CC BY
49O'ZBEKISTONDA ELEKTR ENERGIYA TIZIMINI TA'MINLASH
MUAMMOLARI
Otabek Begmullayev
Toshkent davlat texnika universiteti dotsenti PhD [email protected]
Annotatsiya: Ushbu maqolada O'zbekistonda elektr ta'minotining dolzarb muammolari muhokama qilinadi. Energetika infratuzilmasining bugungi holati, elektr energiyasi taqchilligi sabablari va ushbu omillarning iqtisodiyot va fuqarolarning kundalik hayotiga ta'sirini tahlil qilishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Shuningdek, energetika sohasini rivojlantirish istiqbollari, jumladan qayta tiklanuvchi energiya manbalarini joriy etish va mavjud quvvatlarni modernizatsiya qilish masalalari ham muhokama qilinmoqda. Maqolada mamlakat elektr ta'minoti tizimining barqarorligi va samaradorligini oshirish uchun asosiy muammolarni aniqlash va ularni hal qilish bo'yicha takliflarni ko'rib chiqishga qaratilgan.
Kalit so'zlar: O'zbekiston elektr ta'minoti, energetika infratuzilmasi, elektr taqchilligi, qayta tiklanuvchi energiya manbalari, energiya tizimini modernizatsiya qilish, energiya ta'minoti barqarorligi.
ПРОБЛЕМЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ЭЛЕКТРОЭНЕРГЕТИКИ В
УЗБЕКИСТАНЕ
Отабек Бегмуллаев
PhD, доцент Ташкентского государственного технического университета
Аннотация: В данной статье рассматриваются актуальные проблемы электроснабжения в Узбекистане. Особое внимание уделено анализу современного состояния энергетической инфраструктуры, причин дефицита электроэнергии и влияния этих факторов на экономику и повседневную жизнь граждан. Обсуждаются также перспективы развития энергетики, включая внедрение возобновляемых источников энергии и модернизацию существующих мощностей. Целью статьи является выявление основных проблем и рассмотрение предложений по их решению в целях повышения устойчивости и эффективности системы электроснабжения страны.
Ключевые слова: электроснабжение Узбекистана, энергетическая инфраструктура, дефицит электроэнергии, возобновляемые источники энергии, модернизация энергосистемы, стабильность энергоснабжения.
PROBLEMS OF ELECTRICITY SUPPLY IN UZBEKISTAN
Otabek Begmullaev
PhD, Associate Professor, Tashkent State Technical University [email protected]
Abstract: This article examines the current problems of electricity supply in Uzbekistan. Particular attention is paid to the analysis of the current state of the energy infrastructure, the causes of electricity shortages and the impact of these factors on the economy and everyday life of citizens. The prospects for energy development, including the introduction of renewable energy sources and the modernization of existing capacities, are also discussed. The purpose of the article is to identify the main problems and consider proposals for their solution in order to improve the sustainability and efficiency of the country's electricity supply system.
Key words: electricity supply in Uzbekistan, energy infrastructure, electricity shortage, renewable energy sources, energy system modernization, stability of energy supply.
KIRISH
O'zbekiston Markaziy Osiyodagi aholi soni bo'yicha eng yirik davlat sifatida elektr energiyasini ishonchli va barqaror ta'minlash borasida jiddiy muammolarga duch kelmoqda. Aholi va iqtisodiyotning jadal o'sishi elektr energiyasiga bo'lgan ehtiyojni oshiradi, bu esa mavjud muammolarni yanada kuchaytiradi va davlatga energetika infratuzilmasini modernizatsiya qilishda qiyinchiliklar tug'diradi.
O'zbekiston energetika infratuzilmasini modernizatsiya qilish va barqaror elektr ta'minotini ta'minlash maqsadida xalqaro hamkorlik imkoniyatlarini faol izlamoqda. Energetika sohasiga strategik loyihalarni amalga oshirish va investitsiyalarni jalb etishda xalqaro tashkilotlar, moliya institutlari va xususiy kompaniyalar bilan o'zaro hamkorlik muhim o'rin tutadi.
O'zbekiston energetika tizimi barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlash va aholi turmush sifatini oshirishda muhim o'rin tutadi. Biroq, sobiq Ittifoqning boshqa ko'plab mamlakatlari singari, O'zbekistonning energetika infratuzilmasi ham eskirish muammolariga duch kelmoqda. Ushbu maqolada O'zbekiston elektr ta'minoti tizimining yomonlashuvining sabablari, oqibatlari va mumkin bo'lgan yechimlari muhokama qilinadi.
O'zbekistonda elektr ta 'minoti muammosining dolzarbligi
Bugungi kunda O'zbekistonda elekfr ta'minoti muammosi eng keskin va dolzart» muammola^an biri bo'lib qolmoqda. So'nggi yillaráa mamlakatimiz barqaгoг iqtisodiy o'sishni ta'minlash va aholi trnmush sifatini yaxshilash uchun tez^ yechimlami talab qiluvchi qator eneгgetika muamшolaгiga duch keldi. Quyida ushbu muammoning dolzaгbligini ta'kidlovchi asosiy jihatto keltiгib o'tiladi.
