CC BY
46
УДК 34 (091) (476)
I. А. Саракавж
дацэнт кафедры тэорьи i псторьи дзяржавы i права Акадэми кipавання пры Пpэзiдэнце Pэcпyблiкi Беларусь
НЕКАТОРЫЯ АСАБЛ1ВАСЦ1 РАЗВ1ЦЦЯ ЮРЫДЫЧНАЙ НАВУК1 I АДУКАЦЫ1 БЕЛАРУС1 У М1ЖВАЕННЫ ПЕРЫЯД
© СаракавжI. А., 2016
Артыкул прысвечаны некаторым асаблпвасцям развщця юрыдычнай навук i адукацьп Беларус1 у 1921-1941 гг. XX ст. i раскрывае яе адметнасць Падрыхтаваны у асноуным на арХуным матэрыяле, якi не выкарыстоувауся гкторыка-прававой навукай.
Ключавыя словы: асаблiвасцi, юрыспрудэнцыя, навука, адукацыя, мiжваенны, Беларусь.
Пастаноука праблемы: нельга зразумець сучасны стан i перспектывы развiцця юрыдычнай навук i адукацыi, не даследуючы ix мiнулае. Ва уах сферах жыццяд-зейнасцi iснуе пераемнасць, не мшуе яна i юрыспруденцыю. Пытанне асабливасцей развiцця юрыдычнай навукi i адукацыi Беларусi у мiжваенны перыяд не даследавана гкторыка-прававой навукай i таму актуальна. Галоуная задача артыкула - выяснщь фактары, якчя пауплывалi на гэтыя асаблiвасцi.
И. А. Сороковик
НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ ЮРИДИЧЕСКОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ БЕЛАРУСИ В МЕЖВОЕННЫЙ ПЕРИОД
Статья посвящена некоторым особенностям развития юридической науки и образования Беларуси в 1921-1941 гг. XX в. и раскрывает ее особенности. Подготовлена в основном на архивном материале, который не использовался историко-правовой наукой.
Нельзя понять современное положение развития юридической науки и образования Беларуси, не изучая их прошлое. Во всех сферах жизнедеятельности существует преемственность, не обходит она и юриспруденцию. Вопрос особенностей развития юридической науки и образования Беларуси в межвоенный период не исследован историко-правовой наукой и поэтому актуальный. Главная задача статьи - выяснить факторы, повлиявшие на эти особенности.
Ключевые слова: особенности, юриспруденция, наука, исследование, образование, межвоенный, Беларусь.
I. А. Sarakavik
SOME FEATURES OF THE DEVELOPMENT OF LEGAL SCIENCE AND EDUCATION IN BELARUS IN THE INTERWAR PERIOD
The article deals with some features of development of jurisprudence and formation of Belarus in 1921-1941 by the XX сentury and opens its features. The article is prepared generally on archival material which wasn't used by historical and legal science before.
Key words: features, law, science, research, education, interwar, Belarus.
Пьгганне acaблicцей paзвiцця юpыдычнaй нaвyкi i aдyкaцыi Белapyci y мiжвaенны ropb^ пpaктычнa не дacледaвaнa. Maюццa acoбныя мaтэpыялы, якiя y тoй щ iншaй cтyпенi зaкpaнaюць ягo, aле не з'яуляюцщ тэмaй cпецыяльнaгa дacледaвaння. У мнoгiм тaкoе cтaнoвiшчa тлyмaчыццa тым, штo пpaктычнa не icнyе дpyкaвaныx кpынiц тaгo пеpыядy. Ix неaбxoднa шyкaць y apxiвax. A тaм яны, apxiymra cпpaвы, pac^a^i пa poзныx ycтaнoвax, не гоуны i не cicтэмaтызaвaны. З aднaгo бoкy, з-зa pэпpэciй, acaблiвa 30-x гг, мнoгiя cпpaвы тpaпiлi y apxiy HKУC (цяпеp - Kaмiтэтa дзяpжayнaй бяcпекi) i cтaлi недacтyпнымi для вyчoныx. Iмëны pэпpэcipaвaныx i ix ^щы y caвецкi чac нiдзе не утами^^, былi гад зaбapoнaй, як быццaм не быго дacледчыкay, ix пpaцы y тав^^ьныи i нaвyкoвыx ycтaнoвax, i ix aдметныx нaвyкoвыx paбoт не выкapыcтoyвaлi. З дpyгoгa бoкy, з пaчaткaм Bялiкaй Aйчыннaй вaйны, 26 чэpвеня 1941 г., знaчнaя чacткa apxiвay пapтыi i Hapкaмaтa yнyтpaныx rapay былa знiшчaнa y вынiкy бaмбëжaк нямецкix caмaлëтay i пaжapay, a дpyгyю чacткy лiквiдaвaлa cпецыяльнaя aпеpaтыyнaя гpyпa cyupa^ym^y HKУC БCCP, ягая пpыбылa з Maгiлëвa y Mrnœ [1, c. 4].
Тым не менш, нaвaт aнaлiз зacтayшыxcя cтapoнaк гicтopыi пpaвa дaзвaляе aднaвiць iмëны вядoмейшыx вyчoныx-юpыcтay. Ix yклaд y юpыcпpyдэнцыю Белapyci m^ay дoбpyю acнoвy для дaлейшaгa paзвiцця нaвyкi i aдyкaцыi, caдзейнiчaе лепшaмy acэнcaвaнню cyчacнaгa cтaнa нaвyкoвыx дacледaвaнняy y гэтaй cфеpы.
Генезic белapycкaй юpыдычнaй тавую пacля pэвaлюцый 1917 г. ^a^ray y cклaдaныx yмoвax. У cyвязi з зaкpыццëм цapcкiм ypaдaм Pacii y 1823 г. Bi^^rara yнiвеpciтэтa нa тэpытopыi cyчacнaй Белapyci мотушу пеpыяд яе дыcкpэтнacцi y aдpoзненне aд Укpaiны, нa земляx якoй дзейнiчaлi ^еуж, Xaprayœi, Haвapaciйcкi (Aдэcкi), Львoycкi yнiвеpciтэты, дзякуючы яюм paзвiвaлacя нaвyкa, y тым лшу i юpыдычнaя. Toлькi y 1921 г. т^уту нoвы этaп, звязaны з aдкpыццëм Белapycкaгa дзяpжayнaгa yнiвеpciтэтa. Пpayленне ycтaнoвы yзнaчaлiy вядoмейшы дacледчык, выпycкнiк гicтopыкa-фiлaлaгiчнaгa фaкyльтэтa Macraycrara yнiвеpciтэтa Улaдзiмip Iвaнaвiч Пiчэтa. Haвyкoвым кipayнiкoм ягo дыплoмнaй (тaды нaзывaлacя кaндыдaцкaй) пpaцы быу выбiтны зacнaвaльнiк Macкoycкaй гicтopыкa-пpaвaвoй шкoлы пpaфеcap B.O. Kлючэycкi. Гэтa пacпpыялa якacнaмy пaдбopy кaдpay з лiкy пpaфеcapay i выклaдчыкay Macraycrara, Kiеycкaгa, Kaзaнcкaгa yнiвеpciтэтay, a для npa^ нa юpыдычным aддзяленнi фaкyльтэтa гpaмaдcкix нaвyк -y aOToyrnrn з Яpacлaycкaгa i Capaтaycкaгa yнiвеpciтэтay. Cвaix пpocтa не быт
Mенaвiтa дзякуючы acaбicтым кaнтaктaм У. I. Шчэты нa пpaцy у Белapycь пpыеxaлi вядoмейшыя юpыcты быгой цapcкaй Pacii, мaючыя бaгaты вoпыт выклaдaння вa yнiвеpciтэтax Macквы, Bapшaвы, Kaзaнi, Яpacлayля, Capaтaвa, a тaкcaмa yнëcшыx вяcoмы yклaд у poзныя кipyнкi юpыдычнaй нaвyкi. Aдзiн з ix - Mixaii Bociпaвiч (Ociпaвiч) Гpэдынгep (16.12.1867, Геpмaнiя -23.1.1936, Белapycь) - дoктap юpыдычныx нaвyк, пpaфеcap (1922), aкaдэмiк Белapycкaй AH (1928). Cкoнчыy Пецяpбypгcкi yнiвеpciтэт (1891), выклaдay y вышэйшыx нaвyчaльныx ycтaнoвax y Tapтy, Pызе, Cевacтoпaлi, Ciмфеpoпaлi, Xapкaве. З 1923 г. - пpaфеcap БДУ, з 1931 г. - ^стынута caвецкaгa бyдayнiцтвa i пpaвa ЦBK БCCP, з 1933 г. - зaгaдчык кaфедpы Iнcтытyтa caвецкaгa пpaвa HKЮ БCCP. У 1931 - 1935 гг. - дыpэктap ЦД! caвецкaгa бyдaшнiцтвa i пpaвa БелAH, з 1935 г. - ^ме^к дыpэктapa Iнcтытyтa фiлacoфii i caвецкaгa бyдayнiцтвa БелAH. Буйнейшы стецыялкт у гaлiне цывiльнaгa пpaвa [Гл. 2].
