Муњокот ва шинохти он аз назари хоља Насириддини тўсї Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

10 00 00 ИЛМХОИ ФИЛОЛОГИЯ 10 00 00 ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ 10 00 00 PHILOLOGICAL SCIENCES

10 01 03 ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ СТРАН ЗАРУБЕЖЬЯ 10 01 03 LITERATURE OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES

УДК 821 ББК 83.3 (0)9

МУХОКОТ ВА ШИНОХТИ ОН Одинаев Нурму^аммад Сафарович,

АЗ НАЗАРИ ХОЧА. ходими илмии Институти забон ва адабиёти ба НАСИРИДДИНИ ТУСИ номи Рудаки (Тоцикистон, Душанбе)

МИМЕСИС (МУХОКОТ) Одинаев Нурмухаммад Сафарович,

И ЕГО ПОЗНАНИЕ С ТОЧКИ научный сотрудник Института языка и

ЗРЕНИЯ ХОДЖИ литературы им. Рудаки АН РТ

НАСИРУДДИНА ТУСИ (Таджикистан, Душанбе)

MIMESIS (MUKOKHOT) AND Odinayev Nurmuhammad Safarovich, ITS COGNITION FROM KHODJI scientific officer of the Institute of language and

NASIRUDDIN TUSFS literature named after Rudaki under the Academy of POINT OF VIEW Sciences of Tajikistan Republic Е-MAIL: odinaievn@mail.ru

Калидвожа^о: Насируддини Туси, Арасту, Ибн Сино, мууокот, шеър, илм, мантиц

Мацолаи мазкур ба шинохти мууокот уамчун масоили мубрами илми адабиёт-шиносии асримиёнагии тоцик дар мисоли назариёти адабию эстетикии донишманди бузурги илму адаби тоцик дар асри XIII Хоца Насириддини Туси бахшида шудааст. Муаллиф ба хулоса меояд, ки Хоца Насириддини Туси нахустин донишманде мебошад, ки ба мууокот ба сифати истилоуи илми муроциат намуда, ба он таърифи мухтасар ва мушаххас додааст, ки минбаъд мавриди эътибори аули мантиц ва адаб царор дода шудааст. Хоца Насириддини Туси дар мавриди шинохти мууокот ва вижагиуои он аз Арасту ва пайравони у - Ибни Сино ва Фороби ном набарад уам, дар рафти тадцицот маълум мегардад, ки у дар тауцици ин масъала аз доираи таълимоти мантициён берун нарафтааст. Умууокотро чун мантициён дар доираи илми шеър маудуд накарда, балки онро дар тамоми соуаи эцод, чун рассоми, шоири ва носири уам баррасии менамояд ва ба хулосае меояд, ки ашё ё уодисауои тасвиршаванда ба асли худ як хел намебошанд.

Ключевые слова: Насируддин Туси, Аристотель, Ибн Сина, мимесис, стих, наука, логика

Статья посвящена анализу проблемы мимесиса, его познания как основной проблемы средневекового литературоведения на основе литературно-эстетических взглядов великого мыслителя XIII века Насируддина Туси. Делается вывод, что Ходжа Насируддин Туси является первым мыслителем, обратившим внимание на мимесис как на науч-

ный термин. Предложенное им краткое и точное определение этого термина в дальнейшем находилось в центре внимания логиков и литературоведов. Ходжа Насируддин Ту-си в процессе анализа мимесиса и его особенностей не упоминает имен Аристотеля, Фараби, Ибн Сины, однако его труды свидетельствуют, что тусский мыслитель рассматривает мимесис в рамках учения средневековых логиков. При этом Туси не ограничивается рассмотрением мимесиса только в рамках поэтологии, а анализирует его присутствие во всех отраслях творчества, в том числе в живописи, прозе, и приходит к выводу, что описываемые предметы или события не совпадают с их истинным бытием.

Key words: Nasiruddin Tusi, Aristotle, Ibn Sini, Mimesis, verse, science, logic

The article is an analysis beset with the problem of mimesis, its cognition as the central topic of mediaeval literary criticism based on literary-aesthetic views of Nasiruddin Tusi, a great thinker of the ХШ-th century. The conclusion is made to the effect that Khodja Nasiruddin Tusi is the first thinker who paid attention to mimesis as a scientific term. The brief and precise definition of this term proposed by him was further on in the focus of attention of logicians and literary critics. Though in the process of the analysis referring to mimesis Khodja Nasiruddin Tusi doesn't mention the names of Aristotle, Farabi, Ibn Sino, nevertheless, his works testify that the thinker considers mimesis in the frames of the tenet of mediaeval logicians.

But Tusi doesn't confine himself with treating mimesis only in the frames of poetology, he analyzes its presence in all the fields of creation, painting and prose inclusive; he comes to the conclusion that the subjects and events described don't coincide with their genuine essence.

