CC BY
3НУФУЗИ ЗАБОН ВА АДАБИЁТИ АРАБ ДАР ШЕЪРИ АСР^ОИ XI- XII
ЦУРБОНЗОДА Р.^.
доктори илмх,ои филолог, профессори кафедраи назария ва таърихи адабиёти Донишгох,и
давлатии омузгории Точикистон ба номи Садриддин Айнй
САЙФУЛЛОЕВ МД.
Омузгори кафедраи филологияи Шарки наздики Донишгохи байналмилалии забонх,ои хоричии Точикистон ба номи Сотим Улугзода
Равобити адабии Арабу Алам ва таъсири мутакобилаи он ба якдигар, алалхусус, замоне вусъат пайдо кард, ки бо таъсиси аукумати Аббосиён фараанги сирф араб'' то даврони умав'' ба як тамаддуни муштараки араб'1- исломй табдил ёфт. Таааввул ва пешрафту инкишофи адабу забони ин давр накши миллатаои тобеъи хилофат, аз кабили Эрону Юнону йинд басо назаррас мебошад. Бар асари интишори фараанги ислом'1 ва забони араб'1 адабиёти арабизабон ташаккул ёфт, ки дар огоз аудуди наздик ба ду карн дар саросари Эронзамин ракибе надошт ва дар куруни баъд'1' аастии худро дар канори адабиёти форс'' идома бахшид. Аз сарчашмааои адабиву илм'1' ва таърихии аади Газнавиён мусаллам аст, ки дар аади мазкур ин раванди адаб'1' каме рангу буи дигар ба худ касб намуд ва адибону шоирон ру ба забону анъанааои милл' оварда, бо лафзи модар'' ба риштаи назм кашиданд. Албатта, ин аам маънои онро надорад, ки дигар шоирону адибон аз забони араб'' комилан даст кашида бошанд.
Дар аади Газнавиён аам, ки замони ташаккул ва таааввули адабиёти нави форсии дар' маасуб меёбад, накши шоирону нависандагон, донишмандону муаррихон ва намояндагони аали адаби Эрон, аз лумла сарчашмааои муаимми шеъру адаби форс'' ва элодиёти суханварони алоаида бориз аст.
Калидвожато: Арабу Ацам, Fa3HaernH, Шеър, араби, форси, шоирон, таъсир, асраои XI- XII, Сомониён, забони арабй.
ВЛИЯНИЕ АРАБСКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ В ПОЭЗИИ XI-XII ВЕКА
КУРБАНЗОДА Р.К.
доктор филологических наук, профессор кафедры теории и истории литературы Таджикский государственный педагогический Университет имени Садриддина Айнй
САЙФУЛЛОЕВ МУСЛИХИДДИН ХАЙБУЛЛОЕВИЧ
старший преподаватель кафедры ближневосточной филологии Таджикский международный университет иностранных языков имени Сотима Улугзода. Адрес: 734019,г. Душанбе, ул.
Мухаммадиева 17/6
Аннотация. Арабо-аджамские литературные связи и их взаимное влияние друг на друга расширились, особенно когда с установлением правительства Аббасидов чисто арабская культура до эпохи Омейядов превратилась в совместную арабо-исламскую цивилизацию. В развитии и прогрессе литературы и языка этого периода значительна роль наций, подвластных халифату, таких как Иран, Греция и Индия. В результате распространения исламской культуры и арабского языка сформировалась арабская литература, которая вначале в течение почти двух столетий не имела конкурентов на всей территории Ирана и продолжала свое существование наряду с персидской литературой в последующие столетия. Этот вывод основан на литературных, научных и исторических источниках эпохи Газневидов, в которых этот литературный процесс принял несколько иную окраску, а
писатели и поэты обратились к национальным языкам и традициям и стали писать стихи на родном языке. Конечно, это не означает, что другие поэты и писатели полностью отказались от арабского языка.
Роль поэтов и писателей, ученых, историков и представителей литературного народа Ирана, включая важные источники персидской поэзии и литературы и творчества отдельных носителей, очевидна в период Газневидов, который считается временем формирования и развития новой персидской литературы дари.