Acнoвы кpымiнaльнaгa пpaвa Белapyci былi зaклaдзены вядoмейшым pycкiм вyчoным Baлepыянaм Miкaлaeвiчaм Шыpaeвым (1872 - 1937). 2 мaя 1923 г. ëн быу зaцвеpджaны у пacaдзе пpaфеcapa фaкyльтэтa гpaмaдcкix нaвyк Белдзяpжyнiвеpciтэтa пa кaфедpы кpымiнaльнaгa пpaвa [3, c. 1]. Зaкoнчыy гiмнaзiю i знaкaмiты Дземiдaycкi юpыдычны лiцэй у г. Яpacлayлi, пpaцaвay пaд кipayнiцтвaм вядoмыx paciйcкix вyчoныx-кpымiнoлaгay, пpaфеcapay Петpaгpaдcкaгa yнiвеpciтэтa Miкaлaя Дзмiтpыевiчa Cеpгiеycкaгa i team Якayлевiчa Фaйнiцкaгa. У Беpлiнcкiм yнiвеpciтэце пpaдoyжыy acвaенне пpaблем кpымiнaльнaгa пpaвa нa еypaпейcкiм yзpoyнi гад кipayнiцтвaм вядoмейшaгa aycтpыйcкa-нямецкaгa юpыcтa-кpымiнoлaгa, cпецыялicтa у гaлiне мiжнapoднaгa пpaвa, aднaгo з лiдэpaй caцыялaгiчнaй шкoлы у кpымiнaльным пpaве Фpaнцa фoн Лicтa (1851 - 1919). Hе выпaдкoвa у Pacii B. M. Шы^еу cтay aдным з яpкix пpaдcтayнiкoy гэтaгa кipyнкa. Aбapaнiy дыcеpтaцыю m cтyпень мaгicтpa, a зaтым дoктapa кpымiнaльнaгa пpaвa.
Працавау у Дзем!дауск!м юрыдычным л!цэ!, Казанск!м ун!верс!тэце, рэктарам Яраслаускага дзяржаунага ун!верс!тэта. Вядомы буйным! навуковым! працам! у гал!не крым!нальнага права [3. - Арк. 3]. Валодау лац!нскай, грэчаскай, нямецкай, французскай! англ!йскай мовам! [3. - Арк. 9].
Аднак адметнасць яго працы у М!нску, як ! яго калег, прафесарау А. У. Гарбунова ! Б. В. Чрэдз!на, па Яраслаускаму ун!верс!тэту заключалася у тым, што яны прадаужал! там працаваць, ды ! !х сем'! не был! падрыхтаваны да пераезду, а таму не магл! стала знаходзщца у стал!цы Беларус! [4. - Арк. 30]. Шыраеу прапаноувау к!раун!цтву БДУ прыязджаць у М!нск адз!н раз у трыместр на тэрм!н да трох тыдняу, хоць л!чыу с!стэму прыездау ненармальнай ! непажадальнай [4. - Арк. 54].
3-за вострай праблемы з квал!ф!каваным! юрыдычным! кадрам! к!раунщтва БДУ вымушана было !сц! насустрач такой прапанове. Таму на працу у Беларуск! ун!верс!тэт па запрашэнню прафесара У. I. П!чэты прыязджала "вахтавым" метадам 10 прафесарау, у асноуным з Яраслауля ! Масквы, як!я у сшу розных прычын не адмовЫся ад сва!х пасадау па ранейшаму месцу працы [4.- С. 154, 97].
У мног!м такое станов!шча тлумачылася ! тым, што у М!нску было складана знайсц! жылую плошчу з выгодам!. Не выпадкова прафесар Мжалай Мжалаев1ч Краучанка у заяве аб прыняцц! на працу у БДУ прас!у яго к!раун!цтва: "1) предоставить удобное и вполне удовлетворительное помещение для жительства. Для меня с семьей достаточна квартира из трех светлых и не сырых комнат с теплой уборной при них.
2) обеспечить неприкосновенность представленной квартиры на основе документа, избавляющего от уплотнений и выселений" [4. - Арк. 43].
Выкладзены матэрыял дазваляе заключыць адну з адметнасцей разв!цця юрыдычнай навук! ! адукацы! Беларус! у вызначаны перыяд - адсутнасць нацыянальных кадрау-юрыстау, запрашэнне вопытных, высокаквал!ф!каваных спецыял!стау розных гал!н права з дарэвалюцыйным навуковым ! педагаг!чным стажам. стаяушых, як прав!ла, на нарматыв!сцк!х паз!цыях ! не поунасцю, мягка гаворачы, прыняушых бальшав!сцк! падыход да права.
Пацвярджэннем апошняму могуць служыць некаторыя працы М. В. Грэдынгера, В. М. Шыраева ! !ншых даследчыкау. М. В. Грэдынгер, у прыватнасц!, у складаных умовах савецкага часу, кал! улада !мкнулася цэнтрал!заваць ! поунасцю к!раваць навукаю, кал! пачалася пал!тызацыя ! !дэалаг!зацыя грамадскай навук!, ён застауся па-ранейшаму адданым навуцы ! аргументавана выказвау свае погляды, як!я, часам, разыходз!л!ся з аф!цыйным!. У артыкуле пра станауленне ! разв!ццё спадчыннага права Грэдынгер падтрымл!вае думку нямецкага даследчыка прафесара Л. Венгера аб слабай распрацоуцы у савецк!м Цыв!льным кодэксе спадчыннага права ! смела па таму часу заяуляе, што "спадчыннае права з'яуляецца галтой, якая сацыялгзмам прынцыпова не прызнаецца". Падмацоувае сваю думку тым, што "Дэкрэтам ЦВК ад 27 красав!ка 1918 года яно было скасавана". Але новая эканам!чная пал!тыка застав!ла вярнуцца да распрацоук! нормау гэтай гал!ны права, тым больш, што план пабудаваць "у адну хвш!ну сац^1ял!зм прышлося пак!нуць" [5, с. 36].
Свае погляды адстойвау ! прафесар В. М. Шыраеу. У буйнай працы "Крым!нальны кодэкс БССР" ён анал!зуе "Основные начала уголовного законодательства СССР" 1924 г.,! у адпаведнасц! з !м! крым!нальныя кодэксы БССР, РСФСР ! УССР. В. М. Шыраеу не пагаджаецца з 1дэяй "Основных начал уголовного законодательства СССР" аб небяспечным стане асобы, дазваляючай караць не тольм за втаватае дзеянне, але I за патэнцыйную небяспеку у сыу сувязг яго са злачынным асяродкам щ прыналежнасцю да зрынутых класау. У прыватнасц!, ён адзначае: кал! "у руск!м дарэвалюцыйным праве ! у сучасных заходнееурапейск!х кодэксах крым!-нальная адказнасць будуецца на прынцыпе в!ны ! небяспечны стан мае значэнне дапауняльнае да галоунага аснавання адказнасц!, то у сучасным савецк!м праве наз!раецца тэндэнцыя адмов!цца ад старых устояу крым!нальнага правасуддзя ! пабудаваць с!стэму мер барацьбы са злачыннасцю перш за усё на прыкмеце небяспечнага стану, з зберажэннем, аднак, ! ранейшай традыцыйнай пабудовы крым!нальнай адказнасц!" [6, с. 71].
Шырок!м дыяпазонам навуковых ведау па адм!н!страцыйнаму праву валодау прафесар Аляксандр Уладз1м1рав1ч Гарбуноу (1867 - ). Вышэйшую адукацыю атрымау на юрыдычным факультэце Маскоускага ун!верс!тэта. Там жа абаран!у маг!стэрскую дысертац^1ю па адм!н!страцыйнаму
пpaвy. Зaймaycя у Cтpaгбypгcкiм i Беpлiнcкiм yнiвеpciтэтax, пpaцaвay у Bapшaycкiм, MacкoУcкiм, Toмcкiм, Яpacлaycкiм i Capaтaycкiм yнiвеpciтэтax. Cвaбoднa вaлoдay нямецкaй, фpaнцyзcкaй мoвaмi, чытay нa aнглiйcкaй, пoльcкaй i i лaцiнcкaй мoвax [7, c. 467-469]. Ён дoбpa вядoмы тaкiмi пpaцaмi, як "Haчaльнoе oбpaзoвaние в ^голице Геpмaнcкoй импеpии", "Kypc голице^^го пpaвa", 'Taparn™ личнoй cвoбoды в Aнглии" i iнш. З тaкiм бaгaтым педaгaгiчным i нaвyкoвым вoпытaм лëc пpывëy ягo у Белapycкi дзяpжayны yнiвеpciтэт.
Haвaт гэтыя пpыклaды cведчaць пpa тoе, штo caпpayдныя вyчoныя пpытpымлiвaюццa aб'ектыyныx пaдыxoдay дa paзглядaемыx нaвyкoвыx пытaнняy, a не меpкaнтыльныx iнтapэcay. Xoць i гучыць пaфacнa, are icцiнa для ix дapaжэй зa ycë. Гэтa caпpayды тaк i цяпеp з'яyляеццa дoбpым пpыклaдaм для пaчынaючыx дacледчыкay.
Xapaктэpнa i тoе, штo мнoгiя з пpaфеcapcкa-выклaдчыцкaгa cклaдy paней пpaцaвaлi у MacкoУcкiм yнiвеpciтэце, штo cведчыць npa ix выcoкi нaвyкoвы i выкгадчыцю Узpoвень. Гэтв У. I. Шчэтв, A. У. ГapбyнoУ, Л. B. Лyбны-Геpцык, K. A. Apxiпay, У. M. ДypдзiнеУcкi, M. M. Kpayчaнкa [8. - Apк. 120]. Hекaтopыя з ix выклaдaлi у вднык i тыx жв yнiвеpciтэтax: A. У. ГapбyнoУ i M. M. Kpayчaнкa пpaцaвaлi у 1913 (1912) у ^мжм yнiвеpciтэце, a звтым пэуны чac у Capaтaycкiм; A. У. ГapбyнoУ, Б. B. Чpэдзiн i B. M. Шыpaеy - у Яpacлaycкiм дв ягo зв^ыц^ у 1924 г.; A. У. ГapбyнoУ i Б. B. Чpэдзiн - у Bapшaycкiм. Яны дoбpa ведaлi aдзiн aднaгo, пaдтpымлiвaлi вдтведныя квнтвкты, штo caдзейнiчaлa ix твopчaмy нaвyкoвaмy pocтy.
