Научная статья на тему 'О ЖИЗНЬ И НАУЧНЫХ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ АБУБАКР МУХАММАД ЗАКАРИЁ АР-РАЗИ'

О ЖИЗНЬ И НАУЧНЫХ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ АБУБАКР МУХАММАД ЗАКАРИЁ АР-РАЗИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
59
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АБУБАКР АР-РАЗИ / МЕДИЦИНА / ХИМИЯ / ФИЗИКА / ПЕДАГОГИКА / ГУММАНИЗМ / НРАВСТВЕННОСТЬ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Максадов Хабибулло

Статья посвящена учением известного персидско-таджикского философа, медика, физика, химика и педагога Абубакра ар-Рази о пространстве, времени, материи и атомистике. В средние века, как и в античности, не было дифференциация наука как в современном мире или Европейском средневековье. Поэтому многие ученые одновременно занимались различными вопросами тогдашней науки. Известный в основном как медик, философ и химик ар-Рази особое внимание уделял также различным вопросам физики и педагогики, и его труды сыграли большую роль в становлении и развитие последующий ученых мусульманского Востока и Европы.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

НОБИЃАИ РАЙ Ё МУХТАСАРЕ РОЉЕЪ БА ЊАЁТ ВА ФАЪОЛИЯТИ ИЛМИИ АБЎБАКР МУЊАММАД ЗАКАРИЁИ РОЗЇ

The article reveals the problems of various famous Persian-Tajik scholar-scientist Abu Bakr Muhammad Ibn Zakariyya Al-Razi (865-925). known in the world as a doctor, philosopher and chemist. Particular attention is given to the natural sciences. philosophy. and scientific and pedagogical views. The authors give the generalised characteristic of scientific creativity Abu Bakr Ar-Razi. pertinent questions of physics. natural philosophy. as well as pedagogy from the point of vision of medieval science and culture. The article has an interdisciplinary character. written at the junction object physics. philosophy and pedagogy in view of the history and techniques of teaching and pedagogical analysis. In the article some are briefly examined to date issue of the day moral educations of the young generation in the context of philosophical. estestvennonauchnogo and medical view of scientist. This article briefly discusses some relevant today problems of moral education of the young generation in the context of the philosophical views of the scientist.

Текст научной работы на тему «О ЖИЗНЬ И НАУЧНЫХ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ АБУБАКР МУХАММАД ЗАКАРИЁ АР-РАЗИ»

Ба ифтихори 1150 -умин солгарди зодрузи табиб ,кимёшинос ва файласуфи

бузурги форсу тоцик Абубакр Мудаммад Закариёи Розй

НОБОТАИ РАЙ Ё MyXTACAPE РО^ЕЪ БА ^АЁТ БА ФАЪОЛИЯТИ ИЛMИИ АБУБАОТ MУ^AMMAД ЗAKAPИЁИ PO3H

^абибулло MAЦCAДOБ,

корманди илмии Институти таърих, бостоншиносй ва мардyмшиносии ба номи А.Дониши АИ Ч,Т,

Устоди Донишгоди давлатии тичоратии Точикистон

Калидвожахо: Абубакри Розй, донишманди форсу тоцик, тиб, табииёт, кимиё, фалсафа, педагогика, ахлоц, гуманизм.

Дар тамаддуни асримиёнагии форсу точик дар баробари назму насри волои форсу точик, тамоми риштах,ои улуми табиатшиносй, аз он чумла нучум, риёзй, хдндаса, чугрофия, физика ва кимиё, тиб, фалсафа, маъданшиносй, чонваршиносй ва гайра низ дар авчи тара;;иёт буд.

Хал;е, ки ба олами шеъру адаб ба мисли Рyдакй, Фирдавсй, Мавлавй, Носири Хусрав, Хайём, Низомй, Хусрави Дехлавй, Саъдй, Х^офиз, Камол, Абдуррах,мони Ч,омй, Зайниддин Восифй ва дигару дигар бузургони адабро ба чах,он додааст, албатта, дар сохди илм низ чунин абармардонро медидад.

Дар торихи илм он фикр роич аст, ки илмх,о на;лию а;лй мешаванд. Ин аз руи радабандии классикии гузаштаи мо бармеояд. Ба илмх,ои аклй фа;ат олимони эронй сарукор доштаанд ва илмх,ои на;лиро илми арабй гуянд, бо вучуди оне, ки абармардони эронй дар дар ду бахши ин илмдо дастболо будаанд.