1. Elektr energiyasi iste'molini oshirish: Aholi sonining ko'payishi va sanoatning rivojlanishi bilan O'zbekistonda elekfr ene^iyasiga bo'lgan talab muttasil oshib boгшoqda. Bu mavjud infratuzilmaga sezilaгli daгajada katta yuklamani keltiгib chiqaгadi, va iste'mol hajmining oshishiga baráosh beгa olmaydi.
2. Infratuzilmaning yomonlashishi va eskirishi: Ko'plab elekfr stansiyalari va elektг uzatish liniyalaгi Sovet davгida quгilgan bo'lib, u^ hoziг modemizatsiyaga muhtoj. Uskunalaming eskiгishi va tez-tez sodiг bo'ladigan baxtsiz hodisalaг elektг eneгgiyasining uzilishiga olib keladi, bu esa hayotimizning barcha sohalaгiga salbiy ta'siг qiladi.
3. Resurslarning notekis taqsimlanishi: Respublikaning Ыг qancha hududlaгida elektг ta'minotida uzi^h^ kuzatilmoqda, bu ayniqsa qishloq joylaгida keskin kuzatilmoqda. Bu ijtimoiy tengsizlikni kuchaytiгadi va chekka hududlaming гivojlanishini sekinlashtiгadi.
4. Yashil energetikaga o'tish: global ene^etika tendensiyalaгi qayta tiklanuvchi ene^iya manbalaгiga o'tish zamñigini taqozo qilmoqda. O'zbekiston quyosh va shamol ene^etikasi sohasida salmoqli salohiyatga ega mamlakatlaMan biгidiг ushbu manbalami milliy eneгgetika tizimiga integгatsiyalash yo'llarini faol izlamoqda. Biгoq, o'tish jarayoni katta saгmoya va vaqtni talab qiladi.
5. Iqlim sharoiti: O'zbekistonning issiq iqlimi energiya tizimiga yuklamani oshiradi, ayniqsa yoz oylaгida havo sovutish moslamalari uchun elektг ene^iyasi iste'moli oshib boradi.
6. Davlat dasturlari va investitsiyalar: O'zbekiston hukumati ene^etika sohasidagi vaziyatni yaxshilash bo'yicha faol choral ko'moqda. Yiгik infratuzilma loyihalaгi amalga oshiгilmoqda, xalqaгo investoriaT jalb etilmoqda, zamonaviy texnologiyalaг joriy etilmoqda. Biгoq, baгqaгoг natijalaгga erishish uchun baгcha daгajadagi kompleks va muvofiqlashtirilgan ish talab etiladi.
Shunday qilib, O'zbekistonni elektг eneгgiyasi bilan ta'minlash muammosi mamlakatni yanada rivojlantirish uchun strategik ahamiyatga ega. Ushbu muammolarni hal qilish tizimli yondashuvni, jumladan, mavjud infratuzilmani modernizatsiya qilish, yangi texnologiyalami joгiy etish va qayta tiklanuvchi ene^iya manbalaгini rivojlantirishni talab qiladi.
O'zbekistonda eneгgiya ta'minoti haqidagi maqolaning maqsadi quyidagi jihatlami o'z ichiga oladi:
1. Mavjud vaziyatni tahlil qilish: energiya ta'minotining hozirgi holatini, shu jumladan energiya manbalari (neft, gaz, ko'mir, qayta tiklanuvchi manbalar) va ularning mamlakat umumiy energiya balansidagi ulushini baholash.
2. Muammolar: O'zbekiston energetika tarmog'i oldida turgan asosiy muammolarni, masalan, eskirgan infratuzilma, energiya tanqisligi, ekologik muammolar va boshqalarni aniqlash.
3. Davlat dasturlari va islohotlari: Energetika sohasida energiya ta'minotini yaxshilash, shu jumladan investitsiyalarni jalb qilish, infratuzilmani modernizatsiya qilish va yangi texnologiyalarni joriy etishga qaratilgan joriy va rejalashtirilgan dasturlar va islohotlarni ko'rib chiqish.
4. Qayta tiklanuvchi energiya manbalarining o'rni: O'zbekistonda qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan (quyosh, shamol, gidroenergetika) foydalanish imkoniyatlari va hozirgi holatini o'rganish.
5. Xalqaro hamkorlik: O'zbekistonning energetika sohasidagi xalqaro loyiha va tashabbuslardagi ishtiroki, boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik tavsifi.
6. Rivojlanish istiqbollari: O'zbekistonda yaqin yillar uchun energiya ta'minotini rivojlantirish prognozlari va senariylari, shu jumladan energiya iste'moli tarkibidagi mumkin bo'lgan o'zgarishlar va innovatsion texnologiyalarni joriy etish.