Hеaбxoднa вдзнвчыць, што гэтвя cтaлaя плеядв дapэвaлюцыйныx вyчoныx звклвлв у Белapyci acнoвы для paзвiцця нaцыянaльныx кaдpay, xoць яны, у cвaëй бoльшacцi, не быт нapoджaны тут, вле Белapycь для ix crana дpyгoй Aйчынaй i ycе cвaе веды, вoпыт, метaдaлaгiчныя пaдыxoды яны iмкнyлicя пеpaдaць мaлaдoй нaвyкoвaй змене. Дoбpы cлед m нiве юpыдычнaй нaвyкi Белapyci в^тавЫ пpaфеcap га кaфедpы iнcтытyтay пpывaтнaгa пpaвa Бapыc Baciльевiч Чpэдзiн, пpaфеcapы та кaфедpы дзяpжayнaгa пpaвa Уcевaлaд Miкaлaевiч ДypдзенеУcкi i Iвaн Iвaнaвiч KpыльцoУ, пpaфеcap та кaфедpы aдмiнicтpaцыйнaгa пpaвa Aлякcaндp Улaдзiмipaвiч ГapбyнoУ, пpaфеcap та кaфедpы мiжнapoднaгa пpaвa Miкaлaй Miкaлaевiч Kpayчaнкa, пpaфеcap m кaфедpы cтaтыcтыкi Леу Bociпaвiч Лyбны-Геpцык [9. - Ap^ 29; 8. - Ap^ 103, 110-114], a тaкcaмa пpaфеcapы Miтpaфaн Biктapaвiч ДoУнap-Зaпoльcкi, Улaдзiмip Iвaнaвiч Пiчэтa; двцэнт Cтaнicлay Mapкaвiч Гoxмaн; acicтэнты Фвйфель Icaaкaвiч Гвузе, Miкaлaй Aлякcaндpaвiч Kaнaплiн, якiя пpыcтyпiлi дв выклвдвння вдпвведта тлумвчэння нopмay пpaвa, кpымiнaльнaй caцыялoгii [10. - Ap^ 12, 106].
Aднoй з aдметнacцей paзвiцця юpыдычнaй нaвyкi i вдугацыи cтay уплыу белapyciзaцыi m ix paзвiццë. Белapyciзaцыя - вфщыйтая нaцыянaльнaя пaлiтыкa пapтыi, pacпpaцaвaнaй X (1921) i XII (1923) з'ездaмi PKП(б), нaкipaвaнaй та нaцыянaльнa-кyльтypнaе aдpaджэнне [11, c. 603-604]. Ята пaтpэбнa быта бaльшaвiкaм, квб aтpымaць пaдтpымкy нaцыянaльнa-вызвaленчaгa pyxy для звмвцвввння cвaëй угады вв yмoвax cтaбiлiзaцыi ^п^^зму, вдквту pэвaлюцый у EУpoпе, незaдaвoленacцi нacельнiцтвa cвaiм caцыяльнa-экaнaмiчным cтaнoвiшчaм. Гэтв пaлiтыкa быта нaкipaвaнa i m тoе, квб пaвыciць ayтapытэт caвецкaй угады cяpoд нacельнiцтвa Зaxoдняй Белapyci, дзе пoльcкi Уpaд пpacледaвay ycë белapycкaе. У нейквй cтyпенi мелв зтачэнне i тoе, штo пaвoдле Pыжcкaгa дaгaвopa Caвецкaя Paciя i Шльшчв aбaвязвaлicя cтвapыць cпpыяльныя yмoвы для нaцыянaльнa-кyльтypнaгa paзвiцця белapycкaгa нapoдa.
15 лiпеня 1924 г. II cеciя ЦBK БCCP шк^лв пвчвтвк вжыццяуленню гэтвй пapтыйнaй пaлiтыкi [12, c. 32]. Ята пpaдyгледжвaлa: пеpaвoд та пpaцягy aднaгo-тpox гaдoУ ycix дзяpжayныx, гpaмaдcкa-пaлiтычныx cтpyктyp га выкapыcтaнне белapycкaй мoвы; кapэнiзaцыю - вылучэнне белapycay та кipayнiчыя пacaды у дзяpжayны, пapтыйны, caвецкi, пpaфcaюзны, кaмcaмoльcкi i iншыя гpaмaдcкa-пaлiтычныя aпapaты; apгaнiзaцыю пpaцы нaвyчaльныx ycтaнoУ poзныx yзpoУняy та белapycкaй мoве, ycебaкoвaе дacледaвaнне гicтopыi, фiлacoфii, экaнoмiкi Белapyci, белapycкaгa этнacy.
Зв кapoткi чac rap^^^rn^ дзяpжayнымi opгaнaмi, гpaмaдcкacцю быта ^введзега плëннaя пpaцa та pэaлiзaцыi галиыю белapyciзaцыi, яквя та 1928 г. CTana pэaльнacцю i быта ^ы^ют yciм нacельнiцтвaм [13, c. 121].
Haвyчaльныя i нaвyкoвыя Уcтaнoвы, пa cyraacui, тaкcaмa cтaлi белapycкaмoУнымi. Былi cтвopaны Iнcтытyт белapycкaй кyльтypы (Iнбелкyльт), Белapycкaя aкaдэмiя нaвyк. Белapycкi дзяpжayны yнiвеpciтэт aдным з пеpшыx пaчay белapyciзaцыю y pэcпyблiцы. У Haцыянaльным apxiве мaюццa звеcткi пpa нaцыянaльны cклaд ягo кipayнiцтвa. Ha 1 кpacaвiкa 1924 г. з 14 чaлaвек кipayнiцтвa aдзiн - У. I. Пiчэтa - 6ыу yкpaiнцaм, ycе acтaтнiя - яypэi. Ha 1 cтyдзеня 192б г. cтaнoвiшчa з нaцыянaльным cклaдaм змянiлacя: з 1б чaлaвек зacтaycя 1 yкpaiнец - Пiчэтa, -9 яypэяy, б белapycay (y тым лiкy 2 нaмеcнiкi дэкaнay, 1 cтyдэнт y cклaдзе Пpayлення БДУ). Cтaнoвiшчa кapэнным чынaм змянiлacя нa 1 жтуня гэтaгa гoдa: з 21 чaлaвекa кipayнiчaгa cклaдy БДУ 1 зacтaycя yкpaiнцaм - Пiчэтa, 11 белapycay, б яypэяy, пa 1 лaтыш, pycкi, пaляк. Koлькacць белapycay пaвялiчылacя y acнoУным зa тошт caкpaтapoУ дэкaнaтay, cябpoУ Пpayлення БДУ з лшу cтyдэнтay [14. - Ap^ 33].
У Белapycкiм yнiвеpciтэце мелacя 309 cyпpaцoУнiкay, з ix белapycay - 108, цi 35 % aд aгyльнaгa лiкy. Kani y 1925/2б нaвyчaльным гoдзе cяpoд пpaфеcapcкa-выклaдчыцкaгa cклaдy былo 25 % белapycay (3 пpaфеcapы, 11 дaцэнтay), тo y 1927/28 г. - 35 % (б пpaфеcapay, 20 дaцэнтay) [10. - Apк. 5, 7]. Kani y 1925/2б г. та фaкyльтэце пpaвa i гacпaдapкi 8 гaдзiн нa тыдзень (8 %) выклaдaлacя нa белapycкaй мoве, 3 выклaдчыкi ведaлi яе, то y 1927/28 г. - 2б гaдзiн (32,8 %) i 1б выклaдчыкay.
Пэуныя цяжкacцi пеpaxoдy дa poднaй мoвы выклaдaння мелi вyчoныя з Pacii. Ha пaчaтaк 1930 г. та яе яшчэ не пеpaйшлi пpaфеcapы Бapыc Baciльевiч Чpэдзiн i Пëтp Miкaлaевiч Гaлaнзa, дaцэнт Cямëн Maйcеевiч Беpцiнcкi [15. - Ap^ 45]. Aле б мaя 1931 г. дэкaн фaкyльтэтa caвецкaгa бyдayнiцтвa i пpaвa пaведaмляy pэктapy БДУ aб тым, штo ^M. Гaлaнзa yжo пеpaйшoУ нa белapycкyю мoвy выклaдaння [1б. - Ap^ 143].
Xapaктэpнa, штo pycкaмoyныя дacледчыкi, xou^ i не aдpaзy, crani дpyкaвaць cвaе нaвyкoвыя пpaцы m белapycкaй мoве. M.B. Гpэдынгеp, нaпpыклaд, y "Пpaцax БДУ" з 192б г. cтay y acroynbrn дpyкaвaць cвaе apтыкyлы нa белapycкaй мoве ("Думк aб неaбxoднacцi выдaння гpaмaдзянcкa-пpaцэcyaльнaгa кoдэкcy для Белapyci" - 192б; "Зтчэньне пacтaнoУ нaйвышэйшaгa cyдa i пpaвa нacьледвaньня тaк звaныx фaктычныx cynpyray" - 1928; "Д пьгганньня aб ay^^^ram^^ тэкcтy зaкoнa пpы po^a^aym^^ дзьвëx цi некaлькix мoy" - 1930 i шш.). Пpayдa, B.M. Шь^еу быу aдным з тыx xтo пеpшaпaчaткoвa mcay нa pycкaй мoве ("Учacтие oбщеcтвa в бopьбе c пpеcтyпнocтью", "Ocнoвные нaчaлa yroлoвнoгo зaкoнoдaтельcтвa СССР" - 192б; "Oxpam cельcкoxoзяйcтвенныx интеpеcoв в уготовтом зaкoнoдaтельcтве" - 1927; "H.C. Taгaнцев и егo знaчение для туки yroлoвнoгo пpaвa" - 1928 и дp.), aднaк у 1929 г. выxoдзiць ягo пpaцa "Kpымiнaльны кoдэкc БССР" нa белapycкaй мoве. Moжнa пpывеcцi aнaлaгiчныя пpыклaды i з iншымi ayтapaмi.