Ключевые слова: Араб и Аджам, Газневиды, Поэзия, арабский язык, персидский язык, поэты, влияние, XI-XII вв., Саманиды, арабский язык
INFLUENCE OF ARABIC LANGUAGE AND LITERATURE IN POETRY OF THE XI-XII CENTURIES
QURBANZODA R.Q.
Doctor of Philology, Professor of the Department of Theory and History of Literature, Tajik State
Pedagogical University named after Sadriddin Aini
SAYFULLOEV MUSLIHIDDIN HAYBULLOEVICH
teacher of the Department of Near Eastern Philology of the Tajik International University of
Foreign Languages named after Sotim Ulugzoda. Address: 734019, Dushanbe, ul. 17/6
Mohammadieva
Arab-Ajami literary connections and their mutual influence on each other expanded, especially when, with the establishment of the Abbasid government, the purely Arab culture before the Umayyad era turned into a joint Arab-Islamic civilization. In the development and progress of literature and language of this period, the role of nations subject to the caliphate, such as Iran, Greece and India, was significant. As a result of the spread of Islamic culture and the Arabic language, Arabic literature was formed, which initially had no competitors throughout Iran for almost two centuries and continued to exist along with Persian literature in subsequent centuries. This conclusion is based on literary, scientific and historical sources of the Ghaznavid era, in which this literary process took on a slightly different color, and writers andpoets turned to national languages and traditions and began to write poetry in their native language. Of course, this does not mean that other poets and writers have completely abandoned the Arabic language.
The role of poets and writers, scholars, historians and representatives of the literary people of Iran, including important sources of Persian poetry and literature and the creativity of individual speakers, is evident in the Ghaznavid period, which is considered the time of formation and development of the new Persian Dari literature.
Key words: Arab and Ajam, Ghaznavids, Poetry, Arabic language, Persian language, poets, influence, XI-XII centuries, Samanids, Arabic language.
Чун сухан пиромуни таъсир ва нуфузи забон ва адабиёти араб дар аади Газнавиён меравад, ин нуктаро низ бояд кайд намуд, ки гарчанде таважьуаи умарову аукамо бештар ба нуфузи забон ва адабиёти форс! равона гардида буд, пас аз интишори ислом аллакай се аср сипар! шуда буд. Дар ин аад, аллакай, аглаби мардуми Осиёи Гарбиву марказ! ва шимоли Африко то Андалус исломро ба сифати дини худ пазируфта буданд. йамчунин ин нуктаро низ бояд иброз намуд, ки дар тули сесад сол адибони эронинажод шеъри араб! месуруданд ва ба осори хаттиву адабии араб хеле хуб ошно! пайдо намуда, аз гуфтору таълифоти нобу пандомези эшон илаом гирифта, дар пайравии онао осори худро таълиф намудаанд.
Дар ин маврид Бертелс Е.Э. таъкид менамояд, ки кариб шаст фоизи ин шоирони арабизабон намояндагони табакоти аоким буданд [3, 103] ва Забеаулло Сафо бошад чунин хулоса аамнамудааст:«Табиист, ки саами онао дар нашри адаби араб! дар Эрон ва гирд
овардани удабо ва шуарову нависандагони арабигуй дар дарборао ва ташвики онон бисёр муассир будааст» [17, 636-637].
Дар «Думяту-л-каср»-и йусейн ибни Алии Бохарз'', ки давоми мантикии «Ятимат ад-даар»-и Саолибист, дар бораи 350 нафар шоирони Эрон ва Осиёи Миёна, ки ба забони араб'' низ элод кардаанд, маълумот дода шудааст[16, 91]. Аз ин ло арабшиноси толик Толиддин Мардон'' бар он акида аст, ки «роз'' шудан бо Бертелс Е. Э., ки гуё дар ин давра назми араб'' шугли олимон ва факеаон будааст, душвор аст. Ин андеша, ба фикри мо, ба сабаби кам омухта шудани адабиёти арабизабони ин давра, алалхусус маводи тазкирааои арабизабони шоирони асри XI ба вулуд омадааст[14, 6-7].
