МУЛОҲИЗАҲО ПЕРОМУНИ ЯК РУБОИИ УМАР ИБРОҲИМИ ХАЙЁМ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

МУЛОХДОАХР ПЕРОМУНИ ЯК РУБОИИ УМАР ИБРО^ИМИ ХАЙЁМ

Малик Кабиров

Донишгохи давлатии педагогии Чирчик, доцент

АННОТАЦИЯ

Дар макола яке аз рубоихои ба масъалаи динй бахшидаи алломаи карни XI-шоир, файласуф, риёзидону хайатшинос ва олими мутафаннини форсу точик Умари Хайёми Нишопурй мавриди тафсир карор гирифтааст.

Калима^ои такяго^й: услуби баён, сабк, образ, забон, афкори фалсафй.

МУКАДДИМА

Гиёсиддин Абулфатх ибни Иброхими Хайёми Нишопурй (1040-1123) аз зумраи бузургони аллома буда, дар самои олами илму адаб аз чумлаи ситорагони дурахшонест, ки бо нурхои илмпарвару тобишхои нигорандагиашон ба дилхои мардум нисбат ба олами вокей, хаёт, мехру мухаббат, ба дидагонашон нури илму маърифат, ба сираташон порсой, пархезгорй ва ба чахонбиниашон дурандешию басират бахшида, рохи ташаккули акли кул ва афкори рангини онхоро равшан менамояд.

ТАХДИЛИ АДАБИЕТ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Умар Иброхими Хайём яке аз шухратмандони маърифати чахонй, шоир, файласуф, риёзидону хайатшиноси номии форсу точик буда, дар карни XI ба тамаддуни маърифати оламиён бо рисолахои илмй ва рубоиёти дилнавозу дилангезаш хиссаи арзанда гузоштааст. Хдрчанд Умари Хайём хамчун олими мутафаннин маъруф гашта, доир ба сохахои гуногуни илм (физика, риёзй, фалсафа, чугрофия, астрономия, таърих, мусикашиносй) рисолахои илмй таълиф намудааст, вале у махз бо рубоихои дилпазиру дилнишинаш шухраи офок гардидааст.

Дар рубоиёти Умари Хайём масъалаву муаммохои мухими хаёти вокей мавриди тасвир карор гирифтаанд: хусусияти тагйирёбй ва табдилпазирй доштани олами хастй (дунёи моддй), дар холати инкишофи бардавом будани чахони бостонй, хуш гузаронидани умр, ганимат донистани лахзахои гуворои хаёт, васфи ишку мухаббат, зебоии маънавии инсон, манзарахои хушгувори табиат, нигориши гаму андух, душвориву мушкулихои рузгор, тазоди неку бад, такдири азалии инсон, ифодаи орзую умед, бакои абад, ахди аласт ва амсоли инхо.

January, 2023

101

TacBupu MaB3ytxou MyTa3aKKup gap py6ouxou YMapu XañeM gap 6emTapuHu xonarxo 6a Tap3u xonuc Boset HaramTa, 6anKu 6o BocuTau caHtarxou 6ageH Ba xynocaxou unMH, Ta^pu6au xaeTH Ba a^Kopu ^anca^uam oMe3um Mee6ag.

Ycny6u 6aeH Ba ca6Ku Huropumu YMapu XañeM canucy ca6yK, cuncunau o6pa3xoam coggaBy xaeTH 6yga, 3a6oHam paBOHy $acex acT. ffloup a3 ucTH^ogan H^ogaxpu TyMTapos Ba na$36o3uxou nypTaKanny^ xyggopH HaMygaacT.

Ey3ypruu YMap H6poxuMu XañeM xaHyH moup gap oh acT,Ku y "ca63a", "Ky3a" ("ca6y"), "ryn", "xok", "KumT", "Mañ" ("mapo6", "6oga") 6apuH Ma^xyMxou ogguu 6a xaMaroH MatnyMpo 6a o6pa3xou KaMonu moMunu 6ageH Ta6gun goga, a^Kopu 6uKpu ^anca^uampo gap nupoxaHu KaMonu 6aget opocTa, py6ouxou a3 ^uxaru u^ogau MatHH BonoMasoMpo Huropuga TaBoHucTaacT.