Он кадар бузургон дар асрх,ои IX -XV ба илм сарукор доштаанд, ки номи худи онх,о чандин сах,ифах,оро пур мекунад. Мадз пас аз он, ки мактаби илмии Багдод «Академияи Маъмун» , ки дар он чо хдм фарзандони бузурги миллати мо аз кабили Форобй, Марвазй, Хоразмй, Фаргонй ва дигарон буданд, барпо гардид, мактабх,ои илмй дар шадрх,ои Осиёи Миёна ва Эрон аз ;абили Нишопур, Рай, Исфа^он, Марв, Бухоро, Самарканд, Хдоот, Марога бино гардид ва инкишоф ёфт. Ин мактабх,о хусусан дар даврони бузургтарин сулолаи эронй Сомониён ба авчи аълои худ расид, зеро мах,з дар замони давлатдории Сомониён илму маърифат ба кулладои баланди худ расида буд ва нобигагони бузурги миллати мо парвардаи хдмин давра мебошанд. Танх,о дар риштах,ои илмх,ои табиатшиносй агар нигох, кунем, ба номх,ои чунин нобигагон бармехурем, ки ифтихори мо ва башаранд : Закариёи Розй, Абунасри Форобй, Абурайх,они Берунй, Шайхурраис Абуалй ибни Сино. Ин нафарон дар риштах,ои гуногуни илм таълифот кардаанд, аз он чумла дар риштаи илми нучум,тиб,фалсафа,кимиё,риёзй ва хдйат. Баъдан дар асри XII Насириддини Тусй, дар асри XIV мактаби илмии Самарканд дар асри XV Хайёми Нишопурй. Х,амаи ин далели он аст, ки дар тули ин ;арнх,о ин сохддои илм боз дам ривочу равнак ёфта, аз дастовардх,ои илми чах,онй бархурдор шуда худ такони бузурге ба илми чавонй додааст.

Абубакр Мудаммад ибни Закариёи Розй (865 - 925) муттавалид дар Рай (Эрон) олими энсиклопедист ва табиби шадири форс- точик. Арабдо уро «табибу-л-муслимин» ва ба муносибати ба забони арабй будани китобдояш (забони илмии олами ислом дар он руз) уро «Ч,олинусу-л-араб» номидаанд. Аз огози чавонй ва тадсилоти y иттилое дакик чуз он чй тазкиранависон навиштаанд, дар даст нест. Дар бархе аз сарчашмадои асримиёнагй омадааст, ки Закариёи Розй гуё Мансур ибни Нуд ибни Насрро (дукмрониаш солдои 961 - 976) табобат кардааст. Бархе гуфтаанд, ки y дар айёми чавонй заргарй мекардааст ва баъзе навиштаанд, ки y дар огоз сарроф будааст. Пешаи заргарй ва саррофй таваччуди уро ба самти илми химия равона кардааст, то ки битавонад гавдари филизотро дигаргун созад. Дар натичаи шугли пайвастааш бо ин фан, наздикй ба оташ ва буйдои тунд чашмдои y дучори беморй гардиданд ва y аввал ба муолича пардохта, сипас ба тиб руй овардааст.

Донишманди маъруфи форсу точик Абубакри Мудаммад ибни Ядё ибни Закариёи Розй, ки дар назди аврупоиён бо номдои Разес (Razes) ва Абубатер (Abu Bater) маълум аст, дар содадои мухталифи илм ва масъаладои мудими кимиёву фалсафаи табиат, тарбияи аклию ахлокй рисолаю китобдои фаровоне таълиф намудааст.

Бояд бигуфт, ки Абубакри Мудаммад ибни Ядё ибни Закариёи Розй асосан дар се содаи илм яктои замон ва датто дар тамаддуни башарй то имруз эътирофгаштаи чомеаи мутамаддин ба шумор меравад. Ин содадо тиб, кимиё ва фалсафа мебошанд. Яъне, бинобар ифодаи Алиасгари

X,aлaбй: «Пизишкй нaбyд, Букрот онро бa вучуд овapд, мypдa 6уд - Ч,олинус онро зиндa кapд, пapокaндa буд - Розй онро фapодaм овapд, нокис буд - Ибни Сино онро комил гард» [1, с. 5].