Вокеан, вакте ки ба маъхазаои арабизабони маъруф ва тадкикоти дар асоси онао анломдодаи муааккикони толик Зоаидов Н., Мардон'' Т., Додобоев К., Максудов ft., Амонов С. ва дигарон рулуъ менамоем, мебинем, ки аам дар назм ва аам дар наср шумораи зиёди адибони арабизабон ва осори онао вулуд доштааст. Вале зикри эшон дар инло суханро ба дарозо мекашад, аз ин ру, ааводорони илму адаб метавонанд ру ба сарчашмааои лозима оранд.
Яке аз омилаои муаимми таъсирбардории шоирони форсигуи ин аад муштарак будани сарчашмаи иттилооти илм' ва адабии онаост, ки дар он замон бо забони араб' таълиф шудаанд, ба аисоб меравад. Ин шоирон тибки доираи маълумот ва огоаии худ ва аз мавкеи дидгоау муносибати шахсии хеш аз фараангу адаби араб'' баара бардоштаанд. Аз ин лост, ки таъсири фараангу адаби араб'' дар ашъори шоирони ин давра бар як поя нест. Агар теъдоде аз руи зарурат ва такозои шеър ба сарчашмааои арабьислом! ру оварда бошанд, иддаи дигар чун Манучеарии Домгош, ба сабаби он ки ошноии комил бо фараангу адаби араб'' дошт ва «басе девони шеъри тозиён» аз бар намуда буд, беш аз дигарон таати таъсири фараангу адаби араб' карор гирифт. Ба замми номаои зиёди шоирони араб алфозу таъбироти фаровон аз кабили «рафеъу-ш-шон», «содику-з-зан», «зу-т-тул-ва-л-манн» ва тарлумаву накли мазмуни амсолу ашъори тоз'' ба василаи ашъори Манучеар'' вориди забони форс'' гардидааст. Аз лумла, Манучеарии Домгон' дар яке аз касидааои худ ишора ба шуарои араб намуда, чунин мефармояд:
Ку Лариру ку Фараздак, ку Зааиру ку Лабид, Руъбаи Аллолу Декаллину Сайфи Зул-Язан? Ку йутайъа, ку Умаййа, ку Насибу ку Кумайт, Ахталу Башшори Бурд он шоири аали Яман? [1, 221].
Омили дигари нуфузи забони араб'' дар аади Газнавиён ва умуман сарзамини хилофат низоми ягонаи таълим ба шумор меравад. Зеро дар мадориси ин аад толибон асосан бо омухтани улуми дин'' ва шохааои он машгул мешуданд. Бо сабаби он ки донистани улуми дин'' аз забон ва адабиёти араб' огоаии комилро такозо мекард, табиист, ки аар фарди соаибмаълумоте, ки ин мадрасааоро хатм мекард, забону адабиёти арабиро низ ба аадди камол аз худ менамуд ва имкони таълифи назму насрро бо ин забон пайдо менамуд. йамчунин омили муаим будани низоми таълими ин давраро барои риволи забону адаби араб'' Забеауллоаи Сафо хеле хуб кайд кардааст: «Улуми адаб'' дар огози ин аад бо аамон равиши карни савум мутолиа ва таакик мешуд. Бад-ин маъш, ки устодони бузург дар ин фан бештар касоне буданд, ки аз тарики илми ривоят ворид дар фунуни мухталифи адаб мешуданд. Масалан, кайфияти баас дар ин илм чунон буд, ки аамвора каломи фусааоро матраа мекарданд ва дар фавоиди лугав' ва наавии он бо истинод ба ашъори араб ва каломи булаго сухан мегуфтанд. Пайдост, ки бо ин равиш таваллуа ба лузъиёт ва сувари мунфарида ва калимоти воаид ва лумлааои воаид асоси кор буд, на ибтидо ба куллиёт зикри усули куллия ва овардани лузъиёт ба унвони шоаид. Истифода аз ин равиш боис буд, ки мутаалимини забон ва лугати араб дар кори худ варзида шаванд ва дар айни фаро гирифтани забон ва кавоиди лисонии он пай баранд ва ин аст яке аз асрори зуаури нависандагон ва шоирони бузург дар куруни нахустини аилрат то авохири ааде, ки мутолиа мекунем»[17, 252].