Аксари мутарчимони «Фанни шеър»-и Арасту истилохи ««mimesis»-po шартан ба вожахои «таклид», «тахайюл, "ташбех" ифода карда, икрор мешаванд, ки ин вожахо аз фахмиши имрузин куллитар ва фарохтар мебошанд. Дар холате ки «mimesis» ба вожаи "таклид" ифода мегардад, аксари мухаккикон махз хамин хусусияти истилохии мухокотро сабабгори дар байни Арасту ва Афлотун ба вучуд омадани ихтилоф медонанд (2 ,189-197). Аз чумла, Мухаммадризо Шафеъии Кадканй вобаста ба ин масъала ба чунин хулоса мерасад: «Ва ихтилофи Арасту ва Афлотун ба сари хунар ва шеър шояд бетаъсир аз хамин мавзуъ набудааст ва мебинем, ки Афлотун аз рох ёфтани шоирон ба мадинаи фозила ба хамин иллат, ки мукаллидонанд, манъ мекунад ва Арасту мекушад, ки кори хунармандиро арчмандтар аз сармашки он нишон дихад" (3, с. 30).

Бояд тазаккур дод, ки мубохисаи Афлотун ва Арасту дар шинохти макоми шеър ва шоир дар чомеа ва рох наёфтани шоирон ба "мадинаи фазилаи Афлотун" асрхост, ки дар маркази таваччухи мухаккикон карор дорад. Доктор Абдулхусайни Зарринкуб дар рисолаи «Шеъри бедуруг, шеъри беникоб» (3, с. 187-197) оид ба мубохисаи Афлотун ва Арасту дар нисбати макоми шеъру шоирй ва сабабхои ба "шахри хаёлии Афлотун" рох наёфтани шоирон чунин изхори назар мекунад: «Дар ин мадинаи хаёлй, ки барои таъсис ва идораи он Афлотун тарххо дорад ва эхтиёчхо, чойхое барои шоирон нест. Дар вокеъ, назди Афлотун шеър ва шоирй чизе нест, ки агар тахти назорати чомеа набошад, барои саодати халк хатархо дорад ва зиёнхо. Таъсири бади шеър дар ахлоки чавонон назди Афлотун аз асбоби умдаест дар тарзи шоирон. Арасту дар кори олам ба чашми вокеъбинй менигарист. Аз ин ру, шеърро бар манзалати вокеият дида, ба хилофи устодаш аз назари ахлок ба баррасии мохият ва авсофи он мепардозад. Вай сувари маъкулро хакикати вокеъ намедид, то коиноти

мадсyс ва маръиро соя ва тасвири ондо бидонад. Бад-ин гуна вокеъбинй y бадонае ба хаёли шоирона намедод, то арзиши махсyсотро мункир шавад ва коиноти оламро соя ва тасвири талаккй кунад аз дакикат. Ба илова, назди вай маншаи абдоъ ва эчоди шеър ва осори дунар иборат бувад аз алока ба таклид ва мудокот» (3, с. 193).

Х,амин тарик, Арасту бо шинохти вокеият ва инъикоси он дар зедни инсон фадмиши мудокотро ба вучуд овард. Ин чо кайд кардан чоиз аст, ки дикмати юнонй, он чи бар завк ва фикри муслимин Fалаба ёфт, фалсафаи Арасту буд, на Афлотун ё ба ибораи дигар, Арасту бо фалсафаи шинохти шеър ва махсусиятдои он дар мудити фалсафаи асримиёнагии точик марому максади худро пайдо намуд. Ба назари мо, истикболи мутафаккирони асримиёнагии точик аз назариёти адабию эстетикии Арасту дар шинохти шеър ва шоирй аз дамин нукта OFOЗ мегардад.