^u Tap3e ku gap 6ono umopa pa$T, gap py6oueTu moup oMe3umu MaB3ytxou MaBpugu TacBup 6o Mactanaxou unMu xuKMar 6a Ha3ap Mepacag. A3 uh py, gap uh ryHa py6ouxo Huropumu coggaBy paBoHu moup 6a Ha3ap xaMHyH 6aeHu ogguu nu3xo, xogucaBy Boseaxou MysappapH MeHaMoag, Bane xaHroMu 6a MaHTusu a^Kopy atMonu HuropaHga 3exH MoHgaH MatnyM Merapgag,Ku Mascagy MapoMu y Ha 6a TaBpu xonuc, 6anKu 6a Tap3u xañpaTaHre3 gap acocu asugaxou ^anca^uam 6a gacTu TacBupu 6aget goga mygaacT.

^ap HaHge a3 py6ouxou YMapu XañeM 6at3e Mactanaxou guHH hu3 6o ycny6u Huropumu $aBKy33uKp э^og ramTaaHg. Eapou Mucon, py6ouu 3epuHpo MeoBapeM Ba gap xycycu oh 6at3e Mynoxu3aaMoHpo roxop MeHaMoeM: E Pa6, Ty runaM cupumTaH, MaH hh KyHaM? namMy Kaca6aM Ty pumTaH, MaH hh KyHaM? X,ap HeKy 6age,Ku a3 MaH oag 6a By^yg, Ty 6ap capu MaH Ha6umTaH, MaH hh KyHaM?

Ta^cupu 6at3exo gap xycycu uh py6oa rympacaM myg,Ku rye 6o MatHuu py6ouu Ma3Kyp YMapu XañeM 6a xygoBaHgu ^oHy xupag ucTex3o KapgaacT Ba a3 uh ca6a6 Bañ a3 xygoHomuHocH-gaxpuruu moup gapaK MegogaacT,Ku uh MatHH gypycT HecT. OHxoe,Ku gap 6opau YMapu XañeM uh ryHa asuga gopaHg, 6a Ma3MyHu py6oueTu y a3 HysTau Ha3apu maxcu cagau XXI xyKM KapgaaHg, xon oh ku moup gap sapHu XI 3ucTaacT, atHe gap 3aMoHe,Ku pauc-MaHca6gopu guHH,Ku 6a u^pou axKoMu guH, 6a pa^Topy axnosu MycynMoHoH... Ha3opar MeKyHag, yMp 6a cap 6ypgaacT. A3 uh py, ucTex3o KapgaH 6a O^apugrop Ba e gaxpH 6ygaHu YMapu XañeM, 6a $uKpu mo, acocu BoseH Hagopag: YMap H6poxuMu XañeM xaMHyH 3ogau sapHu XI, 6emaK, xaMau pyKHxou guHu My6uHu ucnoMpo Mena3upy^T, a3 ^yMna, y conu 1095 6apou u^pou aKe a3 apKoHu u6ogaT 6a xa^ pa^Ta, TaBo^u rupgu xoHau Kat6a Kapga 6yg, 6a

January, 2023

102

Mactanau MaBHyg 6ygaHH O^apugrop, cupumT, Ka3oBy Kagap, py3H a3an Ba aMconu hhxo MytTaKHg acT (gap hh xycyc gap MaKonaxou nem a3 hh HaBHmTaaMoH ap3 Kapga 6ygeM).

MyBO^HKH hh ry^Taxo 6a py6ouu Ma3Kyp Mypo^uaT maBag, ranaT 6ygaHH $HKpu Ta^cupKyHaHgaroHH $aBKy33HKp MatnyM Merapgag:

nem a3 xaMa, ry^TaH 3apyp acT,KH ce Mucpau hh py6oH (Mucpatxou 1,2,4) a3 nyMnaxou MypaKKa6u caBonH u6opaTaHg. MatnyM acT, kh nyMnaxou caBonH ce HaBtaHg: xocca, pHTopuKH Ba BogopKyHH. A3 hh HaBtxou nyMnau caBonH TaHxo nyMnau caBonuu xocca naBo6 Tana6 MeKyHag (-Ty a3 MaH xa$a HecTH?-He), Bane nyMnaxou caBonuu puTopuKH Ba BogopKyHH naBo6 Tana6 HaMeKyHaHg. Ea Ha3apu mo, YMap H6poxuMH XaHeM gap py6ouu Ma36yp a3 nyMnau caBonuu puTopuKH HcTH^oga 6ypgaacT. CaBonu nyMnaxou caBonuu puTopuKH paM3H, nymuga 6yga, HaBo6 Tana6 HaMeKyHag. ^ap hh ryHa nyMnaxo Tacgu^y HHKopu $HKp Ba xyKM gap maKnu caBon H^oga MemaBag: ^ex KynoBy gapaxToH Kyno? To Kan mo na$o MeKameM?...