Хулосаи калом, пас аз таалилу баррасии сарчашмааои аввалиндарала барои боз аам равшану дакик гардидани аадафи худ, якчанд шаклу омилаои таъсирбардории шуароро майян намудем, ки аар яки онро дар зер бо таври алоаида бо овардани мисолао шарау эзоа хоаем дод. Зеро иктибосоти араб! дар ашъори шуарои аади Газнавиён бо шаклу анвои мухталиф ба вукуъ пайвастааст ва аз ин сабаб мо онаоро бо шаклу тарзаои гуногун, аз кабили таъсири унсураои забони араб!, мазомини амсолу ашъор, киссаву ривоят, ахбору асотир ва амсоли онао таати баррас! карор хоаем дод.
Маъмулан аангоме ки сухан дар бораи нуфузи фараанги арабй ва забону адабиёти араб дар ашъори шоирони форсигуи аади Газнавиён меравад, кабл аз аама аз Манучеарии Домгон! ёд мекунанд ва аз девони у намунаао истишаод менамоянд. Вале агар мо ба дурдонааои назмии шуарову удабои аади Газнавиён чун Абулкосими Фирдавс!, Носири Хусраву Фаррух!, Унсуриву Анвар!, Хоконии Шервон! ва дигарон бо назари таакик бингарем, хоаем дарёфт, ки то чи дарала ва макоми ин таъсир дар ашъори эшон аам назаррас мебошад, аммо ин нуктаро низ бояд кайд намоем, ки ин раванд сабабу омилаои худро доро мебошад.
Хулосаи сухан, чунон огоа аастем, дар даврони Сомониён рулуъ ба неазати милл! равона гашта бошад аам, шуарои форсу толик дар ашъори худ аз таркиботи забони араб! истифода менамуданд.
Илова бар ин, дар касидааои шуарои ин аад, як идда калимааои араб! дар баробари муродифи форсии худ дар шеър ворид гаштаанд. Чунончи дар байти зайли Манучеарии Домгон! аам калимаи арабии «макарр» ва аам муродифи форсии он «лойгаа» мавриди истифода карор гирифтааст:
Гуруаи дигар гуфтанд, ки не ин бутро,
Бар осмон барин бувад лойгоау макарр[15, 70].
Яке аз омилаои дигари нуфузи забони араб! дар ин аад марбут ба улуми замона, аз кабили сарфу наав, лугату имлои араб! маасуб меёбад, ки шуаро аз онао моаирона истифода намуда, маонии тозаву алфози саное! ва дилнишинеро сохтаанд. йамчунин дар ашъори аглаби шоирони ин давр, ки мадеаасаро буданд, шакли зоаирии аарфаои араб! бо максади офариниши ташбеаот бо сифоти маъшукаву аолатаои ошик ва киёс бо алзои пайкари у бо назардошти сувари зоаирии ауруф ва лузви пайкар истифода гардидаанд. Зикри ин нукта аам бамаврид аст, ки дар истифодаи ауруфи абладии араб! барои сифоти маъшука ва тасвири мамдуа Фаррухии Сиистон! пешдаст! доштааст, зеро дар девони у намунааои зиёде бо чунин тарзи истифода аз ауруфоти араб! пайдо карда метавонем. Масалан, Фаррух!, бо назардошти он ки аарфи «алиф» аз лиаози сурати зоаир! шакли рост дорад, онро бо комати маъшука ва аарфи «мим»-ро аз лиаати аалкаи танг доштанаш бо дааони у киёс намуда, ташбеаи зебое офаридааст:
Аз аама аблад бар «мим» у «алиф» шефтаам,
Ки ба болову дааони ту «алиф» монаду «мим» [20, 246].
Дар лои дигар шоир лаъди маъшукаро бо «лим» ва зулфи уро бо «дол» киёс мекунад ва сареаан таъкид аам менамояд, ки ин ташбеау киёси суварист, на моаият! ва зот!: Лаъди ту «лим» наву сурати у сурати «лим» Зулфи ту «дол» наву сурати у сурати «дол». йам зи «лим»-и сари лаъди ту хуруши ушшок йам зи «дол»-и сари зулфи ту фигони абдол[20, 213].