Мудокот ва таърифи он аз масъаладое мебошад, ки дар доираи мубодисаи адли мантик адаммияти бештар касб карда, то имруз мавриди гуфтугуи мудаккикон карор дода шудааст. Нахустин касе, ки ба мудокот ба сифати истилоди илмй мурочиат намуда, ба он таърифи мухтасар ва мушаххас додааст, донишманди бузурги илму адаби точик дар асри XIII Хоча Насириддини Тусй мебошад. У дар асари ба илми мантик бахшидаи худ «Асос-ул-иктибос» дар маколаи нудуми он ки «Дар шеър» ном дорад, дар фасли дувуми он «Дар тадкики тахайюл ва мудокот ва баёни вачди истеъмоли он» оид ба чигунагии он маълумоти муфассал медидад. Кайд кардан чоиз аст, ки Хоча Насириддини Тусй гарчанде аз Арасту ва пайравони y - Ибни Сино ва Форобй ном набарад дам, мудокотро дар доираи таълимоти ондо баррасй менамояд. Нахуст, Хочаи Тусй мудокотро дамчун истилоди фанни шеър аз нигоди зебоишиносй ва инъикоси табиати вокей шард медидад ва тахайюлу мудокотро дар як боб тадкик менамояд. Зеро мудокот агар ба фадмиши Тусй вобастаи шеър намебуд, онро дар маколаи нудум «Дар шеър» тадлил наменамуд. Бинобар ин, мудокот аз нигоди Тусй на факат ба илми шеър, балки ба тамоми содаи эчод, чун рассомй, шоирй ва носирй дам дахл дорад. Шарти аввалини мудокотро Хочаи Тусй, пеш аз дама, дар он мебинад, ки ашё ё додисадои тасвиршаванда ба асли худ як хел набошад. Ин таърифе, ки Хочаи Тусй нисбат ба мудокот ироа медорад, дар тадкикоти аксари мудаккикони илми бадеъ оварда нашудааст. Масалан, дар тадкикоти пурарзиши доктор Мудаммадризо Шафеъии Кадканй «Сувари хаёл дар шеъри форсй» гарчанде оид ба мудокот маводи зиёде оварда шуда бошад дам, ин таърифи садеди Хоча Насириддин ба назар гирифта нашудааст ва дар баробари ин таърифи дигареро низ пешнидод наменамояд.

Аллома Шиблии Нуъмонй дар асари гаронкадри худ «Шеър-ул-ачам» дар боби «Таърифи мудокот» ин мафдумро дар дифзи шакли зодирии сурати аслии ашё шинохта, чунин менигорад: «Маънии аслии мудокот он аст, ки як чиз ба долате ба тавре адо шавад, ки сурати аслии он дар пеши назар мучассам гардад» (8, с. 9). Хддафи y аз ин нукта таъкид бар он аст, ки эчодкор дамеша дар аснои тасвири додисоту вокеият аз дадди эътидол дур наравад, то хонанда аз ин тасвир «сурати аслии ашё»-ро дарёфт карда тавонад. Агар ба ин таъриф амиктар назар андозем, мебинем, ки Шиблии Нуъмонй низ шояд аз таърифи Хочаи Тусй огод набудааст, зеро мудиммотеро, ки дар бунёди мудокот Хочаи Тусй ироа медорад, донишманди Х,инд ба эътибор намегирад. Аз дамин сабаб аст, ки y дар фадмиш ва шинохти мудокот бештар ба «сурати аслй» такя карда, аз тахайюлот дамчун воситаи зудури бадеият сарфи назар менамояд. Х,амчунин, аз назари Шиблии Нуъмонй «тасвир... бештар ба

Taxanro^ hpth6ot gopag, Ha3ap 6a Myx,oKoT" Ba Myx,aKKHK 6a hh HyKTa ^apoxTap Ha3ap aHgoxTa Me^apMoHg: «Ammo $apKH 6aHHH TacBup Ba Myx,OKOT hh acT, kh gap TacBup x,ap^aHg u^OBa 6ap ameu MoggH xomt e ^a3a6aT x,aM MyMKHH acT, cypaT Kamuga maBag. Ope, hk Ha^ap MycaBBup Ba HaKKomu Moxup cypaTH ogaMupo TaBpe TapcuM MeKyHag Ba HaKm MeKyHag, kh a3 nexpa, ^a33o6uHTH hhcohh, mho™ paH^, xymH.... 3ox,up MemaBag» (8, c. 9). A3 hh HyKTa nyHHH xy^oca MeTaBOH Kapg, kh $apKH TacBup a3 gurap BacouTH э^og oh acT, kh gap TacBup x,o^aTH pyx,HH hhcohpo gapK KapgaH MyMKHH acT, Ba^e hmkohoth My^oKoT gap hhbhkoch x,o^aTH paBoHHH o6teKTH TacBupmaBaHga Maxgyg Me6omag. Ba^e Myx,aKKHKoH Ba3H$ax,ou MymTapaKH TacBup Ba Taxanro^po gap TacBupu BoKeoTy x,ogucoT 6a Mymoxuga Harupu^TaaHg.

floHumMaHgu эpoнн ffla^etuu KagKaHH "TacBup" e "xae^"-po gap 6apo6apu image/ imagery goHucra, oHpo 6a Ma^Myu TacBupoTH 6aeHH Ba Ma^o3H Bo6acTa MegoHag Ba 6a nyHHH xy^oca MeoHg, kh Ba3H$au ryHHga 6o Ka^HMoT Ba paccoM 6o cypaT BoKeHHT Ba e ^ogucoTpo TacBup Kapga, HaKmepo gap 3ex,HH xoHaHga e myHaBaHga 6a By^yg oBapgaH Me6omag. A3 x,aMHH HyKTau Ha3ap, Myx,aKKHKoHH acpuMueHaruH to^hk "TacBup" e "xae^"-po yHcypu acocH gap KaaoMH moupoHa goHucraaHg. A6gyHa6H CaTTop3oga gap hh ^oga Mymox,Hgax,ou 6aco gomTa, a3 ^yM^a, «Ka^oMH Myxana^»-po, kh