HHaK, Mucpau aBBanu py6ouu Ma3Kyp a3 nyMnau caBonuu "E Pa6, Ty runaM cupumTaH, MaH hh KyHaM?" u6opar acT. ^ap hh nyMnau caBonH MyxoTa6u TapKu6uu "E Pa6" ucra^oga mygaacT, 6uHo6ap hh 6a Ha3ap HyHHH MeHaMoag,KH rye moup 6a napBapgurop (E Pa6) Mypo^uaT Kapga naBo6u caBonpo Tana6 Kapga 6omag. Ea $HKpu mo, gap hh Mucpat MyxoTa6 (E Pa6) Ba3H$au TatKHgpo 6a yxga gopag. Mucpau aBBanu hh py6oH - "E Pa6, Ty runaM capumTaH, MaH hh KyHaM?" HyMnau MypaKKa6 6yga, TapKu6aH a3 gy cogga (1. E Pa6, Ty runaM capumTaH, 2. MaH hh KyHaM?)"u6opaT acT. ^ap nyMnau coggau aKyM (E Pa6, Ty runaM capumTaH) a3 "runu ogaM" (xoKe,KH ogaM a3 oh coxTa mygaacT) capumTa mygaHH "runu Tupa", atHe h,hcmh ogaM TaBaccyra MyxoTa6u TapKu6uH "E Pa6" TatKHg ramTaacT. ^yMnau coggau gywM nyMnau caBonH (MaH hh KyHaM?) Me6omag. ffloup 6o hh nyMnau caBonH a3 O^apugrop (E Pa6) naBo6 Tana6 HaKapgaacT, 6anKH 6a TapHKu 3aHn TatKHg HaMygaacT: "3H Xygo, cypaTy cupara Mapo xygar cupumTaH, MaH HH3epo TarHup goga HaMeTaBoHaM (MaH hh KyHaM?), O^apugrop TyH. A3 hh py, a3 oh cypaTy cupaTe,KH xygaT 6a MaH aro KapgaH, MHHHama3HpaM. MycannaM acT,KH ^HKpy aHgemaxou nyppau moup gap 6aHT H^oga Mae6ag, Ha gap Mucpat. Arap 6o hh Ma^cag 6a Mucpau gywMH 6aHTH aBBanu py6oH (namMy Kaca6aM Ty pumTaH, MaH hh KyHaM?) MyponuaT maBag, MatnyM Merapgag,KH hh Mucpat MatHHH gap Mucpau aKyM gogamygapo TaKBHaT Meguxag, atHe MatHou hh Mucpat 6a MatHou Mucpau aBBan MycougaT MeHaMoag: ^ap hh Mucpat TapKu6u "namMy Kaca6" 6a MatHou "Topy nyg" (Haxxou 6a gapo3H Ba 6a naxHoH ry3omTa myga,KH a3 oh MaTot 6o^Ta

January, 2023

103

MemaBag, acocu Marot, acnu Marot) oMagaacT. MatnyM acT,KH 6o$aHgaroH a3 Topy nyg (a3 Haxxo MepecaHg), atHe 6a By^yg MeoBapaHg. hh Mucpat hh3 a3 nyMnau MypaKKa6 (namMy Kaca6aM Ty pumTaH, MaH hh KyHaM?) u6opar acT. ^yMnau coggan aBBan (namMy Kaca6aM Ty pumTaH) Me6omag. ^ap hh ^yMnau cogga umopa 6ap oh MepaBag,KH 6o$aHgaroH a3 Topy nyg Marotpo Me6o$aHg. YMapu XaHeM,KH goHaHgau unMH th6 hh3 Me6omag Ba gap hh unM xygpo morupgu A6yanH h6hh Chho MegoHucT. Hh 6yg,KH y 6o$Taxp, pary naHu naHKapu ogaMupo ma6exn Topy nyg goHucTa TatKHg HaMygaacT,Ku: "3H O^apugrop, Topy nygu (6o$Taxpu yB3xou 6agaHu) HHcoHpo xygaT pumTaH, atHe ogaMpo xygaT o^apugaH. Hh nyMna ^yMnau coggan xa6apH (xuKoarH) acT, aMMo ^yMnau coggan gywM (MaH hh KyHaM?) nyMnau caBonuu puTopuKH 6yga, 6a xaMoH MatHHH gap Mucpau aBBan H^ogaramTa (MaH HH3epo TarHup goga HaMeTaBoHaM, O^apaHga TyH...) oBapga mygaacT.