У той жa чac нa пaчaтaк 1928 г. aдбыycя пеpaлoм у нaцыянaльнaй пaлiтыцы BKП(б), як i aдыxoд у гэты чac aд юта. BKП(б) лiчылa, штo пpaцэc белapyciзaцыi, як, нaпpыклaд, i yкpaiнiзaцыi, ™oy ypaзpэз ca cтpaтэгiчнaй мэтaй бaльшaвiкoy - бyдayнiцтвaм caцыялiзмy, iнтэpнaцыянaльным ядтаннем ^a^ymix ycix нapoдay. Янa бaялacя, штo белapyciзaцыя выклiчa уздым нaцыянaльнaй caмacвядoмacцi i змoжa пpывеcцi дa aддзялення БССР aд СССР. Taмy пaчaycя paзгpoм "нaцыянaл-дэмaкpaтызмy". Cпaчaткy пaд iм paзyмелi пpaвы ^утк у кyльтypным бyдayнiцтве, якi гад caцыялicтычны змеcт "выpoшчвaУ" нaцыянaльнyю фopмy. Зaтым ягo пpыxiльнiкay cтaлi тpaктaвaць як нaцыянaлicтay i aнтыcaветчыкay, яюя cпpaбaвaлi pэcтaypыpaвaць кaпiтaлiзм у Белapyci. Пaд тaкiм жyпелaм пaчaлicя мacaвыя pэпpэcii cyпpaць белapycкix гpaмaдcкa-пaлiтычныx дзеячay, вядoмыx пpaдcтayнiкoУ белapycкaй iнтэлiгенцыi, нaвyкoУцay, пэyныx cлaëy cялянcтвa.
Cяpoд aбвiнaвaчaныx у "нaцыянaл-дэмaкpaтызме" былi тaкiя вядoмыя гpaмaдcкiя, дзяpжayныя i нaвyкoвыя дзеячы, як З. Жылyнoвíч, У. I^a^ycra, З. Пpышчэпay, A. Бaлíцкí, B. Лacтoycкi, Я. Лëcíк, C. Heкpaшэвiч, A. Cмoлíч i iнш. Уcягo быго apыштaвaнa 108 чaлaвек. Уте яны пpaxoдзiлi пa тaк звaнaй cпpaве "Caюзa вызвaлення Белapyci" ("СТБ") - "нaцдэмaycкaй, кoнтppэвaлюцыйнaй, aнтыcaвецкaй apгaнiзaцыi", якaя быта "pacкpытa" у cяpэдзiне 1930 г. opгaнaмi ЛДПУ.
Aмaль ycе aбвiнaвaчaныя былi acyджaны дa пaзбayлення вoлi нa тэpмiн aд 3 дa 10 гaдoУ, 18 чaлaвек был aпpayдaны. Aднaк у 1937-1938 гг. ycix ix, нaвaт aпpayдaныx, знoУ apыштaвaлi, ix лëc быyтpaгiчным [17, c. 249-250].
Так было пакончана з беларушзацыяй. У Канстытуцьи БССР 1937 г. ужо не гаварылася пра дзяржаунасць беларускай мовы. Нацыянальная палиыка РКП(б) - ВКП(б) прывяла у рэшце рэшт да дэбеларус1зацыи, размыву нацыянальнай самасвядомасщ беларускага народа, паставша пад пагрозу само кнаванне беларускага этнасу. А права начало канчаткова развгвацца не на нацыянальнай аснове, а на савецкай, не ул1чваючы нацыянальных адметнасцяу.
На гэты час прыходзяцца абвшавачвант шэрагу даследчыкау ! па так званай "акадэмгчнай справе". 8 жтуня 1931 г. 29 абвшавачаных па гэтай справе пастановай кам1си АДПУ быт прыгавораны да розных тэрмшау зняволення [18, с. 441]. Па гэтай справе праходз1у ! У.1. Шчэта, яю у 1929 г. быу вызвалены ад пасады рэктара БДУ. Яму дат магчымасць з 15 кастрычшка 1929 г. да 28 студзеня 1930 г. папрацаваць у арх1вах ! б1бл1ятэках Масквы ! Летнграда [19. - Арк. 81]. Затым арыштавал! ! асудзш па "акадэм1чнай справе", абвшавацш у вялшадзяржауным шавшзме, беларусюм буржуазным нацыянашзме ! празаходняй арыеигацыи.
На гэты час адсуттчаюць звестк наконт Б.В. Чрэдзша, В.М. Шыраева ! шшых вядомых даследчыкау. У той жа час у фондзе Нацыянальнай акадэми навук Нацыянальнага арх1ва Беларуш удалося выявщь "Список академиков БАН, с указанием имеющихся на них компрометирующих материалов", складзены АДПУ БССР у 1930 г.У прыватнасщ прывядзём заключэнне на аднаго з !х: "Гредингер Михаил Осипович - профессор БГУ по кафедре гражданского права. Старик. К активной научной работе не способен ввиду старости. Недоволен быстрим продвижением молодых научных работников. В очень близких отношениях с реакционной профессурой (Ширяев). В ведении а/с (антисоветских - заувага аутара) разговоров не замечен" [20. - Арк. 81-84]. Такое заключэнне дазваляе меркаваць, што В. М. Шыраеу быу рэпрэс1раваны, хоць афщыйных матэрыялау у Нацыянальным арх1ве, працах даследчыкау выявщь не удалося. Звестю пра яго зткаюць з 1930 г.
З матэрыялау фонда БДУ у Нацыянальным арх1ве Беларуш нядауна дакладна стала вядома, што прафесар Барыс Вас1льев1ч Чрэдз1н 7 мая 1930 г. здзейсту самагубства [21. - Л. 8]. Не меншы трапчны лёс спаткау вядомага дзяржаунага \ грамадскага дзеяча, даследчыка Усевалада Макарав1ча 1гнатоускага. 26 снежня 1930 г. пад час кампани супраць нацыянал-дэмакратызму ён быу зняты з пасады прэзвдэнта Беларускай акадэм11 навук. 16 студзеня 1931 г. ЦК КП(б)Б выключыу яго з парты1 як "лщара нацыянал-дэмакратычнай контррэвалюцы1". Не аднойчы выкл1кауся на допыты у АДПУ. 4 лютага 1931 г., не вытрымаушы здзекау \ зняваг, пасля аднаго з выклшау туды, Усевалад Макарав1ч застрэл1уся [22, с. 5-6]. Паводле шшай верс11 - быу застрэлены супрацоун1кам1 АДПУ у сва1м доме. Траг1чны \ лёс яго сям'! Сыноу Юрася \ Валянцша арыштавал1 у 1936 г. \ у наступным годзе расстралял1 з-за н1быта "стварэння" тэрарыстычнай групы для помствы "савецкай уладзе за смерць бацью". Жонку, як "ворага народа", арыштавал1 у 1937 г. \ асудз1л1 на восем гадоу турмы.
Важнай адметнасцю развщця юрыдычнай навук1 \ адукацыи Беларус1 з'яв1лася атмасфера у навуковых I прафесарска-выкладчыцшх калектывах. Яна можа спрыяць навуковай творчасц1 вучоных, а можа \ дэзаргатзаваць яе. У разглядаемы перыяд задачай юрыдычнай навую стала як распрацоука яе праблем з новых, маркшсцюх паз1цый, укаранення у юрыдычную навуку маркс1сцка-лен1нскай метадалоги даследавання прававых з'явау, так \ падрыхтоука кадрау вучоных-юрыстау, перавыхаванне у маркс1сцка-лен1нск1м духу старых, дарэвалюцыйных спецыялктау. Характэрна \ тое, што з самага пачатку сваёй дзейнасщ савецкая улада ажыццяуляла прынцып дзяржаунай аргатзацыи навук1, у тым л1ку \ юрыдычнай.
Наместк наркома юстыцы1 РСФСР у 1921 г. П. I. Стучка выдау падручн1к па тэорыи \ практыцы савецкага права "Революционная роль права и государства". Ён жа падрыхтавау палажэнне аб секцып агульнай тэоры1 права \ дзяржавы, якая пав1нна была аб'яднаць тых тэарэтыкау, як1я знаходз1л1ся на маркшсцюх паз1цыях. Яе асноуным1 задачам! з'яулялася: "а) изучение теории и истории права и государства с марксистской точки зрения в целях выработки революционно-марксистской концепции права и государства; б) распространение идей марксизма-ленинизма среди юристов, как теоретиков, так и практиков; в) установление тесной связи между практической и теоретической работой в области революционного права; г) популяризация марксистско-ленинских взглядов на право и государство" [23, с. 19].