MaHTHKueH a3 Myx,HMMoTH metp goHucraaHg, 6a $ax,MHmu HMpy3a «TacBupu x,yHapH» Mex,uco6ag: <^t™6opu TacBup 6a Maco6au $ycy.m 3othh metp gap Tatpuxu Ha3apueTH aga6uH MapgyMH opueH hk nagugau hjmhh komhmh To3ae 6yg, kh Kan^HHTH mHHoxTH metppo MeTaBoH ry$T, kh gap fflapKH Mycy^MoHH 6a Ky^^H Tarnup gog» (6, c. 127).

flap x,aKHKaT, TacBup x,aM a3 ^Hx,aTH mox,hht 6a Taxanro.™ aHHH Ha3guK Me6omag. flap 3a6oHH aHraucH hcth.tox,h "image" gap naHg MaBpug 6a Kop paBag x,aM, 6a cu^aTH hcth.tox,h aga6HeTmHHocH 6emTap 6a MatHHH "TacBup" e "aHgemau 3ex,HH" $ax,MHga MemaBag. Ammo gap TacaBBypu ax,.m MaHTHK TacBup KaaoMH Myxana^ acT, kh oh gopou MatHH^ou o6pa3HoK 6yga, 6o yHcypx,ou Taxanro^ Ba caHoaTH 6ageH opocra mygaacT. Xo^au TycH hh MatHupo 6o nyHHH aHgemax,o acocHoK MeKyHag: «nac, Moggau metp cyxaH acT Ba cypaTam 6a Ha3gHKH MyTaaxxupoH Ba3H Ba ko^hh, 6a Ha3gHKH MaHTHKueH Taxanro^» (5, c. 512).

A6gyHa6H CaTTop3oga 6a hh HyKTa TaKH HaMyga, 6a nyHHH xy^oca MeoHg: «BaKTe kh Mya^^H^ Taxanro^po hk ^o 6o Ba3H Ba ko^hh 6a cypaTH metp Huc6aT Megux,ag, ^ohh maK HecT, kh MaH3ypu Ban Ba ca^a^H 6y3ypram a3 «Taxanro^ Ba KaaoMH MyxaHH^» ^aMoHo TacBupu ^yHapH Me6omag, Ha TacBupu 6ageH 6a ^ancu hk KyBBaTH Maxcycu paBoHH, kh oh gap o^apuHHmu TacBupu ^yHapH mupKaT MeBap3ag» (6, c. 126).

TacBupu ^yHapH Ba TacBupu 6ageupo gap a^o^ugarH Ba gap Bo6acTarH x,aM 6appacH KapgaH MyMKHH acT. A6gyHa6H CaTTop3oga TacBupu 6ageupo «hk KyBBau Maxcycu paBoHH» Me^uco6ag, kh oh gap o^apuHHmu TacBupu ^yHapH mupKaT MeBap3ag. Ba^e My^aKKHK $apKH hh gy Tat6uppo gap mHHoxTH TacBup gap aga6ueT e paccoMH Ba gurap aHBoH ^yHap 6a Ha3ap HaMerupag. Ba aHgemau mo, TacBupu 6ageH gap ^aMa aHBou x,yHap BaKTe 6o KyBBau xae^ opocra rapguga, 6ohch 6a By^yg oMagaHH MatHHx,ou HaB Merapgag, 6a x,ancH ^yHap mHHoxTa MemaBag. BuHo6ap hh, gap 6aHHH hh gy Tat6up $apK ry3omTaH hk Kymumu эtтн6opн TacBupu 6ageupo KaHop ry3omTaH Me6omag. Oug 6a "TacBupu 6ageH" e "u^oga^ou moupoHa" A^^oMa fflu6^HH HytMoHH TaB3e^oTH xe^e paBmaH Megu^ag Ba oHpo a3 «MycaBBupuu yMyMH» 6apTapH Megu^ag. «ffloup aKcapaH ^aKaT oh HH3x,opo 6ap Merupag Ba aeH MeKyHag, kh a3 oh^o 6ap э^cocoтн mo acap

мекунад, яъне мударрики эдсосотанд ва бакия чиздоро у аз назар меандозад ва ё мубдам мегузорад» (8, с. 10).

