CC BY
19UMUMT9HSiL M9KT9BL9R1ND9 BiOLOGiYA F9NNiN T9DRESiND9
F9NL9RARASI iNTEQRASiYA
M9MM9DOVA AFAQ RAMiZ QIZI
ADPU - nun nazninda Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Kollecinin biologiya muallimi
Xulasa: Son illarda biologiya canli vd cansiz varliqlar arasindaki dlaqd problemina getdikcd daha gox diqqat yetirir. Muasir dovrda biologiyanin tadrisi elmi bilikldrin universal sisteminda bu elmin aktual vaziyyatini tam aks etdirmalidir.
Tadqiqatimizda ara§dirdiq ki, biologiya muxtaliffanlararasi inteqrasiyaya malikdir, xususan da kimya, fizika, riyaziyyat, cografiya va humanitar fanlarla baglidir. Bu gun biologiyani sosial-madani muhita daxil etmak olar. Dunyanin elmi manzarasinin formala§masi butun maktab tahsilinin naticasidir ki, buna muxtalif elmi fanlarin, tadris metod va vasitalarinin qar§iliqli tasiri olmadan nail olmaq mumkun deyil. Hazirda umumtahsil maktablarinda §agirdlar muxtalif fanlar uzra geni§ biliklar alir, muayyan istiqamatlar uzra zaruri bacariqlara yiyalanirlar. Ancaq oyranmanin naticasi hami§a atrafimizdaki dunya haqqinda tam tasavvurun formala§masi deyil. Talim naticasinin tam olmasi ugun biliklarin inteqrasiyasi zaruridir. Mahz bu maqsadla demak olar ki, biologiya fanninin tadrisinda fanlararasi inteqrasiyadan istifada zaruridir.
Agar sozlw. Umumtahsil maktablari, biologiya, inteqrasiya, muallim.
Ключевые слова: Средняя школа, биология, интеграция, учитель.
Keywords: Secondary schools, biology, integration, teacher.
Olkada muasir tahsilin asas vazifalarindan biri dunyanin vahid elmi manzarasina asaslanan §agird dunyagom§unun formala§dirilmasidir. Umumtahsil maktabinin yenidan qurulmasi, tahsil sisteminin takmilla§dirilmasi, maktablarin yeni tahsil standartlarina ke9idi tabiat§unasliq biliklarinin inteqrasiyasi yolu ila gedir. Mahz bu biliklar biofizika, biokimya, biokibernetika, kosmik biologiya va s. kimi sarhad elmlarinin yaranmasina sabab oldu va onlar sanayenin yeni novlarinin va qabaqcil texnologiyalarin - gen muhandisliyi, robototexnika, biotexnologiya va ba§qalarinin inki§afinin asasini ta§kil edir. Ona gora da hesab ediram ki, biologiyanin tadrisina muasir yana§ma digar akademik fanlarla fanlararasi inteqrasiya yaratmadan mumkun deyil.
Umumtahsil maktablarinda tahsilin an muhum vazifalarindan biri §agirdlara atraf alamin vahdatini gostarmakdir. Dunyanin vahid manzarasini formala§dirmaq u9un darslarda fanlararasi inteqrasiyadan istifada etmak maqsadauygundur, onlarin komayi ila §agirdlar muayyan hadisalarin inki§afinda ox§ar qanun va qanunauygunluqlari gormaya oyranirlar. Fanlararasi inteqrasiya tadris va tahsila §axsiyyat markazli yana§manin hayata ke9irilmasina komak edir.
Umumtahsil maktablarinda tahsil zamani manimsanilmali olan informasiyanin hacminin artmasi ila alaqadar olaraq, §agirdlarin idrak faalliginin artirilmasinda fanlararasi alaqalarin rolunun oyranilmasi xususi ahamiyyat kasb edir. [4]
Fanlararasi inteqrasiya biologiyanin tadrisinda bir sira funksiyalari yerina yetirir. Metodoloji funksiya, yalniz onlarin asasinda §agirdlarin tabiat haqqinda dialektik-materialist baxi§lari, onun butovluyu va inki§afi haqqinda muasir fikirlari inki§af etdirmalarinin mumkun olmasi ila ifada edilir, 9unki fanlararasi inteqrasiya muasir tabiat elminin metodologiyasinin tadrisinda aks olunmasina komak edir.