Дap илми кимиё бошaд, у дap тaъpихи илм бо лaкaби «пaдapи кимиё» шинохтa шyдaacт Ba дap фaлcaфa, та тaндо яке a3 фaйлacyфи овозaдоpи форс-точик, бaлки олaми ислом Ba мaхcyc дap фaлcaфaи acдоби хдюло бyзypгтapин фaйлacyф эътироф гaштaacт.

У дap acapдояш - «Сифaти фaлcaфй» Ba «Тибби рудонй», ки capшоpи мacъaлaxои aхлок;ивy paвоншиноcй мебошaнд, тaмоми фaзилaтдои aдлокии инсонро ифодa нaмyдaacт. «Тибби рудонй» дaмчyн acapи фaлcaфй, тapбиявй - aхлокй a3 бист фacл ибоpaт бyдa, онро бa хотири «ислох кapдaни aхлок;и тафс>> тaълиф нaмyдaacт Ba xaдaфи у a3 ин китоб дap хонaндa пapвapидaни aхлок;и неку бa шумор меpaвaд.

Дap мaъхaздо омaдaacт, ки у бapои дapмони дapди чaшми худ нaзди куддоле paфт. ^ддол бapои дapмон понcaд динор тaлaб кapд Ba у ночор онро битардохт. Сипac бо худ гуфт, ки «кимиёи вокей илми тиб acт, нa он ки ту бaд-он мaшгyлй». Бaъдaн a3 илми кимиё дурй чуст Ba бa илми тиб пapдохт. Бa иттифоки тaзкиpaнaвиcон Зaкapиёи Розй тaдcилоти худро aнчом дод Ba дaтто бapхе тacpед кapдaaнд, ки у тас aз чилcолaгй бa кутуби тиббй Ba фaлcaфй руй овapд. Зaкapиёи Розй бapои фapо гиpифтaни нозукидои улуми тиббй Ba фaлcaфй бa Бaгдод омaд. Бaгдод дap он рузгор мapкaзи мyтapчимони зaбapдacти осори илми юнонй эронй, сурёнй бa apaбй буд. Вучуди бемористондо дap зaмони X,оpyнappaшид (хилофaтaш солдои 786 - 809) Ba Бapмaкиён ^зирони эpонитaбоpи хилофaти aббоcй) боиси фapодaм омaдaни имконоти хубе бapои мутолиоти Зaкapиёи Розй гapдид. Бapхе aз capчaшмaдо нaвиштaaнд, ки Зaкapиёи Розй бемористони Аздиро дap Бaгдод идоpa мекapд. Бa caбaби, ин дaмон бемористоне бyдaacт, ки Мyътaзид (хилофaтaш солдои 892 -902) дap a. IX бунёд кapдa бyдaacт, ки бaъдaн бо номи «Бемористони Мyътaзидй» мaшдyp гapдид, вaле бо мурури aйём бa «Аздй» мaъpyф гaштaacт. Зaкapиёи Розй пac aз фapогиpии улуми Myхтaлиф мyддaте бa зодгоди худ - Рaй paфт Ba capвapии бемористони он чоро бa yддa гирифт. У дap бaхшдои гуногуни китобдои худ бa бемористони Рaй ишоpa кapдaacт. Мyappихон исбот кapдaaнд, ки Зaкapиёи Розй бa caбaби aз дaд зиёд мaшгyл шyдaн бо тaчpибaдои кимиёй, доимо capy кор доштaн_бо отaш, aз мyтолиaи зиёд Ba хycycaн aз китобхонии шaбонa бa дapди чaшм дучор мешaвaд. У дap чустучуи роддои мyоличaи чaшм мaчбyp шуд, ки бa омузиши илми тиб пapдозaд. Бaъди aнчоми тaдcили тиб дap Бaгдод Зaкapиёи Розй бa caёдaти Мисру Иcпaния Ba мaмлaкaтдои дигap мебapояд. У дap Осиёи Мapкaзию Хуросон, дap пойгахти дaвлaти Сомониён --- Бухоро чaнде икомaт кapдaacт. У дap мyбодиcaдои илмй шиpкaт вapзидa, дap мaмолики caфapкapдaaш комёбидои илму фapдaнгpо омухт Ba бa инкишофи ондо caдми мyaйян гузошт, дap бисёр мaмлaкaтдо шогирдонро бa кaмол pacонд. Вaй тaбиби хоcaи докимони мyхтaлифе буд; aдли бисёр мaмлaкaтдо уро бa cифaти духтури бедaмто мешинохтaнд Ba докимонaшон уро бa тазди худ мехондaнд. Зaкapиёи Розй бaъди caёдaтдои дуру дapоз соли 905 бa зодгодaш шaдpи Рaй бapгaштa, то охири умр дap дaмон чо зиндaгй кapд.