Шоири дигари аади Газнавиён Манучеарии Домгон! бо истифода аз сувари зоаирии «алиф»-у «нун» ташбеаи алибе дар тасвири пари кабк офаридааст, ки ба зоти худ камназир аст:
Бар пар «алиф»-е кашиду натвонист, Хаммида кашид «алиф» зи бесабр!. Бар пар бикашид аафт «алиф» ё «нун», Аз бекаламиву ё беаибр! [18, 108].
Дар ашъори шоирони ин давр ауруфи абладии араб! барои офариниши мазомини мада! низ истифода шудааст. Аз лумла, дар байти зерини Фаррух! ба хотири таъйиди бузургиву шааомати мамдуаи мирон ба хидмати у чун «алиф» рост дароянда дар маърази тасвир омадааст, ки бори хидмати мамдуаи шоир танао чун «алиф» ростии онаоро монанди «дол» кужпушт хоаад кард:
Мирон бари у аамчу «алиф» рост дароянд, Гарданд зи бас хидмати у кужтар аз «дол» [20, 218].
Дар байти зерини Унсур! аз монанд! ва киёси ауруфи аблад барои дуои таъбиди мамдуа истифода гардидааст:
То чу лаъди санамон доирагун бошад «лим»,
То чу пушти шаманон пушт ба аам бошад «дол» [19, 220].
Агар шуарои мадеаасаро аз тасвири зебоии маъшука дар тагаззули касоид ё нишон додани бузургию шааомати мамдуаи худ дар кисматаои мадау талаб изаори валду каноатманд! намоянд, Носири Хусрав аз нопойдор! ва бебакоии ин зебо! ва шааомат хулосааои фалсаф!, ахлок! ва мазааб! мебарорад. Чунончи, дар байти зайл максуди Носири Хусрав аз киёси комат ба «алиф»-у «лом» таъйиди маънии гузарон будани умри лавон! ва гарра нашудан ба комати чун «алиф»-и лавонист, ки он ба зуд! аз бори зиндаг! чун «лом» хоаад шуд:
З-ин кадди чу тиру «алиф» чи лоф!,
К-ин зуд шавад чун камону чун «лом»[2,549].
йамчун шоир бо истифодаи сурати зоаирии аарфаои «алиф» ва «нун» маъние месозад, ки тибки он каблан дар Хуросон одамият ва лавонмард! бар аолати «алиф», яъне пойдориву устувор! карор дошта бошад, дар замони «девони малъун» ба аоли «нун», яъне каливу костаг! бадал шудааст:
Чун «алиф»-е буд мардум! ба масал,
Чун «алиф»-и мардум! кунун «нун» шуд [2,225].
Умуман, таакики касоиди мадаии шуарои аади Газнавиён ба чунин натила меорад, ки нуфузи унсураои забони араб! дар онао хеле зиёд будааст. йарчанд ки сабки ашъори аади мазкур аамон сабки сода ва табии хуросонист. Бояд зикр намуд, ки таъсир ва накши забони араб! дар шеъри аади Газнавиён нисбат ба даврааои кабл! бештар ба назар мерасад. Аз ин ру, метавон гуфт, ки ин раванд ба сатаи донишу лааонбин! ва мааорату малакаи худи шуаро вобаста мебошад.
Аз ин аама метавон ба натилае расид, ки шуарои аади Газнавиён дар касоиди худ аануз ба унсураои забони араб! диккат медоданд, зеро вуруди алфоз ва таъбироти забони араб! ба рушду инкишофи минбаъдаи адабиёти форсу толик заминаи хуб мегузошт. йоло бошад сухан чанд дар бобати нуфузи забон ва адаби араб! дар шеъри аади Газнавиён иброз намоем.