Biologiya fanninin tadrisi prosesinda fanlararasi inteqrasiyanin muallim §agirdlarda biliyinin ardicilliq, darinlik, §uurluluq va 9eviklik kimi keyfiyyatlarini formala§dirir, ham9inin inteqrasiya bioloji anlayi§larin inki§af etdirilmasi vasitasi kimi 9ixi§ edir va onlarla umumi tabiat§unasliq anlayi§lari arasinda alaqalarin manimsanilmasina komak edir.
Fanlararasi inteqrasiya tarbiyavi funksiyasi biologiyanin tadrisinda maktablilarin tahsilinin butun sahalarina komaklik gostarmasinda ifada olunur.Biologiya muallimi digar fanlarla alaqaya asaslanaraq tahsila kompleks yana§mani hayata ke9irir. Biologiya muallimi tadris materialinin mazmununu, tadrisin ta§kilinin metod va formalarini takmilla§dirir.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Biologiya darslarinda bilavasita istifada olunan fanlararasi alaqalar bir sira spesifik funksiyalara malikdir ki, bunlardan asas funksiyalari a§agidakilardir: S Metodoloji S Tahsil S inki§af S Tadris funksiyasi S Konstruktiv funksiya
Fanlararasi inteqrasiyadan istifada biologiya mualliminin an 9atin metodik vazifalarindan biridir. Digar fanlar uzra proqramlarin va darsliklarin mazmununu bilmak talab olunur. Tadris tacrubasinda fanlararasi inteqrasiyanin hayata ke9irilmasi biologiya mualliminin kimya, fizika va cografiya muallimlari ila amakda§ligini nazarda tutur. Biologiya muallimi umummaktab tadris-metodiki i§ planini nazara alaraq biologiya darslarinda fanlararasi alaqalari realla§dirmaq u9un fardi plan hazirlayir. [5]
Muallimin yaradici i§ metodologiyasi bir sira marhalalari ahata edir:
S har bir biologiyanin tadrisi prosesinda digar fanlarin proqram va darsliklarindan asas movzulari oyranmak, alava elmi - metodik adabiyyati oxumaq;
S tematik planlardan istifada etmakla fanlararasi inteqrasiyanin dars planla§dirilmasi;
S xususi darslarda fanlararasi alaqalarin hayata ke9irilmasi u9un metodik usullarin i§lanib hazirlanmasi;
S talimin ta§kilinin kompleks formalarinin hazirlanmasi va aparilmasi usullarinin i§lanib hazirlanmasi;
S tadrisda fanlararasi alaqalarin naticalarinin monitorinqi va qiymatlandirilmasi metodlarinin i§lanib hazirlanmasi.
Belalikla, biologiyanin tadrisinda fanlararasi alaqalarin formala§dirilmasi u9un nazari hissa ila tani§ olmaq, fanlararasi alaqalarin funksiyalarini, novlarini yax§i bilmak va yalniz bundan sonra bu metodologiyadan istifada etmak lazimdir.
Biologiyanin muxtalif elmi fanlar ila ahamiyyatli six alaqasi var va bunlardan asas olanlari nazardan ke9irak. Fizikanin biologiya ila ahamiyyatli alaqasi var. Muasir tahsil talab edir ki, artiq 6-ci sinifda har hansi bioloji hadisani izah edarkan muallim bu ya§da olan §agirdlarin hala malik olmadigi muxtalif fiziki anlayi§lar va qanunlar haqqinda biliklardan istifada etsin. Biologiya muallimi fiziki proseslari mustaqil izah etmalidir. Bu, muayyan 9atinliklar yaradir, lakin tamamila aydindir ki, bioloji xarakterli proseslarin fiziki asaslandirilmasi elmi dunyagoru§unun formala§masinda xususila guclu amildir. Biologiya mualliminin etibar eda bilacayi fizikadan kifayat qadar bilik saviyyasi §agirdlarda insan anatomiyasi, fiziologiyasi va gigiyenasini oyranmaya ba§layanda nazara 9arpir.