Хоча Насириддини Тусй дар «Асос-ул-иктибос» (5, с. 559) ва «Меъёр-ул-ашъор» (7, с. 422) дар катори масъаладои мудимтарини улуми адабиётшиносй, ба конуни-ятдои зотии адабиёти бадей, усул, тахайюл ва монанди индо таваччуди махсус зодир кардааст. Мудокот яке аз масъаладои ба шеъру шоирй бахшидаи Хочаи Тусй буда, дар ин замина у аввалин шуда хусусияти мудокотии адабиёту дунарро муфассал ба миён мегузорад. Аз осори назарии асримиёнагии точик маълум мешавад, ки доир ба мудокот ё таклид, тачассуми даёти вокей будани адабиёти бадей нахустин бор Арасту издори назар карда буд. Ин масъала минбаъд дар осори мутафаккирони асримиёнагии точик, ба монанди Форобй, Ибни Сино ва Хочаи Тусй таъсир расонда, хоссатан, Насириддини Тусй бо таъсири ин мутафаккирон ба мудокот ва чигунагии он хеле муфассал издори назар кардааст.

Маънои лугавии мудокот дикоят кардан ва ё бидуни зиёдат ва нуксон дикоят кардан аз кавл ва ё феъли касе буда, маънии истилодии он ба маънии мушобидат бо чизест. Ин вожа дар забони арабй ва дар аксари асардои пажудишй муродифи таклид ва мушобидат ба чизе кор фармуда шудааст ва аз ин чидат Ибни Сино дар фасли дувуми фанни нудуми «Шифо» дар ин масъала сухан мекунад. Мудокот, ки бо воситаи хаёлангезй дар тасаввуроти инсон шакл мегирад, яке аз конуниятдои асосии эчоди бадей мебошад. Ин мафдум дар асардои ба илми мантик бахшидаи мутафаккирони асримиёнагии точик мавкеи мудим дорад. Он дамчун истилоди алодида ва мустакими адабию эстетикй буда, ба маънидои "намоиш", "тасвир", "акс", "инъикос", "тачассум", "сурати бадей" ва нидоят, "таклид" истифода шудааст.

Ба андешаи аксари мудаккикон, "мудокот" ба таъбири имруза «образ» буда, аз руйи таълимоти мутафаккирон хусусиятдои «мудокот» бо фадмиши «образ» наздик мебошанд. Мудокот дамчун макулаи улуми адабй ва мантикй аз осори Арасту огоз шуда, дар таълимоти мутафаккирони асримиёнагии Шарк, ба монанди Форобй, Ибни Сино, Насириддини Тусй бо баъзе махсусиятдои худ ташаккул ёфтааст.

Радими Мусулмониён ду тарзи тасвирро дар таълимоти мутафаккирони гузашта, аз чумла, аз руйи фадмиши Форобй нишон медидад. Абунасри Форобй «кизб»-ро аз зумраи каломи бадей дониста, онро бо хусусиятдои зерин муаррифй менамояд: «Сухан ё дорои маъние мебошад, ё аз он мадрум аст. Сухане, ки маънй дорад, ё сода мешавад, ё мураккаб. Сухани мураккаб ё мудокимавй мешавад, ё намешавад. Аз (суханони) мудокимавй баъзеашон категориявй мешаванд, дигарашон дуруг. Аз мудокимадои категориявй баъзеашон ростанду дигарашон дуруг. Аз мудокимадои дуруг баъзеашон ба фадми шунаванда чизеро ворид месозанд, ки сухан дар бораи вай меравад, дигарашон имитатсияи ягон чизро. Хдмин охиринтарин мудокимадои шоирона мебошанд» (1, с. 267).

Аз ин нигошта чунин маълум мешавад, ки Форобй ду хусусияти калом: дам мухайял (кубй) ва дам имитатсияи чизе будани онро таъкид намудааст. Радим Мусулмониён хусусияти мухайялии каломро муфассал шард медидад, вале дар нисбати имитасия чизе илова намекунад. Дар бораи истилоди «имитасия» аз садифоти шабакаи байналмилалии Интернет маълумоти мухтасар пайдо кардан мумкин аст. Аз руйи ин тавзедот, «имитатсия аз калимаи лотинй (imitation) гирифта шуда, маънояш подражения, яъне таклид мебошад. Дар саноати театрй, кино таклиди овози ягон мавчудотро имитатсия мегуянд, датто дар санъати кино такрор ё таклиди

obo3h Ba3Hmu 6og, cagou patgy 6apK Ba cagou gaxmaraoKH gapepo hh3 6a HMHTaTCHH Huc6aT MeguxaHg. Oopo6H hh HaMyg э^ogpo hh3 hk HaBt e hk xycycuHTH MyxoKoT ^axMHgaacr.