Ushbu maqola o'quvchilarga O'zbekistonda energiya ta'minotining hozirgi holati, muammolari va rivojlanish istiqbollari haqida to'liq tushuncha berishi, shuningdek, ushbu muhim sohadagi vaziyatni yaxshilash bo'yicha qanday choralar ko'rilayotganini ko'rsatishi kerak.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Oxirgi yillarda O'zbekistonda elektr energiyasi importi ko'paydi, eksporti esa kamaydi. Taqdim etilgan ma'lumotlarga ko'ra, joriy yilning 5 oyida O'zbekistonda 31,9 milliard kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarilgan. O'tgan yilning shu davriga nisbatan bu ko'rsatkich 1,0 milliard kVt/soatga yoki 3,3 foizga ko'p, o'z navbatida, iste'molchilarga 27 milliard kilovatt/soat elektr energiyasi yetkazib berildi. O'tgan yilning shu davriga nisbatan bu ko'rsatkich 1,6 milliard kVt/soatga yoki 6,5 foizga oshgani e'tiborga molikki, 2023-yilning yanvar-may oylarida o'sib borayotgan ichki iste'molni qoplash uchun 2,5 milliard kVt/soat elektr energiyasi import qilingan. Bu o'tgan yilning shu davriga nisbatan 384,6 million kVt/soat yoki 18,6 foizga ko'pdir.
Eksportga kelsak, ushbu davrda 1,1 milliard kVt/soat elektr energiyasi eksport qilindi. Bu o'tgan yilning shu davriga nisbatan 243,2 million kVt/soatga yoki 18,5 foizga kam demak, O'zbekiston Markaziy Osiyoda eng yirik elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi va iste'mol qiluvchi davlatlardan biri hisoblanadi. Biroq, mamlakat import qilinadigan elektr energiyasiga ham qaram bo'lib qoladi, ayniqsa qishda elektr
energiyasi iste'moli ko'proq bo'lib, ishlab chiqarish kamayadi. O'zbekiston hukumati importga qaramlikni kamaytirish maqsadida mahalliy elektr energiyasi ishlab chiqarishni kengaytirish ustida ishlamoqda. Ushbu strategiya doirasida mamlakatimizda elektr stansiyalari, quyosh va shamol elektr stansiyalari qurilishi kabi qator yirik energetika loyihalari amalga oshirilmoqda hamda O'zbekistonda energiya samaradorligini oshirish va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish bo'yicha keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Kelgusi yillarda mamlakatimizda elektr energiyasi importi hajmini sezilarli darajada qisqartirish va bu sohada o'zini-o'zi ta'minlash ko'zda tutilgan.
METODOLOGIYA
Materiallar o'rganiladi va tahlil qilinadi.
1. Rasmiy hujjatlar va hisobotlar:
"Energiyadan oqilona foydalanish to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi Qonuniga o'zgartirish va qo'shimchalar kiritish haqida"gi O'zbekiston Respublikasining 2020-yil 14-iyuldagi O'RQ-628-sonli Qonuni;
O'zbekiston Respublikasining 2019-yil 21-maydagi "Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish to'g'risida"gi O'RQ-539-son Qonuni;
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 11-martdagi "Toshkent shahri iste'molchilarini energiya resurslari bilan barqaror ta'minlash chora-tadbirlari to'g'risida"gi PQ-91-son Qarori;
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "2023-yilda qayta tiklanuvchi energiya manbalari va energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etishni jadallashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi 2023-yil 16-fevraldagi PQ-57-son Qarori;
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 13-fevraldagi "Yoqilg'i-energetika resurslaridan foydalanish sohasida davlat nazorati samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi PQ-54-son qarori;
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 9-sentabrdagi "Energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish va kam quvvatli qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi PF-220-son Farmoni;
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 18-oktabrdagi "O'zbekiston Respublikasi elektr stansiyalari va tarmoqlaridan texnik foydalanish qoidalarini tasdiqlash to'g'risida"gi 609-son qarori;
Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 21-sentabrdagi "Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan qurilmalar ishlab chiqarishni jadallashtirish to'g'risida"gi 518-son qarori;
Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 31-avgustdagi "Yuridik va jismoniy shaxslarni elektr tarmoqlariga ulash bo'yicha davlat xizmatlari ko'rsatishning ma'muriy reglamentini tasdiqlash haqida"gi 555-son qarori;
O'zbekiston Respublikasi Energetika vazirligining hisobotlari;
O'zbekiston Davlat statistika qo'mitasining statistik ma'lumotlari.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
1. Statistikma'lumotlarni tahlil qilish:
- elektr energiyasini ishlab chiqarish va iste'mol qilish bo'yicha ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish;
- elektr energiyasiga bo'lgan talabning o'sish dinamikasini o'rganish.
2. Qiyosiy tahlil:
- O'zbekistonning energetika infratuzilmasi va quvvatlarini o'xshash davlatlar bilan solishtirish.
Benchmarking: O 'zbekistonning energetika infratuzilmasi va salohiyatini o'xshash davlatlar bilan solishtirish
O'zbekistonning energetika infratuzilmasi va quvvatlarini o'xshash davlatlar bilan qiyosiy tahlil qilish kuchli va zaif tomonlarini aniqlash, shuningdek, takomillashtirish va modernizatsiya qilish yo'nalishlarini aniqlash imkonini beradi. Ushbu bo'limda biz O'zbekistonning energetika sohasini Markaziy Osiyoning boshqa mamlakatlari (Qozog'iston, Turkmaniston, Qirg'iziston) va iqtisodiy rivojlanish darajasi va iqlim sharoiti o'xshash mamlakatlar (masalan, Tojikiston va Ozarbayjon) bilan taqqoslaymiz.