Qeyd etmak lazimdir ki, darsliklarda insanlarin har hansi xastaliklarinin diaqnostikasinda, mualicasinda va profilaktikasinda muayyan fiziki qanunlarin tatbiqi haqqinda malumat praktiki olaraq yoxdur. Bundan alava, muallimlar u9un fann biliklarinin samarali inteqrasiyasina imkan veracak tadris vasaitlari yoxdur. Naticada maktablilarin fizika darslarinda aldiqlari biliklarin ahamiyyatli bir hissasi onlarin praktiki tatbiqindan ayrilir. Axi bu, muallima tabiat elmlarinin tadrisini §axsan manali etmaya imkan vera bilar. §axsi maraq vasitasila insanda yeni malumatlari oyranmak istayi yarana bilar va naticada fizika va biologiya qanunlari arasinda six alaqani hayata ke9ira bilar.
[3]
9gar sinifda har hansi fiziki proseslarla bioloji proseslar arasinda analogiya aparsaq, §agirdlarda tahlil, muqayisa va umumila§dirma bacariqlari formala§acaq. Bu, maktablilarin biliklarinin sarhadlarini geni§landirmaya imkan veracakdir. Fizika va biologiyanin inteqrasiyasi muxtalif movzularda aparila bilar, bunlardan a§agidakilari gostarmak olar:
> insan orqanizminda diffuziya: huceyra membranlari vasitasila, agciyar alveollarinin divarlari va kapilyarlarin divarlari vasitasila.
> istilik proseslari: insan orqanizminda termorequlyasiya va onun pozulmalari, enerji mubadilasi va onun pozulmalari.
> Tazyiq: qan tazyiqinin ba§ vermasi va onun qan dovranindaki rolu.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Belalikla, fizika ila biologiya arasindaki alaqa çox yaxin va ahamiyyatlidir. insan orqanizminda ba§ veran bütün bioloji proseslar bilavasita fiziki proseslarla mü§ayiat olunur. Fizikanin qanunlari va hadisalari olmasaydi, demak olar ki, bütün bioloji proseslarin ba§ vermasi qeyri-mümkün olardi.
Biologiya ila növbati ahamiyyatli alaqa kimyadir. Qeyd etmak lazimdir ki, biologiya va kimyanin kasi§masinda maktablilarin ham biologiya, ham da kimya üzra bazi proseslari öyrandiyi biokimya elmi yaranmi§dir.
Biologiya müallimi §agirdlarin cografi biliklarina asaslanaraq, orta maktabda takamül talimini öyranarkan inanilmaz daracada faydali olan geobotanika, bitki cografiyasi va zoocografiyani daha atrafli nazardan keçirmak imkani alda edir. Bundan alava, 6-ci sinif kurslarinda ahata olunan bir çox mövzularda dars inteqrasiyasi ûçûn geni§ imkanlar tapila bilar. Bela inteqrasiya ila §agirdlarda parçalanmi§ bilik taassürati yaranmayacaq. Uçaqlarda tabiatin manzarasi formalaçacaq, ekoloji tafakkürün asaslari qoyulmaga baçlayacaq. Ayri-ayri qitalarin va ya Azarbaycanin müayyan bölgalarinin flora va faunasina hasr olunmu§ inteqrasiya olunmuç darslar §agirdlarin böyük maragina sabab olur. Bela mövzularda §agirdlar müstaqil olaraq yüksak keyfiyyatli taqdimatlar va ya hesabatlar hazirlaya bilarlar. Bundan alava, açagidaki mövzular üzra inteqrasiya olunmu§ darslar keçirila bilar:
> torpaq ehtiyatlari va onlardan istifada;
> bioloji ehtiyatlar va onlardan istifada;
> cografi va ekoloji spesifikasiya;
insan irqlari, onlarin mançayi va birliyi. [2] Biologiyanin humanitar elmlarla alaqasi var. Çox vaxt insan badaninda ba§ veran bir çox bioloji proseslar bir insanin davrani§ini, çaxsiyyat tipini va hatta fardi inkiçaf çartlarini izah eda bilar. Bütün tabii obyektlarin unikal xüsusiyyatlarina va imkanlarina maraq biologiyani humanitar elmlara banzadir. Humanitar elmlara misal olaraq biologiyanin tarixla ahamiyyatli alaqasini göstarmak olar. Tarix kursunda insanin va onun acdadlarinin yaranmasi, tabiat hadisa va proseslarinin ibtidai insanlarin hayatina tasiri, sanatkarligin yaranmasi va madaniyyatin yaranmasi ila bagli masalalar atrafli araçdirilir. Biologiyanin "insanin mançayi va takamülü" bölmasinda fanlararasi alaqalardan geni§ istifada olunur [6].