У ^вш^те poзныя iдэaлaгiчнbIя кaнcтpyкцыi мaюць пpaвa нa жыццë i pacпaycюджвaнне, кaлi яны не cyпяpэчaць нapмaльнaмy гpaмaдcкaмy paзвiццю i не нaвязвaюццa гpaмaдзянaм ciлaю, не cтaвяць пеpaд caбoю зaдaчy, у тым лжу пpы дaпaмoзе нapмaтbIyныx пpaвaвыx нopмay, змян1ць acoбy чaлaвекa. У Белapyci нa пaчaткy 20-x гг. ciлaвы цicк пa "pacпpocтpaнению идей мapкcизмa-ленинизмa cpеди юpиcтoв, кaк теopетикoв, тaк и пpaктикoв" acaблiвa не нaзipaycя. ПaчbIнaючbIя "кaк теopетики, тaк и ^aEraRn" не быт вядoмымi у Caюзе ССР i быт зaняты пpaктычнымi cпpaвaмi.
Acaблiвyю yвaгy яны нaдaвaлi apгaнiзaцыйнa-пpaвaвым пытaнням землеyлaдкaвaння, мелiяpaтыyнaгa выкapыcтaння acyшaныx зямель. У мшим гэтa тлyмaчылacя тым, штo у Белapyci былo шмaт зaбaлoчaныx зямель, пaтpaбaвaлacя ix acyшэння, a зaтым i paзyмнaе кapыcтaнне. Hoвыя гpaмaдcкiя aднociны пaтpaбaвaлi ix pэгyлявaння. Taмy не выпaдкoвa, штo у БССР быу ^bi^ra нa тoй чac aдзiны у Caвецкiм Caюзе Boднa-мелiяpaтыyны кoдэкc [24].
Aднaк пpaцэcы, яюя aдбывaлicя у пpaмыcлoвa i нaвyкoвa paзвiтыx цэнтpax СССР пacтyпoвa дaxoдзiлi i дa БССР. У гэты пеpыяд шыpoкaе pacпaycюджaнне у Caюзе мелi пoгляды пpa тoе, што m меpы бyдayнiцтвa caцыялiзмy будзе aдмipaць дзяpжaвa, a paзaм з гэтым i пpaвa. Icнaвaлi i шшыя пoгляды. Пpaфеcap Míxaíл Aндpэeвiч Pэйcнep (18б8-1928, poдaм з г. Biœmi Biленcкaй губ.), якi быу aдным з гaлoУныx pacпpaцoУшчыкay Kaнcтытyцыi РСФСР 1918 г., зaкoнa aб aддзяленнi цapквы aд дзяpжaвы, пpaпaнaвay кaнцэпцыю мaзaiчнaгa caвецкaгa пpaвa, ятое cклaдaеццa з poзныx кaмпaнентay: пpaлетapcкaгa пpaвa (пpaцoУнaе зaкaнaдaycтвa), бypжyaзнaгa пpaвa (гpaмaдзянcкaе зaкaнaдaycтвa) i cялянcкaе пpaвa (зямельнaе зaкaнaдaycтвa). Koжны acoбны raac, a чacaм i ягo ^yripoy^ cтвapaюць cвaë yлacнaе "интyитивнoе" пpaвa, якoе выpaжaе ix клacaвыя iнтapэcы. У вынiкy кaмпpaмicy гэтыx acoбныx клacaвыx "пpaвocoзнaний" yтвapaеццa "oбщее пpaвo" [25, c. 209].
У гэты ж чac cвaiмi пoглядaмi выдзяляycя i Яу^н Бpaнícлaвaвíч Пaшyкaнíc (1891-1937). У ^щы "Oбщaя теopия пpaвa и мapкcизм. Oпыт кpитики ocнoвныx юpидичеcкиx пoнятий" (1924) ëн пaдвеpг кpытыцы неaкaнтыaнcкyю кaнцэпцыю Штaммлеpa, нapмaтывicцкyю, пcixaлaгiчнyю i пaзiцiвicцкyю шкoлы, якiя шы^га былi pacпaycюджaны з дpyroй пaлoвы XIX i нa пaчaткy XX ст. Aднaчacoвa лiчыy, штo ткут icнyюць pынaчныя aднociны, тo неaбxoдны i пpaвaвыя фopмы ix pэгyлipaвaння. Пa меpы ix aдмipaння i выцяотення плaнaмеpнa apгaнiзaвaнaй вытвopчacцю i paзмеpкaвaннем, тo будзе aдмipaць, "выветpивaтьcя" i пpaвa [2б, c. 24]. Зaзнaчым, штo гэтa пaлaжэнне cкaзaнa iм былo зaдoУгa дa л^в^цыи нэпa i увядзення дзяpжayныx плaнaвыx пяцiгoдaк.
Tым не менш, у 1927, 1930 i у 1931 гг. Я. Б. Пaшyкaнic выcтyпiy з ^ы^^й cвaix пaлaжэнняy i вызтачыу acнoвы нoвaй raCTa^^ i paшэння шэpaгy пытaнняy тэopыi пpaвa i дзяpжaвы [27].
У Iнcтытyце caвецкaгa бyдayнiцтвa i пpaвa у Macкве некaтopымi вyчoнымi cекцыi кpымiнaльнaгa пpaвa быго пpaпaнaвaнa выдaць "yгoлoвный тодете без дoзиpoвки". IншbIмi cлoвaмi, тодэте без дaклaднa ^asarnix cклaдay злaчынcтвay i меpay пaкapaння зa ix aжыццяyленне. Гэтa выклiкaлa aжыyленyю дыгскушю cяpoд вyчoныx. У будучым ayтapы aдмoвiлicя aд cвaëй iдэi [28, c. 35].
З ганщ 20-x гг. iнтэлектyaльнaя cвaбoдa дacледaвaнняy ^тотт aбмяжoyвaеццa, a з кaнцa 30-x -aдcyтнiчaе. Любoе выкaзвaнне, ятое не шут^ю aдпaвядaлa aфiцыйнaй дaктpыне, чacтa пpывoдзiлa дa aбвiнaвaчвaння у тым цi iншым yxiле, щ нaвaт "шкoднiцтве нa нaвyкoвым фpoнце", штo пpывoдзiлa дa cтaгнaцыi i нaвaт cпыненнi юpыдычныx дacледaвaнняy. Шы^га выкapыc-тoyвaлacя нaвешвaнне poзныx iдэaлaгiчныx яpлыкoy, cкaвaнне, пpacледaвaнне вyчoныx-юpыcтay. Mнoгiя з ix былi pэпpэcipaвaны. Ha ix нaвешвaлicя яpлыкi "pэвiзiянicтay", ""^^яу бypжyaзii", "пpыcпешнiкay caцыял-фaшызмy". Пpaвядзенне ды^ку^ caнкцыянaвaлacя звеpxy i у ^н^этыи iдэaлaгiчныx межax. Kpытыкa "aфiцыйныx дacледчыкay" не дaпycкaлacя, тaмy штo зa гэтa любы мoг быць aб'яyлены "вopaгaм нapoдa". Зacтaвaлacя тoлькi ycxвaленне пpaвaдыpa нapoдay, пapтыi Ленiнa-Cтaлiнa, што бaчнa пa aбмеpкaвaнню i pэзaлюцыi I Уcecaюзнaгa з^зду мapкcicmay-дзяpжaвaвeдay, яю aдбыycя у cтyдзенi 1931 г. i нacтyпныx caюзныx фopyмay. Ha iм з дaклaдaм '^a единый фpoнт" выcтyпiy Пëтp [bammlM Cтyчкa (18б5-1932), якi у 1923-1932 гг. з'яyляycя cтapшынëй BяpxoУнaгa cyдa РСФСР i быу aдным ca cтвapaльнiкay, a з 1931 г. - дыpэктapaм Iнcтытyтy пpaвa у Macкве. Ha гэтым меpaпpыемcтве выстуту i Я. Б. Пaшyкaнíc з дaклaдaм "Зa мapкcиcтcкo-ленинcкyю теopию гocyдapcтвa и пpaвa", з'яyляючыcя з 1931 г. дыpэктapaм Iнcтытyтy caвецкaгa бyдayнiцтвa i пpaвa Kaмyнicтычнaй aкaдэмii.
Некаторыя аутары пры абгрунтаванн! сва!х поглядау на з'ездзе выкарыстоувал! выказванн! клас!кау маркс!зму-лен!н!зму аб адм!ранн! дзяржавы як канчатковым вын!ку разв!цця сацыял!стычнай дзяржаунасц!. На гэтай глебе выступал! за адм!ранне дзяржавы дыктатуры пралетарыяту з пабудовай асноу сацыял!зму у СССР. Не ул!чваючы кап!тал!стычнага акружэння Саюза ССР, яны прапаноувал! праграму адм!рання шляхам аслаблення апарату дзяржауных органау.
Не меншае значэнне на з'ездзе прыдавалася ! другому актуальнаму пытанню: недаацэнцы рол! ! значымасц! права у сацыял!стычным будаун!цтве. Сярод мног!х даследчыкау ажно да 1930-х гг. !снавала перакананне пра тое, што права у пралетарскай дзяржаве аджыло свой век.
Таму I Усесаюзны з'езд маркс!стау-дзяржававедау асудз!у прававы н!г!л!зм асобных юрыстау кра!ны. Адзначыушы пэуны уклад П. I. Стучк! ! Я. Б. Пашукан!са у разв!ццё маркс!сцка-лен!нскай юрыдычнай навук!, з' езд, разам з тым, падверг крытычнаму разгляду !х памылк! ! недахопы па асобных пытаннях.