1. Umumiy o'rnatilgan quvvat:
- Qozog'iston: taxminan 22 GVt.
- Turkmaniston: taxminan 5 GVt.
- Qirg'iziston: taxminan 3 GVt.
- Tojikiston: taxminan 5 GVt.
- Ozarbayjon: taxminan 7 GVt.
- O'zbekiston: taxminan 14 GVt.
2. Energiya manbalari:
- Qozog'iston: energiyaning asosiy qismi ko'mir va gaz elektr stansiyalarida ishlab chiqariladi, qayta tiklanuvchi energiya sohasi rivojlanmoqda.
- Turkmaniston: asosan gaz elektr stansiyalari, qayta tiklanuvchi energiya manbalarining ulushi kam.
- Qirg'iziston: energiyaning katta qismi gidroelektr stansiyalarida ishlab chiqariladi.
- Tojikiston: asosan gidroelektrostansiyalar.
- Ozarbayjon: asosan gaz elektr stansiyalari, lekin qayta tiklanuvchi energiya manbalari ham rivojlanmoqda.
- O'zbekiston: energiyaning salmoqli ulushi gaz elektr stansiyalari tomonidan ishlab chiqariladi, GESlar ham mavjud va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini dastlabki o'zlashtirish.
3. Infratuzilma va modernizatsiya:
- Qozog'iston energetika infratuzilmasini modernizatsiya qilish va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini joriy etishga, xalqaro sarmoyalarni jalb qilishga faol sarmoya kiritmoqda.
- Turkmaniston gaz infratuzilmasini rivojlantirishda davom etmoqda, biroq modernizatsiya qilishda muammolarga duch kelmoqda.
- Qirg'iziston moliyaviy imkoniyatlar cheklanganligi sababli modernizatsiya qilishda qiyinchiliklarni boshdan kechirmoqda.
- Tojikiston GESlarni modernizatsiya qilish va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish kerak
- Ozarbayjon energetika infratuzilmasini faol ravishda modernizatsiya qilmoqda va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirmoqda.
- O'zbekiston eski quvvatlarni modernizatsiya qilish va yangi energiya manbalarini o'zlashtirish uchun katta sarmoyaga muhtoj.
Qiyosiy tahlil shuni ko'rsatadiki, O'zbekiston ayrim qo'shni davlatlarga nisbatan yuqori salohiyat va energiya manbalari xilma-xilligiga ega, lekin qayta tiklanuvchi energiya manbalarini modernizatsiya qilish va rivojlantirish uchun katta miqdorda investitsiyalar talab qiladi. Boshqa mamlakatlar tajribasi O'zbekistonga kelajakda barqaror va ishonchli energiya ta'minotini ta'minlash imkonini beradigan strategiyalarni ishlab chiqish va xalqaro investitsiyalarni jalb qilishda foydali bo'lishi mumkin.
O 'zbekiston energetika sohasining SWOT tahlili
Kuchli tomonlar (Strengths)
1. Boy tabiiy resurslar:
- O'zbekistonda mamlakatning asosiy energiya manbai bo'lgan tabiiy gazning katta zaxiralari mavjud.
- daryolar va suv omborlari tufayli gidroenergetika rivojlangan.
2. Davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash:
- energetika sohasini rivojlantirish bo'yicha davlat dasturlari va strategiyalarining mavjudligi.
- xorijiy investitsiyalarni faol jalb etish va xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlik qilish.
3. Tajriba va malakali kadrlar:
- mavjud energiya ob'ektlarini ishlatish bo'yicha ko'p yillik tajriba.
- energetika sohasida malakali mutaxassislar va ta'lim dasturlari mavjudligi.
Kamchiliklari (Weaknesses)
1. Eskirgan infratuzilma:
- ishlab chiqarish quvvatlarining asosiy qismi sovet davrida qurilgan va modernizatsiyaga muhtoj.
- tarmoqlarda yuqori quvvatlarning yo'qotishlari.
2. Investitsiyalar yetishmasligi:
- yangi elektr stansiyalarini qurish va mavjudlarini modernizatsiya qilish uchun moliyaviy resurslarning cheklanganligi.
- tashqi investorlar va kreditlarga qaramlik.
3. Ekologik muammolar:
- qazib olinadigan yoqilg'idan foydalanish natijasida atrof-muhitning yuqori darajada ifloslanishi.
- energiya samaradorligi va ekologik barqarorlik masalalariga yetarlicha e'tibor berilmayapti.
Imkoniyatlar (Opportunities)
1. Qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish:
- geografik sharoitlar tufayli quyosh va shamol energetikasini rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar.
- qayta tiklanuvchi energiya loyihalariga xalqaro grantlar va investitsiyalarni jalb qilish imkoniyati.
2. Mintaqaviy hamkorlik:
- mintaqaviy energetika loyihalari va qo'shni davlatlar bilan kelishuvlarda ishtirok etish.
- qo'shni davlatlarga elektr energiyasini eksport qilish imkoniyati.
3. Texnologik rivojlanish:
- energiya infratuzilmasi samaradorligi va ishonchliligini oshirish uchun zamonaviy texnologiyalar va innovatsiyalarni joriy etish.