Son illar biologiya müallimlari öz darslarinda fanlararasi alaqadan istifada edirlar. Lakin fannin tadrisinin müasir metodlarini, §agirdlarin hazirliq saviyyasina qoyulan yeni talablari nazara alaraq, bu i§i daha yüksak metodik saviyyaya qaldirmaq lazimdir. Nainki vaxtaçiri alaqali fanlardan materiallardan istifada etmak va ya hamkarlari davat etmak, inteqrasiya olunmu§ darslar keçirmak deyil, bu problemi maqsadyönlü va sistemli §akilda hayata keçirmak lazimdir. Bunun ^ün fizika, kimya, ekologiya, cografiya, riyaziyyat va s. müallimlarla birlikda tadris materialini planlaçdirmalidir ki, sonradan fanlararasi alaqalari ya fraqmentlarda, ya da markazi va inteqrasiya olunmu§ darslar kimi istifada edasiniz.
Belalikla, fanlararasi inteqrasiya bir sira fanlar üzra tadris materialinin seçilmasina va strukturuna tasir edan, §agirdlarin sistemli biliyini güclandiran, tadris metodlarini aktivlaçdiran, tahsilin taçkilinin mürakkab formalarindan istifadaya yönaldan, tahsilin vahdatini tamin edan müasir tadris prinsipidir. Fanlararasi alaqalarin hayata keçirilmasi maktablilarin idrak faaliyyatinin effektivliyini artirmaq üçün vacib bir vasitadir. Biologiya darslarinda istifada olunan fanlararasi inteqrasiya bizi ahata edan dünyanin ümumi manzarasinin dolgun formalaçdirilmasi üçün mühüm ahamiyyat kasb edir va fanlararasi alaqalar ideyasi inkiçaf etdirilmalidir.
ÖDÖBiYYAT SiYAHISI:
1. Сафонов, М. А. Практический курс методики обучения биологии: учеб.-метод. пособие для студ. вузов биол. специальностей / М. А. Сафонов, С. Н. Рябцов, Н. В. Семенова. - М. : Дом педагогики, 2011. - 153 с. - Прил.: с. 47-146
2. Гурьев А.И., Межпредметные связи в теории и практике современного образования // Инновационные процессы в системе современного образования. Материалы Всеросс. Научно-практ. конференции - Горно-Алтайск, 2011 - 160 с.
3. Усова А.В. Межпредметные связи в преподавании основ наук в школе. Челябинск, 2009. -116 с.
4. A.R.Mammadova. Международный научно-практический журнал 25 сентябрь 2023 Алматы, Казахстан ENDLESS LIGHT in SCIENCE
5. Федорова В.Н., Кирюшкин Д.М. Межпредметные связи. - М., 2011. - 220 с.
6. https://nsportal.ru/shkola/biologiya/library/2013/01/14/statya-mezhpredmetnye-svyazi-ispolzuemye-na-urokakh-biologii
9D9BiYYAT SiYAHISI:
1. Абаскалова П.П. Роль мониторинга в реализации здоровьесберегающих технологий в
образовательных учреждениях [Текст] / П.П. Абаскалова //Образование в современной школе.
- 2006. - №3. - С. 25-27.
2.Голубев А.Г. Место слабоумия в современной биологии, илио пользе высшего образования.
// Международные медицин- ские обзоры, 1994. №1 (2). 64-70.
3. 4. Пивоварова Л. В. Качество биологического образования и управленческих решений / Л.
В. Пивоварова // Вестник Московского университета. Серия 16, Биология. - 2010. - № 2. - С.
46-50.
5. Пономарева И. Н. Общая методика обучения биологии: учеб. пособие для студентов
педвузов / 5. И. Н. Пономарева, В. В. Соломин, Г. Д. Сидельникова; под общ. ред. И. Н.
Пономаревой. - 2-е изд. - М.: Академия, 2003. - 272 c. ISBN 5-7695-0948-1
6.https://nauka-pedagogika.com/pedagogika-13-00-02/dissertaciya-problemy-ohrany-zdorovya-v-
shkolnom-razdele-biologiya-
7.https://www.bibliofond.ru/view.aspx?id=700234