Hhxoht, Xo^a HacupugguHH TycH gap $ac.m gyByMH «Acoc-y^-HKTu6oc», kh «flap Ta^KHKH TaxaHro^ Ba MyxoKoT Ba 6aeHH Ba^xu HcretMo.™ oh» yHBoH gopag, gap acocu Ha3apueTH aga6uu ry3amTaroH Ma^xyMH MyxoKoT Ba HuryHaruu oHpo TaxKHK MeHaMoHg. y, nem a3 xaMa, moxhhth MyxoKoTpo gap oh Me6uHag, kh ame e xogucaxou TacBupmaBaHga 6oHg 6o ac^H xyg hk Ha6omaHg. X,aM3aMoH, y HaxycTHH 6op Tatpu^ Ba Metepu Tatpu^H MyxoKoTpo gap Tatpuxu a^Kopu aga6uro эcтeтнкнн ^apxaHru to^hkoh 6aeH HaMygaacT.

Pa^HMH Mycy^MoHueH a3 hh aHgemaxou Xo^a Hacup hcthk6o^ HaMyga, oHxopo hk Kymumu mHHoxTH Tat^HMoTH Apacry goHucra, HyHHH MeHuropag: «...gap hh MaBpug, 6a aKHgau mo, MyxoKoT 6apo6apu H^ogau mhmhh ApacTy Me6omag, kh MatHHH TaK^ugy naHpaBupo gopag, aMMo Ha TaK^ugu Hycxa6apgopupo» (4, c. 125).

^tHe, Huropumu xaBoguc e ame Tap3e 6oHg cypaT rupag, kh xoHaHga a3 mHHoxTH oh, nem a3 xaMa, MyTaaccup myga, Huc6aT 6a oh TaBa^yxu xygpo 3ueg HaMoHg. flap hh xomt xyHapu cyxaHo^apuHH Ba MatHuo^apuHH moup e HaBucaHga 6oHg 6a gapa^ae 6omag, kh Ta6uaTpo gap Ha3apu xoHaHga 6ap^acra TacBup KyHag. ^o6h^hhth Tatcup6axmH Ba ryBopouu cyxaH Max3 6a Bacraau o6pa3HoKHH oh 6a By^yg MeoHg. Xo^a HacupugguHH TycH gap «Acoc-y^-HKTu6oc» 6a hh MatHH umopa Kapga, HyHHH MeHuropag: «MyxoKoT - ^a3H3 6yBag a3 ^uxa™ TaBaxxyMH HKTugop 6ap э^ogн HH3e Ba a3 ^H^aTH TaxaHro^ aMpe rapu6 Ba 6a hh ca6a6 MyxoKoTH cyBapu Ka6ex Ba MycTaxpaK xaM ^a3H3 6yBag» (5, c. 516).

X,ap ryHa TacBup ko6h^hhth Tatcup pacoHgaH gopag 6ap Ha^cu xoHaHga, aMMo gapa^au Tatcupu oh 6ap xap ^hhch aga6H ryHoryH 6yBag. Maca^aH, Tatcupu cyxaH Ba MatHH gap xa^By Ma3xaKa 6a^aHgTap 6yBag, 3epo gap ohxo TaxaHro^ BoKetTap Ba paBmaHTap acr. HHpo xaM Xo^au TycH xe^e 6a MaBpug 6a Mymoxuga rupu^Ta MeHuropag: «Ba MyxoKoTH metpH 6a TaxcuHy TaH6ex ^a3H3Tap oHg, HyHoH kh gap Magxy xa^B a^Tag. (5, c. 516).

HacupugguHH TycH ce Bacraau MyxoKoTH metppo 6a Mymoxuga Merupag:

1. Ba ^axH Ba HarMa, hh xap HarMaTe MyxoKoTH xo^e KyHag, MoHaHgu HarMa™ gypymT, kh MyxoKoTH ra3a6 KyHag Ba HarMaTH xa3HH, kh MyxoKoTH xy3H KyHaHg. ^tHe, Xo^au TycH 3hmhh hh Bacraau э^o6н MyxoKoT 6a oh ga^o^aT KyHag, kh «6a ^axHH MyHocu6 phboht KyHaHg».

2. Ba Ba3H, kh xaM MyxoKoTH axBo^ KyHag Ba 6a hh ca6a6 MyKTa3ou HH^uto^oT 6omag gap Hy^yc, hh Ba3He 6omag, kh э^o6н TaHm KyHag Ba Ba3He 6omag, kh э^o6н BHKop KyHag.

flap xaKHKaT, pyxHH e oxaHru metp, 6a Tat6upu gurap, MycuKHH metp 6a Ba3HH oh hpth6oth KaBH gopag. A3 xaMHH ca6a6 Xo^au TycH xap Ba3tu pyxuHH hhcohhpo Bo6acrau Ba3HH xocce MegoHag. napBH3 Hoth^h XoraapH gap puco^au "Ba3HH metpu $opcH" gapo3uro KyToxuu Mucpatxopo gap metp 6a pyxuHH hhcohh Bo6acTa goHucTaacT, kh 6eca6a6 HecT.