- aqlli energiya tarmoqlari va boshqaruv tizimlarini ishlab chiqish.
Tahdidlar (Threats)
1. Siyosiy va iqtisodiy beqarorlik:
- ichki va tashqi siyosiy risklar investitsiyalarni jalb qilish va loyihalarni amalga oshirishga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
- iqtisodiy beqarorlik energetika loyihalarini moliyalashtirish imkoniyatini cheklashi mumkin.
2. Iqlim o'zgarishi:
- iqlim o'zgarishi gidroenergetika va energetika infratuzilmasi barqarorligiga ta'sir qilishi mumkin.
- ekstremal ob-havo hodisalarining chastotasi va intensivligi oshishi.
3. Texnologiya va uskunalarning tashqi ta 'minotiga bog'liqlik:
- ilg'or texnologiyalar va uskunalardan foydalanishning cheklanganligi energetika sohasini modernizatsiya qilishni sekinlashtirishi mumkin.
- potensial savdo va sanksiyalar uskunalar yetkazib berishga ta'sir qiladigan xavflar.
Elektr ta'minoti tizimining asosiy muammolari
1. Eskirgan infratuzilma
O'zbekiston energetika infratuzilmasining katta qismi sovet davrida qurilgan va kapital ta'mirlash va modernizatsiyaga muhtoj. Eskirgan elektr stansiyalari, transformatorlar va elektr uzatish liniyalari ko'pincha avariyalarga va elektr energiyasining uzilishiga olib keladi.
O'zbekiston energetika tizimi barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlash va aholi turmush sifatini oshirishda muhim o'rin tutadi. Biroq sobiq Ittifoqning boshqa ko'plab mamlakatlari singari O'zbekistonning energetika infratuzilmasi ham eskirish va eskirishga yuz tutmoqda. Ushbu maqolada O'zbekistonda elektr ta'minoti tizimining yomonlashuvining sabablari, oqibatlari va mumkin bo'lgan yechimlari muhokama qilinadi.
2. Ishlab chiqarish quvvatiningyetishmasligi
Mavjud ishlab chiqarish quvvatlari har doim ham elektr energiyasiga o'sib borayotgan talabni qondira olmaydi. Bu muammo, ayniqsa, qishda, elektr ta'minoti tizimidagi yuk sezilarli darajada oshganda keskin avj oladi.
O'zbekistonda ishlab chiqarish quvvatlariningyetishmasligi
So'nggi yillarda ishlab chiqarish quvvatlarining yetishmasligi muammosi O'zbekiston energetika tarmog'i uchun eng dolzarb muammolardan biriga aylandi. Mamlakat o'z fuqarolari va iqtisodiyotini barqaror elektr energiyasi bilan ta'minlash uchun jiddiy bosim ostida. Ushbu muammoning asosiy tomonlarini:
Imkoniyatlarning yetishmasligi sabablari
1. Elektr energiyasiga bo 'lgan talabning ortishi: Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi, urbanizatsiya va aholi sonining o'sishi elektr energiyasiga bo'lgan talabning oshishiga olib keladi. Sanoat korxonalari, turar-joy binolari va qishloq xo'jaligi tobora ko'proq resurslarni talab qilmoqda.
2. Eskirgan infratuzilma: Mavjud elektr stansiyalarining aksariyati sovet davrida qurilgan va endi samaradorlik va ishonchlilikning zamonaviy standartlariga javob bermaydi. Tez-tez sodir bo'lgan baxtsiz hodisalar va buzilishlar elektr ta'minotidagi uzilishlarga olib keladi.
3. Cheklangan sarmoya: modernizatsiya va yangi elektr stansiyalarini qurish uchun mablag'larning yetishmasligi vaziyatni yanada og'irlashtiradi. Katta investitsiyalar zarurligiga qaramay, energetika sohasiga kapital qo'yilmalar yetarli emasligicha qolmoqda.
Iqtisodiyot va aholiga ta'siri
1. Sanoat korxonalari: Elektr ta'minotining beqarorligi O'zbekiston korxonalarining unumdorligi va raqobatbardoshligiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda, bu esa, o'z navbatida, mamlakat iqtisodiy o'sishi va rivojlanishini sekinlashtiradi.
2. Turar-joy iste 'molchilari: elektr energiyasining tez-tez uzilishi fuqarolarning hayot sifatini yomonlashtiradi, norozilik va noqulaylik tug'diradi. Bu, ayniqsa, qishda isitish va yozda konditsionerga ta'sir qiladi.
Mumkin bo 'lgan yechimlar
1. Mavjud quvvatlarni modernizatsiya qilish: Eski elektr stansiyalarini zamonaviy texnologiyalardan foydalangan holda rekonstruksiya qilish ularning samaradorligi va ishonchliligini oshiradi.
2. Yangi ishlab chiqarish quvvatlarini qurish: O'zbekiston yangi elektr stansiyalari, jumladan quyosh va shamol elektr stansiyalari kabi qayta tiklanuvchi energiya obyektlarini qurishga faol sarmoya kiritishi kerak.