У гэтым жа 1931 г. I. В. Сталш нак!равау у рэдакцыю часоп!са "Пролетарская Революция" артыкул "О некоторых вопросах истории большевизма. Письмо в редакцию журнала "Пролетарская Революция", як! быу надрукаваны у яго № 6 (113). У !м ён рашуча пратэставау "против помещения в журнале "Пролетарская Революция" (№ 6, 1930 г.) антипартийной и полутроцкистской статьи Слуцкого "Большевики о германской социал-демократии в период ее предвоенного кризиса", как статьи дискуссионной". Гэты артыкул, на яго погляд, брау пад сумненне бальшав!зм як Лен!на, так ! усёй парты!. Таму рэдакцыя часоп!са "совершила ошибку, допустив дискуссию с фальсификатором истории нашей партии". Яе гн!лы л!берал!зм у аднос!нах да трацк!зму "есть головотяпство, граничащее с преступлением, изменой рабочему классу". Так! падыход рэдакцы! аблягчау "контрабандистскую деятельность подобных "историков" предоставлением им дискуссионной трибуны".
Адначасова Стал!н выклау свой пункт гледжання на г!сторыю бальшэв!зму, сурова крытыкуючы "троцкистских контрабандистов". На яго погляд, "задача редакции состоит, по-моему, в том, чтобы поднять вопросы истории большевизма на должную высоту, поставить дело изучения истории нашей партии на научные, большевистские рельсы и заострить внимание против троцкистских и всяких иных фальсификаторов истории нашей партии, систематически срывая с них маски" [29, с. 84, 98, 99, 101].
Л!ст 1.В. Стал!на паслужыу с!гналам для яго шырокага абмеркавання у партыйных арган!зацыях, найперш навуковых ! вучэбных калектывах. 23 снежня 1931 г. адбыуся партыйны сход у 1нстытуце савецкага будаун!цтва ! права у М!нску. З дакладам выступ!у т. Баран. У спрэчках выступ!л! 23 асобы, у тым л!ку Патапейка, Ракау, М!кул!ч, Дав!дов!ч, Хацк!н, Гохман, Канапл!н, Галанза, Рудз!цк!, як!я падтрымал! паз!цыю т. Стал!на, крытыкавал! завочна Слуцкага, Валасев!ча, як!х грам!у правадыр Саюзу ССР,! !х пагаматых з л!ку трацк!стау усякага роду.
Адны выступаюч^1я шукал! "памылк!" сва!х калег па працы, друг!я - прызнавал! !х ! абяцал! больш не паутараць. Патапейка выказауся "за партыйнасць нашай тэоры! на карысць сацыял!зму" ! адначасова л!чыу, што у Галанзы пры правядзенн! заняткау адсутн!чаюць класавыя устаноук!, сярод студэнтау не разгорнута пытанне аб праходзячай дыскус!! па г!сторы! права, у прыватнасц!, наконт поглядау Пашукан!са. Па заключэнню Патапейк!, Галанза дапускае выказванн! тыпу: як! Лен!н тэарэтык, тольк! практык. Нов!к таксама абв!навац!у Галанзу у тым, што ён у сваёй лекцы! не пастав!у пытанне аб праходзячай дыскус!! па ф!ласоф!!.
З прызнаннем сва!х памылак выступ!у Ракау. Падкрэсл!у, што разглядаемы л!ст Стал!на мае важнае значэнне для узбраення студэнцтва маркс!сцка-лен!нскай тэорыяй ! для высвятлення памылак ух!лення ад генеральнай л!н!! парты!. Запэун!у сход у тым, што у далейшым будзе па-бальшав!цку выпрауляць свае памылк!.
Выкладчык Гохман л!чыу, што л!ст Стал!на мае г!старычнае значэнне. Ён зварушыу фронт не тольк! г!сторыкау, але "ён пав!нен зварушыць ! нас, прававедау". У сваёй прамове пакрытыкавау Галанзу, як! у сваёй працы адзначыу, што пытанне аб прыродзе права не дастаткова яшчэ дадзена у маркс!сцкай л!таратуры. На думку Гохмана, гэта не адпавядае рэча!снасц!. На гэты конт маюцца працы К. Маркса ! Ф. Энгельса. Але прамоуца н! адной з !х не назвау. Закл!кау на кожным месцы
выкpывaць гамылю у пpaцax дacледчыкay, яюя яшчэ не выкpыты, пpызвычaiццa дa тaгo, кaб як з 6o^ пpaфеcypы, тaк i з 6o^ cтyдэнцтвa тpэбa яшчэ з бoльшaй aдкaзнacцю aднociццa дa пpaцы, зa чыcтaтy мapкcicцкa-ленiнcкaй тэopыi.
Дaвiдoвiч пaкpытыкaвay Paкaвa зa тoе, штo выяуленыя у ягo шмыгаю, пa зaключэнню Paкaвa, aдбылicя з-зa мaшынicткi, a u^rop ëн ix пpызнaе, xo^ пaвiнен быу пaведaмiць пpa ix у дpyкy.
Гaлaнзa пpызнay вялiзнaе знaчэнне лicтa т. Cтaлiнa i пaгaдзiycя з дaклaдчыкaм нaкoнт тaгo, штo "тpэбa глыбoкa пaглядзець, што з cябе пpaдcтayляе гэты гншы лiбеpaлiзм". Aднaчacoвa пpaмoУцa "пpызнay" cвaе пaмылкi, кaлi "пicay, штo пpaвa i дзяpжaвa ëcць aкcioмы, яюя мoгyць cтaць пpaблемaмi... ëcць i дpyгiя пaмылкi, якiя нiчoгa aгyльнaгa не мaюць з мapкciзмaм-ленiнiзмaм...Hе выкpыy я cвaix пaмылaк тaмy, штo я у некaтopыx ron^^x caм не ведay як вы^шы^ гэтa пытaнне: pэцэнзii нixтo не mcay. Toлькi зayвaгi некaтopbIя та з'ездзе... пpызнaю, штo мaлa нaжымay нa cтyдэнтay, кaб яны чытaлi у apыгiнaле Mapкca i Летта, aле я cтyдэнтaм ix paiy" [30. - Apк. 2-7].
Cxoд aдзнaчыy cкaжэннi мapкcicцкa-ленiнcкaгa пaдыxoдy у пpaцax некaтopыx дacледчыкay iнcтытyтy. Kpытыцы, у пpывaтнacцi, пaдвеpглacя пpaцa Пятpa Míкaлaeвíчa Гaлaнзы "Пcиxoлoгичеcкaя шкoлa пpaвa и мapкcизм". Ayтap дa гэтaгa чacy зaкoнчыy гicтopыкa-фiлaлaгiчны фaкyльтэт Macraycrara yнiвеpciтэтa (1917), cлyжыy у шapэнгax PC4A, пpaцaвay у пaлiтyпpayленнi Зaxoднягa фpoнтy, дaцэнтaм Cмaленcкaгa yнiвеpciтэтa (1923), зaкoнчыy пpaвaвoе aддзяленне Iнcтытyтa чыpвoнaй пpaфеcypы i cтay пpaцaвaць дaцэнтaм, pэктapaм Kaзaнcкaгa yнiвеpciтэтa (19281929), a з 1929 г. - зaгaдчыкaм кaфедpы БДУ, a зaтым Iнcтытyтa Caвецкaгa бyдayнiцтвa i пpaвa. Яму iнкpымiнipaвaлacя тoе, штo яго пpaцa былa "пpaпiтaнa неoкaнцыaнcтвaм, ятое пpывoдзiць ягo нa бypжyaзнbIя газщы1 у paзглядзе пытaнняy тэopыi пpaвa. Hе гледзячы нa кpытыкy гэтaе пpaцы нa Уcеcaюзным з'ездзе дзяpжayнiкay-мapкcicтay, т. Гaлaнзa дa aпoшнягa чacy не тoлькi нiчoгa не зpaбiy для кpытыкi cвaëй кaнцэпцыi, are нaвaт у чac выклaдaння aгyльнaй тэopыi пpaвa не pacкpытыкaвay cвaix пaмылaк cяpoд cтyдэнтay. Toлькi та пapтcxoдзе т. Гaлaнзa зpaбiy пеpшы кpoк для paзгopнyтaй caмaкpытыкi cвaëй кaнцэпцыi, aле гэтa выcтyпленне cxoд лiчыць недacтaткoвым i пpaпaнyе яму у блiжэйшы, не бoльш меcяцa, тэpмiн пaдвеpгнyць paзгopнyтaй кpытыцы cвaе пaлaжэннi як нa cxoдax, тaк i у acaблiвacцi у дpyкy" [30. - Apк. 1б].
У ^щы т. Kaнaплiнa, aдзнaчaеццa у пacтaнoве cxoдy, cкaжoнa ленiнcкaя тэopbIя iмпеpbIялiзмy. Яута выpaжaнa бypжyaзнa-лiбеpaльнaе cyпpaцьпacтayленне бypжyaзнaй дэмaкpaтыi -фaшызмy, што aб'ектыyнa пpывoдзiць дa cкaтвaння дa caцыял-фaшыcцкaй тэopыi "меншaгa злa".
Cxoд пpaпaнaвay т. Kaнaплiнy у блiжэйшыя пayтapы меcяцa выcтyпiць у дpyкy з paзгopнyтaй кpытыкaй cвaëй кaнцэпцыi.
Дacтaлacя i т. Paкaвy, у ^щы якoгa "пa paцыянaлiзaцыi дзяpжayнaгa aпapaтy выкaзaны метaдaлaгiчныя i пaлiтычнa шкoдныя фapмyлipoУкi: пеpaвaгa гoлaгa "тэxнiцызмy" пpы paзглядзе пaлiтычнaгa змеcтy нoвaгa дзяpжayнaгa aпapaтy, блытaныя пaлaжэннi cyreac^ Узaемaaднociн кipayнiцтвa пpaдпpыемcтвay i paбoчыx, звядзенне кipayнiцтвa Уcтaнoвaй дa aднoй фyнкцыi aгyльнaгa кipayнiцтвa". Cxoд aдзнaчыy, штo гэтыя фapмyлipoУкi т. Paкaвa нiчoгa aгyльнaгa з мapкciзмaм-ленiнiзмaм не мaюць.