3. Ba Ha^cu KaaoMH MyxaHH^ hh TaxaHro^u MyxoKoT 6yBag Ba metp Ha MyxoKoTH MaB^yg TaHxo KyHag, 6a^ rox 6yBag, kh MyxoKoTH raHpuMaB^yg KyHag. flap hh HyKTa TycH a3 MyxoKoTH raHpuMaB^yg TacBup Ba o6pa3HoKHH Ka^oMpo gap Ha3ap gopag. Bapou mhco^, Xo^a HacupugguHH TycH Muco^e Meopag, kh MaT^a6po xe^e paBmaH HumoH

медидад. Ё аз эчоди форда бошад ва дар y асаре аз он монда тасвир кунад. Хоча долатеро дар назар дорад, ки эчодкор баъд аз тамошои ягон манзара таассуроти худро бо обуранги бадей ба риштаи тасвир кашида бошад.

Масъалаи мутобикати мудокот дар шеър дар назари Хочаи Тусй хеле мудим буда, онро дар се долат ироа медорад: «Ва Fараз аз мудокот мутобикат бувад бар яке аз се чиз: ё мучаррад, ё макорини тадсин, ё макорини такбед. Ва мутобикати мучаррад монанди мудокоти наккош бувад сурати мадсусро ва ба тадсин монанди мудокоти y сурати фариштаро ва ба такбед монанди мудокоти y бувад девро (5, 516). Аз ин се навъ мудокот ду навъаш ба тадсин ва ба такбед бинобар ба василаи тахайюл эчод шудан лазиз ва таFЙирбахш бувад. Хочаи Тусй инро худ таъкидан гуяд: «Ва мудокоти шеърй ба тадсину такбед лазизтар ояд, чунон ки дар мадду дачв афтад. Ва нуфуси хайра ба мудокоти тадсин моилтар бувад ва шарира ба зиддаш» (5, с. 517).

Ба андешаи Насириддини Тусй, мудокоти шеърй ба ду тарик тадия шавад: истидлол ва иштимол. Истидлол аз доли як шабед бар доли дигар шабед далел созанд. Ва иштимол, чунон ки чизе фаро намоянд ва чизе дигар ходанд. Масалан, дазин намоянд ва чизе дигар ходанд.

Хочаи Тусй сабаби мудокотро дар се чиз мебинад: табъ, одоб, санъат. Зеро ин се чиз боиси барангехтани эдсоси инсонй гардида, барои ба вучуд омадани дар гуна амал ё муносибат бошанд. Аз дамин назар Тусй ондоро боиси зудури мудокот дар шинохти муъчизоти табиат медисобад.

Хрдисаи баFOят чолиби диккат аст, ки Хоча Насир дар бораи хусусияти мудо-котии (таклидй-инъикосии) адабиёту санъат муфассалан таваккуф карда, фикрдои чолибе баён намудааст. Мувофики сарчашмадои назарии то ба мо расида маълум мегардад, ки доир ба таклид - инъикоси даёти вокей будани адабиёти бадей нахустин маротиба донишманди бузурги Юнони бостон Арасту издори акида намуда буд. Оид ба ин масъала агар Ибни Сино баъзе ишорадои ичмолй карда бошад, Хоча Насир батафсил таваккуф намудааст. Хоча Насир дар бораи чигунагии хусусияти аслии мудокот сухан ронда, шарти асосии онро дар он мебинад, ки "чизи тасвиршуда айнан мисли асли худ набошад, чунонки тасвири дайвон аз дайвони зинда фарк дорад" (5, с. 517).

Хоча Насир сабаби мудокотро дар ду чиз: табъ ва сурати зодирй мебинад: "Ва сабаби мудокот ё табъ бувад, чунон ки дар баъзе дайвонот, ки мудокоти овозй кунанд, монанди тутй, ё мудокоти шамоилй кунанд" (5 , с. 516). Сабабро муаллиф дар одат ва саноат дидааст. У мегуяд: "Ва сабаб одот бувад, чунон ки дар бадре мардумон, ки ба одамон бар мудокот кодир шаванд, мавчуд бошад, ё саноат бувад, монанди тасвир ва шеър ва Fайри он "(5, с. 516).

Хоча Насир мудокотро натичаи мутобикати се чиз медонад, ки ондо иборатанд, аз мучаррад, ё мукорини тадсин, ё мукорини такбед" (5, с. 517). Барои тавзеди фикри худ Хоча Насир мисол низ овардааст, чунон чи: "Ва мутобикати мучаррад, монанди мудокоти наккош бувад сурате махсусро; ва тадисн, монанди мудокоти y сурати фариштаро; ва такбед, монанди мудокоти y бувад девро" (5, с. 517).

Аз ин суханони Насриддини Тусй маълум мегардад, ки y бо ин назар ва мушодидадои худ акидаи Арастуро оид ба инъикоси бадей низ такмил додааст.