Аз руи мaълyмоти тaъpихшиноcон у дap охири yмpaш тaмомaн нобино шуд. Вaкте бa вaй тaвcия кapдaнд, ки чaшмонaшpо чappодй нaмоянд, у aз ин пешнидод дacт кaшид. Зaкapиёи Розй илми тибро бa дapaчaе мyкaммaл омyхтa, чунон тaбиби дозик шуд, ки муосирон уро Чрлинуси apaб номидaaнд. Нaфaкaт capдyхтypи шaдpи Рaй, бaлки caдpи бемористони acоcии хилофaти Бaгдод тaъин шyдaни Зaкapиёи Розй дaлели обрую эътибори бaлaнд Ba тaбиби дозик бyдaни вaй мебошaд.

Kоpy рузгор Ba осору aфкоpи Мyxaммaд Зaкapиёи Розй aз зaмони зиндaгиaш cap кapдa то бa имруз мaвpиди тaxлилy омузиши мухд;к;ик;они гуногун кдрор гиpифтa, xap яке aз онхо пaндy x^^a™ мyaйянеpо дapёфт нaмyдaaнд.

Мyxaммaд Зaкapиёи Розй aз худ осори гapонбaxое бa мерос гyзоштaacт, ки теъдоди онхоро тажухишгарон aз aз 167 то 266 aдaд бapшyмypдaaнд. [3, с. 39-41].3aкapиёи Розй мероси илмии бисёр духтурони нaмоён, aз чyмлa мероси мapкaзи илмии тоисломии Гундишопурро бa хубй медонист Ba мyкaммaл aз бap кapдa буд. Аз Зaкapиёи Розй китобдовy мaколaдои бисёре низ бa ёдгор мондaacт. Зaкapиёи Розй дap боби тиб зиёдa aз 60 acap тaълиф кapдaacт. Мyдимтapини ондо «Kитобy-л-довй» Ba «Kитобy-т-тибби-л-мaнcypй», (10 чилд) бyдa, тaмоми илмдои тиббии acpи Зaкapиёи Розй-ро фapо гиpифтaaнд Ba бa инкишофи минбaъдaи илми мaмлaкaтдои Шapки мусулмонй тaъcиpи кaлон pacонидaaнд. Ин acapдо дap acpдои X-XIII бa зaбони лотинй тapчимa шyдa, дap apзи чaндин acp бapои тaбибони Fapб дacтypи aввaлиндapaчa бyдaнд. Зaкapиёи Розй дap acapдояш «Аттибб-ул-мулукй» Ba «Тиббy-л-фyкapо» гояи тaбобaти фapдиpо тapгиб кapдaacт. Вaй дap «Тиббy-л-фyкapо», ки бapои оммa нaвиштa шyдaacт, беморидои роич, род Ba воcитaдои осони дap шapоити хонa пешгирй Ba тaбобaт кapдaни ондоро тacвиp кapдaacт. У дap «^тобу-л-чaдapй вa-л-дacбa» (Kитоби нaгзaк Ba cypхaк бa зaбони лотинй, юнонй, aнглиcй Ba немисй тapчyмa шyдa, 49 мapотибa пaйи дaм нaшp гapдидaacт) ном acapaш тахустин бор нaгзaк, cypхaк Ba роддои