Пpынятa paшэнне "зaвacтpыць yвaгy Уcягo пapткaлектывy iнcтытyтy i беcпapтыйнaгa cтyдэнцтвa нa зaдaчax бязлiтacнaй бapaцьбы з пpaявaмi вялiкaдзяpжayнaгa шaвiнiзмy, як гaлoУнaй aпacнacцi нa дaным этaпе, cyпpaць кoнтpэвaлюцыйнaгa белapycкaгa нaцдэмaкpaтызмy i шaвiнiзмy ycix iншыx кoлеpaУ" [30. - Ap^ 17, 18].
Cтвopaнaя aтмacфеpa пpывoдзiлa дa тaгo, што тожны нaвyкoУцa cтay acцяpoжным не толью у нaпicaннi cвaix npaa;, тpaктoУцы тыx цi iншыx нopмay пpaвa, пaлaжэнняy кoдэкcay, зaкoнay, aле нaвaт i у пpывaтныx выкaзвaнняx пaмiж caбoю. Hixтo з ix не ведay, штo ix чaкaе cëння нoччy цi зayтpa. Aтмacфеpa cтpaxy cкoУвaлa думку i пaвoдзiны. Koжны acцяpaгaycя кoжнaгa. Уcë пaчaлocя з выкpыцця тpaцкicцкix пacoбнiкay, a зaвяpшылacя выкpыццëм вopaгay нapoдa i ix paccтpэлaмi. Зpaзyмелa, штo тaкaя aтмacфеpa не cпpыялa paзвiццю юpыдычнaй нaвyкi i aдyкaцыi.
Tым не менш, нaвyкoвaя i выклaдчыцкaя дзейтаодь знaкaмiтыx дapэвaлюцыйныx вyчoныx-юpыcтay у Белapyci не пpaпaлa дapaм. Яны змaглi пaдpыxтaвaць мaлaдyю змену, ягая не
раскрылася адразу, бо для навую патрэбен час i адпаведныя умовы, а праявша сябе асабл1ва у пасляваенны перыяд. Пацвяржэннем гэтаму служыць, напрыклад, сведчанне вядомага сучаснага беларускага вучонага-крымшалкта прафесара А. У. Баркова. На яго погляд, менавгга "профессор В.Н. Ширяев положил начало белорусским исследованиям проблем дисциплинарной и уголовной ответственности служащих и должностных лиц. Символично, что эти исследования были через десятилетия продолжены учеными БГУ профессорами В. А. Шкурко, В. М. Хомичем и А. В. Барковым". Ён жа, прафесар В. М. Шыраеу, аказау пэуны уплыу на станауленне таюх асоб, якiя у будучым сталi вядомымi прафесарамi, як С. М. Гофман i М. А. Гельфер [31, с. 76].
3 1927 г. пры БДУ была адкрыта астрантура, у тым лшу па юрыдычных навуках. Першымi аспiрантамi сталi А. М. Таусталес (Шыёнак), 1895 г.н., украшка, якая была астаулена пры кафедры псторьи беларускага права "для падрыхтоую да навуковага стану", юраушком яе стау прафесар У. I. Шчэта; i М. I. Бурштэйн, 1902 г.н., яурэйка, астаулена пры кафедры крымшальнага права, кiраунiк - прафесар В. М. Шыраеу [10. - Арк. 110, 139]. На 1929 г. аспiрантамi па кафедры грамадзянскага права значышся М. Мароз, 1895 г.н., беларус, i Э. В. 3айчык1903 г.н., яурэй [32. - Арк. 28, 29], Л. А. Рудзщю, 1901 г.н., яурэй - па кафедры дзяржаунага права [15. - Арк. 10].
Павелiчэнне прыёма студэнтау на аддзяленне права ушверсггэта патрабавала i павелiчэння выкладчыцкага складу. 3 1928 г. на адзялент права стат працаваць выкладчыкi М. А. Канаплш, скончыушы юрыдычны коледж у Нью-Йорку, па кафедры дзяржаунага права, выпусктю Харкаускага унiверсiтэта I. В. Славш па кафедры крымшальнага працэсу, судауладкавання, Ф. I. Гаузе - па кафедры грамадзянскага права i працэсу, Г. М. Рубашова - па кафедры крымшальнага права (вяла семшары па карнаму праву i дзщячаму праву); выпускнiкi Варшаускага Унiверсiтэта М. М. ГуткоУскi - па кафедры адмшктрацыйнага права, а таксама С. М. Слупсю [32. - Арк. 35а; 33.- Арк. 17.]. Асiстэнтамi працавалi у гэты час Бурдзейка, Забэла, А. Таусталес -па кафедры псторыя беларускага права [34. - Арк. 1, 105]. Усе яны у той щ шшай ступенi яшчэ засталi знакамiтых прафесарау, змаглi атрымаць ад iх грунтоуныя юрыдычныя веды, а галоунае -атмасферу навуковай творчасщ, грамадзянскай пазiцыi даследчыка права.
Аднак маладое пакаленне не магло у пэунай ступенi замянiць знакамiтых высокаквашфь каваных спецыялiстау. 1м для гэтага патрэбен быу, паутаруся, час i адпаведныя умовы для станаулення сапрауднымi вучонымi-юрыстамi.
Не лепшае становгшча назгралася з канца 20-х гг. у акадэм1чнай юрыдычнай навуцы. 3 1922 г. у складзе тэрмшалапчнай камiсii 1нстытута беларускай культуры працавау тольк адзiн даследчык-прававед М. М. Гуткоуск [35, с. 12]. У сувязi з пераутварэннем 1нбелкульта у Беларускую акадэмто навук 26 лютага 1929 г. Прэзщыум БАН вырашыу "на правах самастойных" аставiць кафедру права у складзе 1нстытута гiсторыi. Аднак у складзе шстытута на 2 лютапада 1929 г. ужо не значылася Кафедра гiсторыi беларускага права [36, с. 17]. У. I. Шчэта, яю узначальвау яе, быу адхшены ад пасады рэктара БДУ i адначасова ад загадвання акадэмiчнай кафедрай.
У канцы 1929 г. Прэзщыум БАН па указанню дырэктыуных органау пераглядае Статут акадэмй "в направлении ликвидации отдельных коллегиальных органов (советов отделов, советов секторов, издательского бюро, библиотечного совета) и перевода учреждений на единоначалие с целью предоставления больших прав руководителям научных подразделений и повышения их персональной ответственности" [36, с. 22].
Рашэннем юраунщтва Акадэмй 29 сакавша 1931 г. быу створаны НД! савецкага будаунщтва i права БелАН на базе былой Кафедры савецкага права i будаунщтва акадэмй i Кабшета савецкага будаунщтва i права БДУ [36, с. 28]. 13 мая 1931 г. СНК БССР у пастанове "Пра рэаргатзацыю Беларускай акадэмй навук" пагадзiуся з рашэннем Акадэмй навук аб пераходзе ад шстэмы кафедр на астэму спецыяльных навукова-даследчых шстытутау [37]. А Прэзщыум БелАН 21 сакавша 1932 г. зацвердзiу па ^стытуту савецкага будаунiцтва i права 8 штатных адзiнак [36, с. 32]. Дырэктарам яго стау акадэмш М.В. Грэдынгер.
23 мая 1934 г. бюро ЦК КП(б)Б прыняло пастанову "Аб рабоце Беларускай акадэмй навук", у якой прапанавала "парчасти Президиума и парткому академии организовать руководство научно-исследовательской работой таким образом, чтобы обеспечить повседневный контроль за
работой, как отдельных институтов, так и каждого научного работника" [38. - Арк. 53, 55, 57]. Нават у так!х складаных умовах супрацоун!к! !нстытута, ул!чваючы абстав!ны часу, !мкнул!ся прадаужаць навуковую дзейнасць. У дакументах Дзяржаунага планавага кам!тэту БССР маецца спраука 1934 г. пра навукова-даследчыя працы 1нстытута савецкага будаун!цтва ! права, здадзеныя у выдавецтва Акадэм!! навук па плану 1933 г. У прыватнасц!, праца Рудз!цкага "Да пытання аб дыялектыцы пралетарскай дзяржавы" - 2 арк., Канапл!на, Рудз!цкага - "Савецкая прадстаун!чая с!стэма" - 4 % арк., Грэдынгера - "Дзесяць год дзейн!чання грамадзянскага кодэкса" - 5,5 арк., Гофмана - "Барацьба з рабаун!кам! сацыял!стычнай маёмасц!" - 8 арк., ён жа - "Рэвалюцыйная законнасць у практыцы БССР" - 4 арк. [39. - Арк. 63, 63 аб., 72].
У гэтай жа справе маюцца наступныя непланаваныя друкаваныя працы супрацоун!кау !нстытуту 1934 г.: Гаузе - "Да тэоры! гаспадарчага разл!ку", 2 арк.; Канапл!н - "Аб класавым змесце Парыжскай камуны...", 2 %; Юрашкев!ч - "Работа ! задачы сельсудоу", 2 % арк.; Грышын -"Маркс-Лен!н-Стал!н пра сацыял!стычную арган!зацыю працы"; Лушчыцк! - "Лен!н ! пралетарская дэмакратыя". Адзначаны ! працы Грэдынгера, Гофмана, Рудз!цкага, але з-за часу !х немагчыма прачытаць [39. - Арк. 78].