Кобили зикр аст, ки бо ин аама таакик ва тадкики иктибосоти мазомин дар ашъори Арабу Алам ва дар дарёфти маонии асили шеъри эшон ва ба максуди гуянда расидан мусоидат менамояд, ки тавассути он калиди кушоиши кулли гиреааои норавшану номафаумро метавон дарёфт. Ногуфта намонад, ки шуаро ва котибони форс! бештар илтиаоди худро дар самти истикболи мазомини ашъор ва амсоли маъруфу машаур ва ланбаи умумидошта равона намудаанд. Дар самти мазкур мушкил! дар он аст, ки гоао шахс дар аайрат мемонад, ки оё шоир, дар аакикат, мазмуни шеъри арабиро мушаххасан дар назар доштааст, ё таворуди афкор будааст.
Дигар ин ки набояд фаромуш кард, ки дар адабиёти аади Х1-Х11 макоми истикболи мазмуни масалаои араб! дар адабиёти нави ашъори форс! аам назаррас мебошад, зеро шуарои аади мазкур ба элодиёти шоирону адибон ва нависандагони араб хеле хуб ошно буданд. Ин амр то даралае расидааст, ки ашъори шоироне чун Фахриддин Гургон!, ки мазмуну муатавои шеърашон достонаои форсист, аз мазмуну амсоли ашъори араб! хол! нест.
АДАБИЁТ
1. Абдуллоев А. Адабиёти форсу толик дар нимаи аввали асри XI. (доираи адабии Газнин).-Душанбе: Дониш,1979.- 262 с.
2. Алимардонов А. ва Амиршош Н. Носири Хусрав. Девони ашъор. л. 1. - Душанбе: 2009. -640 с.
3. Бертельс Е.Э. История персидско- таджикской литературы. / Избр.тр. Т.1- М: 1960. -556 с.
4. Бобоев А. Мавзуъ ва сабки ашъори Манучеарии Домгош. - Душанбе: 1974. - 186 с.
5. Гафуров Б. Толикон (таърихи кадимтарин, кадим ва асри миёна). -Душанбе: Ирфон, 1998. - 433 с.
6. Гибб X. Арабская литература. Классический. период. - М: Изд-во вост. лит. 1960.- 187 с.
7. Девонакулов А. ва дигарон. Носири Хусрав. Куллиёт. л. 1. - Душанбе: 1991. - 636 с.
8. Жирмунский В. М. Сравнительное литературоведение. - Л:Изд-во Наука. 1979. -494 с.
9. Зоаидов Н.Адабиётиарабизабони форсу толик аз истилои араб то аади Сомониён. -Хуланд: 1999.-146 с.
10. Зоаидов Н. Насриарабизабониадабиётифорсутоликдараср№OиVШ-IX. - Хуланд: 2004. -402 с.
11. Крачковский И. Ю. Арабская географическая литература. Избранные сочинения. Т. IV. -М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1957. - 965 с.
12. Крачковский И. Ю. Общие соображения о плане истории арабской литературы //Избранные сочинения. Т. II - М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1956. - 563-574 с.
13. Куделин А. Б. Средневековая арабская поэтика. (Вторая половина VШ-XI вв). - М: Наук, ГРВЛ, 1983. - 260 с.
14. Мардош Т. Носир Хусрав и арабоязычная культура. - Душанбе: 2005. - 143 с.
15. Шидфар Б. Я. Образная система арабской классической литературы. (УТ-ХП вв.).- М: Наука, ГРВЛ, 1974.- 253 с.
16. II. ба хати арабй
17. Алй йусайн Бохарзй. Думят-ул-касри ва асрату ахли асри. - Х,алаб: Матбаат-ул-илмия, 1930 м. -326 с.
18. Забихуллохи Саффо. Таърихи адабиёти Эрон дар каламрави забони форсй. - Техрон: Интишороти ибни Фирдавсй, чилди дуввум,1998м. - 1128 с.
19. Девони Манучехри Домгонй, Мухаммад Дабирй Сиёк. Бо хавошу таъликоту тарочим ва ахволу фахорису лугатнома макобалаи 20 нусхаи хаттй. - Техрон: Нашриёти Заввор, 1335х. - 503 с.
20. Мухаммад Дабирй Сиёк. Девони Унсурии Балхй. - Техрон: Интишороти Амирй Кабир, 1335х. -499 с.
21. Мухаммад Дабирй Сиёк. Девони Фаррухии Сийистонй. - Техрон: Интишороти Амирй Кабир, 1343х. - 473 с.