3. Investitsiyalarni jalb qilish: Mamlakatda xorijiy investorlarni jalb qilish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, ularga kafolat va imtiyozlar berish kerak.
4. Energiyani tejash va energiya samaradorligini oshirish: Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida energiyani tejash va energiya samaradorligini oshirish dasturlarini joriy etish energiya tizimiga yukni kamaytirishga yordam beradi.
Ishlab chiqarish quvvatlarining yetishmasligi muammosini hal qilish kompleks yondashuvni va barcha darajadagi sa'y-harakatlarni muvofiqlashtirishni talab qiladi. O'zbekiston energetika sohasini modernizatsiya va rivojlantirishga sarmoya kiritishi, shuningdek, iqtisodiyotning barqaror va barqaror rivojlanishini ta'minlash hamda fuqarolarning turmush sifatini yaxshilash uchun innovatsion texnologiyalarni joriy etish va investitsiyalarni jalb qilishi zarur.
3. Tarmoq yo'qotishlari
Elektr tarmoqlarida yuqori darajadagi yo'qotishlar texnik nosozliklar va elektr energiyasini o'g'irlash bilan bog'liq. Tarmoqlardagi yo'qotishlar ishlab chiqarish quvvatlariga yukni oshiradi va tarmoq infratuzilmasini yangilash uchun qo'shimcha investitsiyalar talab qiladi.
4. Moliyaviy muammolar
Energetika sohasiga sarmoya kiritilmasligi moliyaviy qiyinchiliklar va xususiy investorlar uchun jozibadorlikning yo'qligi bilan bog'liq. Natijada energetika infratuzilmasini rivojlantirish va modernizatsiya qilish sustlashmoqda.
5. Atrof-muhit muammolari
O'zbekistonda elektr energiyasining salmoqli qismi tabiiy gazdan foydalangan holda issiqlik elektr stansiyalarida ishlab chiqariladi. Bu issiqxona gazlari chiqindilariga olib keladi va atrof-muhitga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Toza energiya manbalariga o'tish zarurati tobora aniq bo'lib bormoqda.
Muammolarni hal qilish yo 'llari
1. Infratuzilmani modernizatsiya va rekonstruksiya qilish
Davlat mavjud energetika infratuzilmasini modernizatsiya va rekonstruksiya qilishga investitsiyalarni jalb etish bo'yicha sa'y-harakatlarni amalga oshirishi kerak. Bunga eski elektr stansiyalari, transformatorlar va elektr uzatish liniyalarini yangilash kiradi.
2. Qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish
O'zbekiston quyosh va shamol energiyasi kabi qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish uchun salmoqli salohiyatga ega. Ushbu sektorga investitsiyalarni rag'batlantirish qazib olinadigan yoqilg'iga qaramlikni kamaytirishga va ekologik vaziyatni yaxshilashga yordam beradi.
3. Energiyani tejash va samaradorlikni oshirish
Zamonaviy energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish va energiya samaradorligini barcha darajalarda - ishlab chiqarishdan tortib iste'mol qilishgacha oshirish energiya tizimiga yukni kamaytiradi va yo'qotishlarni kamaytiradi.
4. Takomillashtirilgan boshqaruv va tartibga solish
Energetika sohasini boshqarish va tartibga solishning samarali tizimini yaratish, shu jumladan ilg'or monitoring va nazorat usullarini joriy etish elektr ta'minoti tizimining ishonchliligi va barqarorligini ta'minlashga yordam beradi.
5. Xalqaro hamkorlik
O'zbekiston energetika sohasidagi xalqaro hamkorlik, jumladan, tajriba, texnologiya va sarmoya almashishdan naf ko'rishi mumkin. Xalqaro tashkilotlar va xususiy kompaniyalar bilan hamkorlik energetika infratuzilmasini modernizatsiya qilishni jadallashtirishga xizmat qiladi.
Xalqaro hamkorlikning asosiy yo'nalishlari
1. Investitsiyalar va moliyalashtirish
O'zbekiston energetika infratuzilmasini modernizatsiya qilish va kengaytirish uchun xalqaro sarmoyalarni jalb qilmoqda. Ushbu jarayonning asosiy hamkorlari:
• Osiyo taraqqiyot banki (OTB): OTB energetika sohasini rivojlantirish uchun, shu jumladan tarmoqlarni modernizatsiya qilish va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish loyihalari uchun kreditlar va grantlar ajratadi.
• Jahon banki: Jahon banki energiya infratuzilmasini yaxshilash va energiya samaradorligini oshirishga qaratilgan loyihalarni moliyalashtirishda faol ishtirok etmoqda.
• Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB): YTTB energiya tizimini modernizatsiya qilish va barqaror energiya manbalarini rivojlantirish bo'yicha loyihalarni qo'llab-quvvatlaydi.
2. Texnologik hamkorlik
Xalqaro hamkorlar bilan texnologik almashinuv O'zbekiston energetika sohasiga ilg'or texnologiyalarni joriy etishga xizmat qilmoqda. Bunday hamkorlikka misollar keltirish mumkin:
• Siemens bilan hamkorlik: Siemens elektr stansiyalari va elektr tarmoqlarini modernizatsiya qilish uchun zamonaviy yechimlarni taqdim etadi.