A3 ^HKpy aHgemaxou gap Mucpatxpu 6aHTH aBBanu py6ouu Ma3Kyp u^ogaKapgau YMapu XaHeM 6apMeoag,KH y 6a Mactanau a3 "runu ogaM" (a3 xok...) coxTa mygaHH "runu Tupa" (^hcmh ogaM) MytTaKHg acT Ba a3 cypaTy cupara 6a hhcoh aroKapgau Onnox MHHHarna3Hp acT.

^ap 6aHTH gywMH py6oH Mactanau gurap-capHaBumT, TaKgup, Ka3oBy Kagap, axgu anacT MaBpugu TacBup Kapop rupu^TaacT. Mucpau aBBanu hh 6aHT (X,ap HeKy 6age,KH a3 MaH oag 6a Bynyg) 6a oh MatHucT,KH maxcu gopo 6a aTHMoHy My^nucoH эxcoн HaMyga (epuu MoggH pacoHuga)-HeKH, atHe Kopu caBo6 MeKyHag, Bane oHxpe,KH gacTH paco gomTa 6omaHg xaM, 6a эxтнeнмaнgoн epuu MoggH HaMepacoHaHg, Kopu 6ag MeKyHaHg,KH hh ryHox acT.

Eoag ry^T,KH gap hh Mucpat (X,ap HeKy 6age, kh a3 MaH oag 6a By^yg) KaxpaMoHH fhhoh (MaH) 6a MatHHH hcmh ^aMt-ogaMoH ucra^oga ramTaacT. nac, MatHHH Mucpau aKyMH 6aHTH gywM - "a3 pa^Topy Kupgopu ogaMoH Kopxpu xaM HeK Ba xaM 6ag 3oxnp MerapgaHg", Me6omag. MatHHH hh Mucpat HoTaMoM 6yga, gaBoMH oh gap Mucpau cohH (Ty 6ap capu MaH Ha6umTaH, MaH hh KyHaM?) oBapga mygaacT. A3 hh Mucpat 6apMeoag,KH: X,ap HeKuro 6aguxpe,KH a3 pa^Topy Kupgopu hhcoh nagug MeoaHg, gap acocu capHaBumT, TaKgup Ba axgu anacT BoKet Merapgag, atHe 6o xyKMH unoxH MyKappap Kapga mygaacT. A3 hh py, pagu$-HyMnau coggan gywMH hh 6aHT (MaH hh KyHaM?) 6a xaMoH MatHou gap Mucpatxpu Ma36yp H^ogaKapgaam (a3 gacTH mo HH3e HaMeoag, atHe mo HH3epo TaFHup goga HaMeTaBoHeM, O^apugrop TyH...)ucTH$oga mygaacT.

XY^OCA

^aMHH TaBp, gap hh py6oH $HKpy aKugaxou guHHH YMapu XaHeM gap xycycu Mactanaxou MaB^yg 6ygaHH

January, 2023

104

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

Офаридгор, сиришт - аз "гили одам" сохта шудани чисми одамизод, казову кадар, такдир, рузи азал падид меояд ва ба сарнавишту ахди аласт муътакид будани шоир зохир мегардад.

REFERENCES

1. Абдуллоев А., Саъдиев С. Адабиёти форсу точик дар нимаи дуюми асри XI ва асри XII. - Душанбе, 2001.

2. Адабиёти форсу точик дар асрхои XII-XIV. - Душанбе, 1993.

3. Умари Хайём. Рубоиёт. Мураттиб Мирзо Муллоахмадов. - Душанбе: "Дониш", 1983.

4. Мирзозода Х. Таърихи адабиёти точик. Китоби 1 (2), - Душанбе, 1999.

5. Кабиров, М. . (2022). АФКОРИ ФАЛСАФЙ ДАР РУБОЩОИ УМАРИ ХАЙЕМ. Academic Research in Educational Sciences, 3(4), 741-744. https://doi.org/10.24412/2181-1385-2022-4-741-744

January, 2023