Кобили зикр аст, ки Хоча Насир оид ба мудокоти тадсинй ва такбедй, ки ба мадду дачв хос мебошанд, бештар сухан меронад. "Ва мудокоти шеърй, - навиштааст Хоча Насир, - ба тадсину такбед лаззизтар ояд, чунон ки дар мадду дачв афтад" (5, с.

517). Ва дар идомаи ин тавзедот Хоча хусусияти индоро нишон медидад, ба ин сурат: "нуфуси хайра ба мудокоти тадсинй моилтар бувад ва шарира ба зиддаш"(5, с.517).

Хоча ин акидаи худро дар истифодаи санооти бадей месанчад: "Ва бошад, ки истиорат ба мумкинот бувад, чунон ки аз "буйи хуш" ва "буйи мушк". Ва бошад, ки аз мудолот бувад, чунон ки гуянд: "забони дол" ва "чашми дил "(5, с.517).

Мувофики ишораи Хоча Насир, агар суханвар аз доираи мумкинот хеле дур шавад, сухани у ба дуруф оид мешавад. Муаллиф навиштааст: "Ва он чи муштамил бувад бар удул аз мумкинот ба мадол, онро хурофот хонанд" (5, с.517). Аммо на дар як мудокоти мудол хурофот аст, балки бисёр меафтад, ки чунин мудокот хушу лазиз аст ва бино бар ин, "...аз шеър дар чй бадуругтар, зеботар гуфтаанд, ки ин дикматро дар асри XI дучор карда будем. Хоча Насир навиштааст: "Ва бошад, ки мустамледтар шумаранд. Ва ба ин сабаб гуфтаанд: адсан-уш-шеър акзабуду" (5, с.517).

Ба ин тарик, Хоча Насириддини Тусй, аз як тараф, таърифи шеърро пурратару мукаммалтар намуда бошад, аз тарафи дигар, хусусияти хаёлангезии каломи бадей, инчунин, хусусияти таклидй-инъикосии адабиёти бадеиро муфассалан баён карда ва аз тарафи севум, дудуди тарздои тасвири реалистй ва романтикиро то андозае равшан намудааст.

Пайнавишт:

1. Ал-Фороби. Рисолат фи цавонини саноат-уш шеърй /Ал- Форобй. - Рома, 1937. - 65 с.

2. Зарринкуб, Абдул^усайн. Шеъри бедуруг, шеъри бенщоб. - Те^рон: Интишороти байналмилалии ал-Худо, 1372. - 588 с.

3. Кадкани, Мущммад Ризо Шафеъи. Сувари хиёл дар шеъри форси. - Те^рон, 1308. - 682 с.

4. Мусулмониён, Ращм. Шеър дар сарчашмауои назари. - Те^рон, 1377. - 256 с.

5. Туси, Хоца Насируддин Абуцаъфар Мухаммад ибн Хасан. Асос-ул-ицтибос. - Тасхе^и Азизуллои Ализода. - Те^рон: Фирдавс, 1389. - 559 с.

6. Сатторзода, А. Ку^на ва нав / Сатторзода, А. - Душанбе: Адиб, 2004. - 253 с.

7. Шеър ва шоири дар осори Хоца Насируддини Туси. - Ба инзимоми мацмуат ашъори форси Хоца Насир ва матни комили «Меъёр-ул-ашъор». - Те^рон, 1370. - 422 с.

8. Шиблии Нуъмонии Хинди. Шеър-ул-ацам. Тарцумаи Саъид Мухаммад Таци Фахри Доии Гелони. Чопи дувум, ц.1-4. - Те^рон, 1325.

Reference Literature:

1. Al-Farabi. The Treatise on Poetry Law //Al-Farabi. - Roma, 1937. - 65pp.

2. Zarrinkub, Abdulkhusayn. Truthful Poems, those ones without Embellishment. - Tehran: Al-Hudo, 1372 hijra. - 588pp.

3. Kadkani, Muhammad Rizo Shafei. Image in Persian Poetry. - Tehran, 1308hijra. - 682 pp.

4. Musulmoniyon, Rakhim. Poetry in Theoretical Originals. - Tehran, 1377. - 256pp.

5. Tusi, Khodja Nasiruddin Abudjafar Muhammad ibn Hasan. The Grounds of Sequences. Under the editorship of Azizullo Alizoda. - Tehran: Eden, 1377hijra. - 256pp.

6. Sattorzoda A. The Old and the New // A. Sattorzoda. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2004. - 253 pp.

7. Khodja Nasiruddin Tusi Speaking about Poetry and Versification. With addition of Persian poems by Khodja Nasir and the complete text of "Meyor-ul-Ashor" (certain number of poems). - Tehran, 1370. - 422pp.

8. Shibli Numoni Hindi. Poetry in Adjam. Translated by Said Mukhammadtaki Fikhr Doi Ghilani. The second edition. VV.1-4. - Tehran, 1325hijra.