• General Electric bilan hamkorlik: General Electric energiya ishlab chiqarishga samarali va ekologik toza texnologiyalarni olib kirishga yordam beradi.
3. Qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish
O'zbekiston quyosh va shamol energiyasi kabi qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish bo'yicha xalqaro tashkilotlar va kompaniyalar bilan faol hamkorlik qilmoqda. Asosiy loyihalar:
• Masdar (BAA) bilan hamkorlik: Masdar O'zbekistonda quyosh elektr stansiyalari qurilishiga sarmoya kiritadi.
• Total Eren (Fransiya) bilan hamkorlik: Total Eren mamlakatda shamol energetikasini rivojlantirish loyihalarini amalga oshirmoqda.
4. Mintaqaviy hamkorlik
O'zbekiston barqaror va o'zaro manfaatli elektr ta'minotini ta'minlash maqsadida qo'shni davlatlar bilan energetika sohasidagi hamkorlikni rivojlantirmoqda. Mintaqaviy hamkorlikning asosiy yo'nalishlari qatoriga kiradi:
• Qozog'iston bilan energiya almashinuvi: energiya almashinuvi va energiya tizimini integratsiyalashuvi bo'yicha qo'shma loyihalar.
• Tojikiston bilan hamkorlik: gidroenergetika resurslarini taqsimlash va elektr energiyasini uzatish infratuzilmasini rivojlantirish.
5. Ekologik tashabbuslar
Xalqaro hamkorlik ekologik vaziyatni yaxshilash va issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirishga ham qaratilgan. Bunday tashabbuslarga misollar:
• Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi (BMTTD) bilan hamkorlik: BMTTD energiya samaradorligini oshirish va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish bo'yicha loyihalarni amalga oshirmoqda.
• Global ekologik fond (GEF) bilan hamkorlik: GEF emissiyalarni kamaytirish va energetika sektorining ekologik barqarorligini yaxshilashga qaratilgan loyihalarni qo'llab-quvvatlaydi.
Muvaffaqiyatli xalqaro hamkorlik misollari
1. Navoiy viloyatidagi quyosh elektr stansiyasi: Loyiha Masdar bilan hamkorlikda amalga oshirildi va Markaziy Osiyodagi eng yirik quyosh elektr stansiyasiga aylandi.
2. Issiqlik elektr stansiyasini modernizatsiya qilish loyihasi: O'zbekiston Siemens bilan birgalikda bir qancha issiqlik elektr stansiyalarini yangiladi, bu esa ularning samaradorligini oshirdi va zararli chiqindilarni kamaytirdi.
XULOSA
O'zbekistonda elektr ta'minoti tizimini ta'minlash muammolari davlat, xususiy sektor va xalqaro hamjamiyatdan kompleks yondashuv va jiddiy sa'y-harakatlarni talab qiladi. Infratuzilmani modernizatsiya qilish, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish va energiya samaradorligini oshirish O'zbekistonga mavjud qiyinchiliklarni yengib o'tishga, aholi va iqtisodiyotni ishonchli va barqaror elektr energiyasi bilan ta'minlashga yordam beradigan asosiy yo'nalish hisoblanadi.
O'zbekiston energetika sektorining SWOT-tahlili o'sish va rivojlanish uchun muhim salohiyatni, shuningdek, yengib o'tishi kerak bo'lgan jiddiy muammolarni ochib beradi. Infratuzilmani modernizatsiya qilish, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish va energiya samaradorligini oshirishga qaratilgan strategiyalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish O'zbekistonning energiya xavfsizligi va barqarorligini sezilarli darajada yaxshilashi mumkin.
Ushbu materiallar va usullardan foydalanish O'zbekiston energetika tarmog'ining bugungi holati va muammolarini har tomonlama tushunish imkonini beradi. Tadqiqotga kompleks yondashuv mamlakatni elektr energiyasi bilan ta'minlash muammosini hal etish bo'yicha asosli tavsiyalar ishlab chiqishni ta'minlaydi.
O'zbekiston energetika sohasini modernizatsiya qilishda xalqaro hamkorlik muhim o'rin tutadi. Investitsiyalarni jalb qilish, ilg'or texnologiyalarni joriy etish va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish mamlakatimizga mavjud muammolarni yengish va barqaror elektr ta'minotini ta'minlashga yordam bermoqda. Mintaqaviy hamkorlik va ekologik tashabbuslar ham O'zbekistonda yanada barqaror va ekologik toza energiya tizimini yaratishga yordam bermoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Захидов, Р.А., Таджиев, У.А., Киселева, Е.И. Тенденции развития сектора электроэнергетики Узбекистана и проблемы энергетической, экологической безопасности. Экологическая, промышленная и энергетическая безопасность-2019. С. 677-682.
2. Кодиров Д.Б. Водная, продовольственная и энергетическая безопасность в условиях Узбекистана. International conferences on learning and teaching (Vol. 1, No. 2). 2022. С. 3.
3. Кашкаров, А.П. Автономное электроснабжение частного дома своими руками / А.П.Кашкаров. - Рн/Д: Феникс,2019. - 320 c.