тaбобaти (гул бypидaн) ондоро бa тaвpи возед тacвиp кapдa, нишон додaacт, ки ин беморидо тaкpоp нaмешaвaнд, яъне як кac ду бор гирифтори нaгзaк Ba cypхaк нaходaд шуд. Олими aнглиc Ч,екнер фaкaт бaъди нaшpи aнглиcии ин acap усулдои тaбобaти обилa Ba cypхaкpо пе_шнидод кapд. Зaкapиёи Розй aз нaхycтин тaбибдоеcт, ки тибро бa тaчpибa Ba aмaлия пaйвacтaacт. У ин корро бо роди чорй кapдaни тaъpихи беморй, ки дap тибби имpyзa мaъмyл acт, бa aнчом pacонид. «^тобу-л-довй»-и у дaкикaтaн дap зaминaи чунин тaъpихдои беморй тaълиф шyдaacт. Зaкapиёи Розй дap cодaи чappодй низ чaндин ихтироъ Ba кaшфиёт доpaд; У aввaлин бор acбоби aз дaлк берун овapдaни чисмдои бегонapо тacвиp кapд, пyнбa (пaхтa)-pо бapои бacтaн Ba зехро бapои духгани ядро^т бa кор бурд. Вaй тaвcия кapдaacт, ки хднгоми чдррохии capaтон бофтaxои aтpофи онро хдрчи бештap бypидa, ч,ояшро доF кapдaн зapyp acт. Зaкapиёи Розй бо вyч,yди дониши олидapaч,aaш оид бa xaмa воcитaxои муоличд тapaФдоpи он буд, ки беморихо то бa хддди имкон бо дору Ba Baœrn^ одитapин илоч, кapдa шaвaнд.У мегуфт: «Хдр гох тaбиб мyвaффa; шaвaд, ки беморихоро бо Fизо (шрхез) дapмон кyнaд, пac бa caодaт pacидaacт». Хyллacи кaлом, ягон сохди тибби нaзapиявии xaмон зaмон нест, ки Зaкapиёи Розй бa инкишофи он тaъcиp нapacондa бошaд. Зaкapиёи Розй aз зyмpaи aввaлин олимонест, ки нaзapияpо бa aмaлия пaйвacт, илми тибро бо мyшоxидaю тaч,pибaи фapовон Faнй гapдонд.

Омузиши гоядои фaлcaфии Розй низ нишон медидaд, ки вaй нaзapияи худро дap acоcи мyдимтapин чapaёндои фaлcaфaи исломй acоcнок нaмyдa, aнбикдои мaхcycе тaдия нaмyдaacт Ba дap зимни омузиши aнбикдо рочеъ бa кaтегоpиядо, инчунин дap боpaи фapк бaйни зодир Ba ботин cyхaн pондaacт. У дap илми фaлcaфa aлбaттa пaйpaви Плaтон (фaйлacyфи aнтикaи юнонй) бyдa, мyттaкaлимин Ba фaлcaфaи Аpacтypо тaнкид нaмyдaacт. Аз caбaбе, ки Зaкapиёи Розй дap нaтичaи омузиши тaноcyби чисм Ba руд бa нaтичaи мycбaт нapacидaacт, бинобap ин у мухолифи aкидaи тaдaввyли руд бyдaacт. Ин нaтичaгиpй бa у имкон додaacт, ки ниcбaт бa тaмоми aлкимиёгapони дигapи мусулмон бештap дap мacъaлaи тaбдили дaмдигapии моддaдои гуногун aдaмият бидидaд, яъне бapои тaбдили aлкимиё бa кимиёи дaкикй зaминaи хубе гyзоштaacт. Дap бapобapи ин aз дaмa бештap вожaдои aлкимиёиpо тaфcиp нaмyдaacт. Аcapдои у «Житоб - ул acpоp» Ba «Аз - мaддaлyл - тaълимй» aз тapaфи олимони исломй дap acpдои бaъд дaмчyн acapдои cодaи aлкимиё омyхтa шyдaaнд, зеро дap ондо зaбонy вожaдои дaмин cодa иcтифодa шyдa бyдaaнд Ba мaзмyни ин acapдо бa cодaи кимиё иртибот доштaнд.

Дap мaвзyи aхлок Мyдaммaд Зaкapиёи Розй нишон медидaд, ки вaй aклpо бедтapин тyдфaи Пapвapдигоp бapои инсон Ba бунёди шинохт aз чaдони дacтй дониcтaacт. Бa кaвли донишмaнд инсон мaдз тaвaccyти aкл aз дaйвон фapк кapдa, зиндaгии худро бед меcозaд Ba инчунин мapомy мapтaбaи хешро ниcбaт бa дap чизи олaм бaлaнд мебapдоpaд: «aкл чизест, ки arap он нaмебyд, aдволи мо тибки aдволи дaйвон мешуд ё мисли кyдaконy девонaдо дap вapтaи тарешонй мемондем»[1, с. 46 ].