Незадаволенасць бюро ЦК КП(б)Б працай акадэм!чных !нстытутау з-за дзейнасц! "ворагау народа" прывяла яго да прыняцця 2 л!пеня 1935 г. пастановы "Об укрепнении научно-исследовательских институтов БелАН". На базе !нстытутау ф!ласоф!! ! савецкага будаун!цтва ! права быу створаны 1нстытут фшасоф!! ! савецкага будаун!цтва. Дырэктарам быу зацверджаны акадэм!к С.Я. Вальфсон, а намесн!кам дырэктара - акадэм!к М.В. Грэдынгер [40. - Арк. 114 - 117].
3 другой паловы 30-х гг. з-за шэрагу прычын, найперш рэпрэс!й, кола навуковых даследаванняу у гал!не дзяржавы ! права у Беларускай ССР звуз!лася. 1стотна аслабла дапамога юрыдычнай навук! заканадаучай практыцы.
5 студзеня 1938 г. бюро ЦК КП(б)Б у пастанове "Аб практычных мерапрыемствах па далейшай рабоце Акадэм!! навук БССР" канстатавала, што у "Акадэм!! навук БССР з моманту яе арган!зацы! арудавал! злейшыя вораг! народа, яюя паставш! сваю работу так, што яна была падначалена выкананню !х шп!ёнска-шкодн!цк!х, дыверс!йных заданняу". "У сувяз! з тым, - гаварылася у пастанове, - што распрацоуваемая 1нстытутам фшасоф!! ! права тэматыка дубл!руе тэматыку 1н-та фшасоф!! Акадэм!! навук СССР ! ул!чваючы, што !нстытут не забяспечан высокаквал!ф!каваным! навуковым! кадрам! ! на працягу рада год не дау дабраякаснай прадукцы!, - л!чыць мэтазгодным 1нстытут фшасоф!! ! права закрыць" [41. - Арк. 2-3]. 3 гэтага часу акадэм!чныя прававыя даследаванн! да 1947 г. не праводзЫся. Так! сумны вын!к акадэм!чнай юрыдычнай навук!.
Так!м чынам, анал!з выкладзенага матэрыялу аб некаторых асабл!васцях разв!цця юрыдычнай навук! ! адукацы! Беларус! у м!жваенны перыяд дазваляе заключыць, што, па-першае, яе станауленне ! разв!ццё адбывалася ва умовах складвання савецкай прававой с!стэмы, у аснову якой пакладзены прынцыпы бальшав!сцкай пал!тызацы! ! маркс!сцка-лен!нскай !дэалаг!зацы!. Таму разв!ццё права разв!валася не нацыянальнай аснове, а на савецкай, !гнаруючы нацыянальны аспект.
Па-другое, на першым этапе разглядаемага перыяду, 20-х гг. XX ст., на яе станауленне !стотна пауплывала дзейнасць запрошаных знакам!тых дарэвалюцыйных вучоных-юрыстау. Свае навуковыя веды, вопыт, метадалаг!чныя падыходы да даследавання яны пастарал!ся перадаць маладой беларускай навуковай змене, якая змагла сва!м! працам! праяв!ць сябе у пасляваенны перыяд. 3а гэта !м вял!кая удзячнасць ! павага. 1х навуковая ! педагаг!чная дзейнасць пав!нна быць адноулена для сучасн!кау у поуным аб' ёме.
Па-трэцяе, рэпрэс!! з канца 20-х гг. !стотна замарудзш! разв!ццё юрыдычнай навук!! адукацы!, але не змагл! поунасцю яго спын!ць. 1гнараванне думк! даследчыкау, якая разыходз!цца у пэуных аспектах, а то ! навогул можа разыходз!цца у канкрэтны перыяд г!сторы! з аф!цыйнай, навешванне на гэтай аснове розных ярлыкоу - усё гэта не служыць прагрэс!унаму разв!ццю навук! у цэлым, юрыдычнай у прыватнасц!.
1. Чепиков Н. П. Имя в истории МВД: руководители системы органов внутренних дел Беларуси (1917-2000) и России (1802-2000): справочник / Н. П. Чепиков; под общ. ред.
И. И. Басецкого. - Минск: Академия МВД Республики Беларусь, 2001. - 72 с. 2. Саракавж I. А., Грэдзтгер М. В. - вядомы беларуск вучоны-цывшст, выкладчык / I. А. Саракавгк // Юстыцыя Беларусь - 2015. - № 4. - С. 76-79. 3. Нацыянальны архгу Рэспублк Беларусь (далей - НАРБ). -Ф. 205. - Воп. 3. - Спр. 9256. 4. Там жа. - Воп. 1. - Спр. 1145. 5. Грэдынгер М. Наша права на спадчыну, якгм пажадаем мець / М. Грэдынгер // Затст аддзела гумантарных навук. Працы катэдры сучаснага права; пад рэд. праф. М. Грэдынгера. - Менск: БАН, 1929. - 288 с. 6. Шыраеу В. М. Крымтальны кодэкс БССР / В.М. Шыраеу // Затст аддзела гумантарных навук. Працы катэдры сучаснага права; пад рэд. праф. М. Грэдынгера. - Менск: БАН, 1929. - С. 68-102. 7. Лушников А. М. Российская школа трудового права и права социального обеспечения: портреты на фоне времени (сравнительно-правовое исследование): моногр.: в 2 т. / А. М. Лушников, М. В. Лушникова; Яросл.гос.ун-т им. П. Г. Демидова. - Ярославль, ЯрГУ, 2010. - Т. 1. - 563 с. 8. НАРБ. - Ф. 205. -Воп. 1. - Спр. 102. 9. Там жа. - Спр. 75. 10. Там жа. - Спр. 207. 11. Десятый съезд РКП(б): Стенограф. отчет. М.: Госполитиздат, 1963. - 727 с. 12. Отчет Правительства VII Всебелорус-скому съезду Советов. Минск: Изд. ЦИК БССР, 1925. - 371 с. 13. Нарысы ггсторъп Беларуси : У 2 ч. Ч. 2. - Мтск: Беларусь, 1995. - 560 с. 14. НАРБ. - Ф. 205. - Воп. 1. - Спр. 210. 15. Там жа. -Спр. 417. 16. Там жа. - Спр. 428. 17. Энцыклапедыя ггсторыг Беларуси : У 6 т. Т. 6, кн. 1. - Мтск: БелЭн, 2001. - 591 с. 18. Карев, В. М. Энциклопедическая хроника советской эпохи: 1917 - 1991: В 3-х томах. Т. 1 / В. М. Карев, М. М. Наринский. - М.: Изд. Аспент-Пресс, 2015. - 949 с. 19.НАРБ. - Ф. 205. - Воп. 1. - Спр. 408. 20. Там жа. - Ф. 4. - Воп. 1. - Спр. 5109. 21. Там жа. - Ф. 205. -Воп. 1. - Спр. 416. 22. Ахремчик, Р. Президенты НАН Беларуси: история Академии наук в лицах / Р. Ахремчик // Наука и инновации. - 2014. - № 2 (132). - С. 4-8 23. Очерки по истории юридических научных учреждений в СССР. - М.: Наука, 1976. - 238 с. 24. ЗЗ БССР. - 1927. - № 16. - Арт. 67. 25. Рейснер М. А. Право (наше право, чужое право, общее право) / М. А. Рейснер. - М.-Л.: Госиздат, 1925. - 276 с. 26. Пашуканис Е. Б. Общая теория права и марксизм. Опыт критики основных юридических понятий. - 1-е изд. / Е.Б. Пашуканис. - М.: Изд. Соц. Академии, 1926. - 160 с. 27. Гл. Гинцбург, Л. Я. Против спекуляции именем советского ученого-юриста / Л. Я. Гинцбург // Советское государство и право. - 1973. - № 3. - С. 102-108. 28. Очерки по истории юридических научных учреждений в СССР. - М.: Наука, 1976. - 238 с. 29. Сталин И. В. О некоторых вопросах истории большевизма. Письмо в редакцию журнала "Пролетарская Революция " / И. В. Сталин. Сочинения. - Т. 13. - М.: Государственное издательство политической литературы, 1951. -С. 84-102. 30. НАРБ. - Ф.1110. - Воп. 3. - Спр. 1. 31. Барков А. В. Становление школы уголовного права в Белорусском государственном университете / А. В. Барков // Псторыя i сучаснасць: беларуская дзяржаунасць ва усходнееурапейсюм цывтзацыйным кантэксце: збортк навуковых прац, прысвечаных 90-годдзю з дня нараджэння прафесара I. А. Юхо / рэдкал.: С. А. Балашэнка (гал. рэд.) [i тш.]. - Мтск: Бизнесофсет, 2012. - С. 75-82. 32. НАРБ. - Ф.205. - Воп. 1. - Спр. 208. 33. Там жа. Спр. 1192. 34. Там жа. - Спр. 1193. 35. Гуткоуст, М. Беларуская прауная тэрмiналëгiя / М. Гуткоуст. - Мтск: 1нбелкульт, 1927. - 13 с. 36. Национальная академия наук Беларуси: историко-документальная летопись, 1928 - 2008 гг. / сост. Г. В. Корзенко [и др.]; редкол.: М. В. Мясникович [и др.]. - Минск: Белорус. наука, 2008. - 604 с. 37. ЗЗ БССР. - 1931. - № 24. -Арт. 173. 38. НАРБ. - Ф. 4. - Воп. 3. - Спр. 161. 39. Там жа. - Ф. 31. - Воп. 1. - Спр. 572. 40. Там жа. - Ф. 4. - Воп. 1. - Спр. 7745. 41. Там жа. - Воп. 3. - Спр. 475.