4. Zharov V., Tokarenko A. Quantitative assessment of sustainability level of industrial enterprises // BIO Web of Conferences Aquaculture-2023. - 2023. - Vol. 05003. URL: https://doi.org/10.1051/bioconf/20248405003 (дата обращения 15.09.2023).
5. Zakharchenko N., Kosaretskyi Y., Andreichenko A. Methodical provision of assessment of the efficiency of the functioning of a high-tech industrial enterprise on the basis of score-coefficient method // Economic Innovations. - 2023. - Vol. 25. - № 87. - P. 18-26. URL: https://doi.Org/https://doi.org/10.31520/ei.2023.25.2 (дата обращения 15.09.2023).
6. Dinolov O. Energy efficiency of induction motor drives: state of the art, analysis and recommendations // Energies. - 2023. - Vol. 16. - № 7136. URL: https://doi.org/10.3390/en162071-36 (дата обращения 15.09.2023).
7. Otabek, A., & Otabek, B. (2023, January). Alternative energy and its place in ensuring the energy balance of the Republic of Uzbekistan. In AIP Conference Proceedings (Vol. 2552, No. 1). AIP Publishing.
8. Akhmedov, O., & Begmullaev, O. (2020). The ways ensuring energy balance in Uzbekistan. In E3S Web of Conferences (Vol. 216, p. 01137). EDP Sciences.
9. Shinkevich A.I. Modeling the efficiency of using digital technologies of energy and resource saving technologies at petrochemical enterprises // International Journal of Energy Economics and Policy. - 2020. - Vol. 10 (5). - P. 1-6. URL: https://doi.org/10.32479/ijeep.9837 (дата обращения 15.09.2023).
10. Yepifanova I.Yu., Dzhedzhula V.V. Modelling of potential level of industrial enterprises // WSEAS Transactions on Environment and Development. -2022. - Vol. 17. - P. 556-565.
11. The effect of electricity distribution loos, electricity power consumption, electricity intensity on energy consumption in West Africa / A. Mohammed, S. Ismail, F. Roslan, A. Ahmad // International Journal of Energy Economics and Policy. - 2022. - Vol. 12. - № 5. - P. 361-369. URL: https://doi.org/10.32479/ijeep.13386 (дата обращения 15.09.2023).
12. Dzhedzhula V., Yepifanova I. Optimization of energy saving potential of industrial enterprises // 11th International Conference on Advanced Computer Information Technologies (ACIT). - 2021. - P. 433-436. DOI: 10.1109/ACIT52158.2021.9548428.
13. Energy-efficient field-oriented control for induction motors taking into account core losses / G. Khoury, R. Ghosn, F. Khatounian, M. Fadel, M. Tientcheu // Proceedings of the 18th International Conference on Power Electronics and Motion Control. - Budapest, Hungary, 2018. - P. 543-548.
14. Maryasin O.Y. Two-stage problem of optimizing smart grid energy consumption at the enterprise // 4th International Conference on Control Systems, Mathematical Modeling, Automation and Energy Efficiency-2022. - Lipetsk, Russian Federation, 2022. - P. 808-813. DOI: 10.1109/SUMMA57301.2022.9973902.
15. Хусаинов Р.Р. Замонавий электр энергетикаси муаммоларини тахлил килиш ва уларни хал килишнинг стратегик усуллари. Саноат иктисодиёти ва
менежменти: муаммо ва ечимлар» мавзусидаги 3-хал;аро илмий-амалий конференция материаллари. Ма;олалар ва тезислар туплами. Т.: 2 май 2023 йил.
16. Novel sampling-based optimal motion planning algorithm for energy-efficient robotic pick and place / M.M. Alam, T. Nishi, Z. Liu, T.A. Fujiwara // Energies. - 2023. - Vol. 16. - № 6910. P. 1-22. URL: https://doi.org/10.3390/en16196910 (дата обращения 15.09.2023).
17. World Bank Group. (2020). Uzbekistan's Energy Sector: Evaluation of Energy Sector Projects. Washington, DC: World Bank. Retrieved from World Bank
18. Ministry of Energy of the Republic of Uzbekistan. (2021). Annual Report on the State of Energy Sector in Uzbekistan. Tashkent: Ministry of Energy. Available at Ministry of Energy Uzbekistan.
19. Shavkat Mirziyoyev's Address to the Nation. (2020). Strategic Goals for the Energy Sector in Uzbekistan. Tashkent: President of Uzbekistan's Press Office. Retrieved from President's Press Office.
20. International Renewable Energy Agency (IRENA). (2021). Renewable Energy Prospects for Uzbekistan. Abu Dhabi: IRENA. Retrieved from IRENA.
21. European Bank for Reconstruction and Development (EBRD). (2019). Renewable Energy in Uzbekistan: Challenges and Opportunities. London: EBRD. Retrieved from EBRD.
22. Uzbekistan's National Electric Grid. (2022). Report on the Performance of National Electric Grid in Uzbekistan. Tashkent: Uzbekenergo. Available at Uzbekenergo.
23. Asian Infrastructure Investment Bank (AIIB). (2020). Energy Infrastructure Investment in Uzbekistan. Beijing: AIIB. Retrieved from AIIB.