Яке aз caдифaдои бойтapини тaъpихи кимиёи caдaи дуюми исломиро Мyдaммaд Зaкapиёи Розй тaшкил медидaд, ки у чй дap илми кимиё Ba чй дap илми тиб caдми боcaзое гyзоштaacт. Омузиши гоядои фaлcaфии Зaкapиёи Розй нишон медидaд, ки вaй нaзapияи худро дap мyдимтapин чapaёндои фaлcaфaи исломй acоcнок кyнонидaacт. Ниcбaт бa тaмоми кимиёгapони мусулмон Зaкapиёи Розй бештap дap мacъaлaи тaбдили caнъaти кимиё Ba кимиёгарй бa илми кимиё кyшидaacт. [1, с. 114].

Дap дaкикaт, Зaкapиёи Розй дaнyз flap он зaмон вaзндои киёсии мaводи гуногунро бо ёрии вaзндои гидpоcтaтикй мyaйян метамуд. У бa тapзи илмй тapикaдои тозa кapдaн, софкуниии моеъ, сурохкунй Ba инчунин дaнгоми гapм гарден aз долaти чомид бa долaти дигapи aгpегaтии модa, яъне бa гaз тaбдил ёфтaнpо медонист. У рочеъ бa бapкapоp нaмyдaни филизот бо роди озод нaмyдaн aз омехтaдоpо медониcтaacт.

Дap acapaш «Житоб - ул - acpоp» бисёре aз тaчpибaдои гyзapонидaи у овapдa шyдaaнд, ки бешyбдa aдaмияти бузурги илмй доpaнд Ba метaвон гуфт, ки бaъзе aз хyлоcaдои худро вaй aз руйи киёс берун aз тaчpибa низ гyфтaacт. Мacaлaн, у гyфтaacт, ки номи бaъзе мaъдaндоеpо, ки олимони гyзaштa бо paмз ишоpa кapдaaнд, кaшф ходaд нaмyд. Худи вaй дap ин боpa мегуяд. Офтоб - тилло Ba модтоб - нyкpa мебошaд. Инчунин тaзaккyp додacт, ки имконияти як теъдод мaъдaндоpо paнги тиллой бaхшидaн Ba ондоро бa тилло мyбaддaл cохтaн имконпaзиp acт.

Мyдaммaд Зaкapиёи Розй дap acapдои худ мacоили полоиш, полоидaни хушк Ba об кapдaнy гyдохтaни мaъдaндоpо бappacй нaмyдaacт. Бояд гуфт, ки илм Ba aмaлия дap зaмони Зaкapиёи Розй бa дaмдигap мисли имруз paвобити мycтaдкaм нaдошт. Мaнбaдое, ки бa мо дap боpaи тайдоиш Ba инкишофи илми кимиё Ba aмaлияи он мaълyмот медидaнд, бa хизмaти бузурги Зaкapиёи Розй Ba дигарон мapбyт acт, aгapчи то бa имруз дap боpaи кордой ондо тaдкикдои aмике бa aнчом нapacидa бошaд дaм, caдми онон дap рушди улуми тaбий, aз он чyмлa, илми кимиё дap чомеaи бaшapй бузург бyдaacт. Зaкapиёи Розй мyфaccaл тaомyли кимиёиро, ки aнчом додacт, тapтиб додa,

асбобдоеро, ки дар озмоишгоди кимиёй истифода карда буд, тасвир кардааст, ки ондо чунинанд бута (тигел), комагирак (шипци), микроз (кайчй), судон (суян) шишаи гунчоишй (колба), киф, дован (угурча), даммоми обй, истакони кимиёй ва гайра. Бута зарфи гудозиш ва гарм кардани маводи гуногун мебошад. Бутаро аз филиз, графит, чинй ё материалдои маводи муковими оташ месозанд. Дар он замон ин асбобро барои гарм кардани маводе, ки барои гузаронидани таомули кимиёй лозим буд, мавриди истифода карор медоданд.

Х,амчунин Закариёи Розй тарикадои тоза кардан, софкунии моеъ, сурохкунй, дал кардани метал дар симоб (ба даст овардани амалгама, сири оина, омехтаи ягон филиз бо симоб) ва инчунин дангоми гарм кардан аз долати чомид якбора ба газ табдил ёфтани мода, яъне тасгиядоро медонист, ки имруз онро сублиматсия мехонанд.

Мудаммад Закариёи Розй ба гайр аз кимиёгари бузург буданаш, дамчунин бо мадорати бузурги тиббй ва осори бойи абадзиндаи илмиаш на тандо дар пешрафт ва равнаки тиббу табиатшиносии олам садми нидоят бузург дорад, балки у дар таърихи илму тамаддуни чадонй чойи намоёнро ишгол менамояд. Китобу рисоладои эчоднамудаи у ба таълиму тарбияи кимиёгарон, табибон, барои сохтмони табобатхонадо, муоличаи беморидои алодида, тартибу речаи хуроку об ва дигар мушкилоти барои дифзи саломатии инсон зарур, бахшида шудаанд. Бояд гуфт, ки дар он замон тиббй амалй бо кимиёи тачрибавй алокаманд буд, бинобар ин асардои эчоднамудаи Закариёи Розй дар кимиёгарй ва тибби имруза низ иртиботи кавй дорад.

Метавон гуфт, ки Абубакр Мудаммад Закариёи Розй аксарияти илмдои замонашро фаро гирифта худ саромад ва устоди бузурги ин риштадои илм гардидааст. Ин дастоварддои илмии Закариёи Розй ба илми Аврупо таъсири назаррас расонида, номи уро ба катори саромадони тамадуни башарй табдил гардонид.

ПРИМЕЧАНИЕ

1. Закариёи Розй. Мунтахаби осор. - Душанбе: "Адиб", 1989. -158 с.

2. Девона^улов А. Мудаммад Закариёи Розй. - Душанбе: Ирфон, 88 с.

3. Комилов А.Ш. Физика ар-Рази и Ибн Сины. - М.: МГУ, 1999. - 160 с.

4. Забехуллои Сафо. Таърихи адабиёти Эрон. - Душанбе: "Алхудо", 2001.

5. Об оспе и кори. Дар кит. О. В. Губерт, Оспа и оспапрививание, т. 1, СПБ, 1898;

6. Об оспе и кори. Дар кит. О. В. Губерт, Оспа и оспапрививание, т. 1, СПБ, 1898;

7. Книга тайны тайн, Ташкент, 1957.

О ЖИЗНЬ И НАУЧНЫХ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ АБУБАКР МУХАММАД

ЗАКАРИЁ АР-РАЗИ

Статья посвящена учением известного персидско-таджикского философа, медика, физика, химика и педагога Абубакра ар-Рази о пространстве, времени, материи и атомистике. В средние века, как и в античности, не было дифференциация наука как в современном мире или Европейском средневековье. Поэтому многие ученые одновременно занимались различными вопросами тогдашней науки. Известный в основном как медик, философ и химик ар-Рази особое внимание уделял также различным вопросам физики и педагогики, и его труды сыграли большую роль в становлении и развитие последующий ученых мусульманского Востока и Европы.

Ключевые слова: Абубакр ар-Рази, медицина, химия, физика, педагогика, гумманизм, нравственность.

ABU BAKR MUHAMMAD IBN ZAKARIYYA AL-RAZI

The article reveals the problems of various famous Persian-Tajik scholar-scientist Abu Bakr Muhammad Ibn Zakariyya Al-Razi (865-925), known in the world as a doctor, philosopher and chemist.

Particular attention is given to the natural sciences, philosophy, and scientific and pedagogical views. The authors give the generalised characteristic of scientific creativity Abu Bakr Ar-Razi, pertinent questions of physics, natural philosophy, as well as pedagogy from the point of vision of medieval science and culture.

The article has an interdisciplinary character, written at the junction object physics, philosophy and pedagogy in view of the history and techniques of teaching and pedagogical analysis.

In the article some are briefly examined to date issue of the day moral educations of the young generation in the context of philosophical, estestvennonauchnogo and medical view of scientist. This article briefly discusses some relevant today problems of moral education of the young generation in the context of the philosophical views of the scientist.

Keywords: ar-Razi, physics, pedagogical, medieval, Persian-Tajik Encyclopaedist, space, time, substance, atomism.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.