CC BY
36
И. Эшонкулов МУК.ОИСАИ ТАЗКИРАИ {АШМАТ ВА ВОЗЕ{
Вожах,оикалидй: «МирсиддикхониХ,ашмат. «Тазкирату-ш-шуаро»(2728), «Тазкирату-ш-шуаро» (2729),«Тазкирату-ш-шуаро» (61). К,орйРа^матулло^иВозех,. «Ту^фату-л-а^боб фй тазкирати-л-ас^об».
Анъанаи тазкиpанигоpй даp адабиёти фоpсу то^ик таъpихи тулонй доpад ва rадимтаpин тазкиpае, ки то pyзгоpи мо pа-сидааст, «Лубобу-л-албоб»-и Му[аммад Авфии Бухоpой (асpи XIII) ба шумоp меpавад. Ин xаpаён даp асp[ои минбаъда бовусъат идома ёфта, даp ин замина як силсила тазкиpа[о, аз хумлаи «Тазкиpату-ш-шуаpо»-и Давлатшохи Самаpк,андй (асpи XV), «Мачолису-н-нафоис»-и Aлишеp Навой (асpи XV), «Тухфаи Сомй»-и Соммиpзои Сафавй (асpи XVI), «Музаккиpу-л-а[боб»-и Хо^а {асани Нисоpй (асpи XVI), «Тазкиpату-ш-шуаpо»-и Мутpибй (асpи XVI), «Музаккиpу-л-ас[об»-и Мале[ои Самаprандй (асpи XVII) ва Fайpахо pyи коp омаданд. Пас аз тазкиpаи Мале[о, анъанаи тазкиpанависй, ба вижа даp rаpни XVIII ва шаст соли асpи XIX даp Осиёи Маpказй куллан гатъ гаpдид. Донишманди то^ик Р. {одизода таназзули ин жанpи адабй ва аз байн pафтани анъанаи тазкиpанигоpиpо ба бу^они авзои маданй ва суст шудани [авза[ои адабии ин rаламpав вобаста медонад(4, 21-22).
Эхёи pавияи мазкуp даp нати^аи тахдввул ва таFЙиpпазиpии маpказ[ои мадании Бухоpо даp нимаи аввали rаpни XIX ба вугуъ меояд, ки даp саpга[и ин коp шоиp ва тазкиpанависи тиpози аввали ин а[д, К^й Ра[матулло[и Возе[ rаpоp Доpад. Тазкиpаи у «Ту[фату-л-ахбоб фй тазкиpати-л-ас[об» намунаи бе[таpин ва
НОМАИ ДОНИШГОХ
пypаpзиштаpини ин давpа ва асp[oи минбаъда аз ^ниби му^а^и^н ва мyсаннифoни куту6и адабй дoниста мешавад. {амаи тазкиpа[oи баъд аз «Тy[фатy-л-а[бoб фй тазкиpати-л-асх^б^и Вoзе[ даp пoёни асpи асpи XIX ва oFoзи асpи ХХ ба миён oмада, аз хумла «Тазкиpатy-ш-шyаpo»-и Миpсиддиrxoни {ашмат, «Тазкиpатy-ш-шyаpo»-и {o^ Aбдyлазими Шаpъй, «Тазкиpатy-ш-шyаpoи мyтааxxиpин»-и Aбдyллoxoчаи Aбдй, «Aфзалy-т-тазкop фй зикpи-ш-шyаpo ва-л-ашъop»-и Aфзал Маxдyми Пиpмастй, «Тазкиpатy-ш-шyаpo»-и Хoча Неъматyллoи Мy[таpам ва «Тазкopи ашъop»-и Шаpифxoн Маxдyми Садpи Зиё даp такя ва истифoдаи тазкиpаи ^opn Раxматyллoxи Вoзе[ таълиф гаpдидаанд. Мyаллифoни тазкиpа[o [yнаpи шoиpй ва нуФузи тазкиpанигopии Вoзе[po ситyда, тазкиpаи ypo ба [айси манбаи асoсй ва мёътамад мавpиди ба[pабаpдopй ^pop дoдаанд.
Яке аз мyътаrидoн ва пайpавoни Ropй Ра[матyллo[и Вoзе[ шoиp ва тазкиpанигopи салицаманди то^ик Миpсиддиrxoни {ашмати Бyxopoй (1864-1932/33), ки аз [авзаи адабии Бyxopo баpxoста, баъдан 6o сабаби нoмyсoидии авзoи сиёсивy иxтимoии замoн ба [айси «шoиpи мy[oxиp» ба AфFoнистoн фиpop каpдааст, даp идoма ва вyсъат баxшидани анъанаи тазкиpанависй нацши бopиз дopад.
Миpсиддиrxoни {ашмат адиби xyшзавry теза^ес^ ки даp анвoи мyxталифи тазкиpа[oи мавзёй талoш ваpзида, даp ин ^да нисбат ба дигаp тазкиpанигopoн муваффаг низ гаштааст. Даp байни oсopи {ашмат «Тазкиpатy-ш-шyаpo» (2728), «Тазкиpатy-ш-шyаpo» (61) ва идoмаи ин ду тазкиpа «Тазкиpатy-ш-шyаpo» (2729) 6o вухуди нoтамoмй нуфузи бештаp дopанд, ки ба^и oмyзиши [аёти адабиву сиёсии Бyxopo даp нимаи дувуми rаpни XIX ва ибтидoи rаpни XX, xoсса нишoн дoдани [yнаpи нигopандагии че^а^и нoмакшyфy тo ^л та^ицнашудаи ин rаламpав аз манoбеи пypаpзиши адабй ба шyмop меpаванд. Нyсxаxoи xаттии ин тазкиpа[o даp пажухишгохи шаprшинoсии ба нoми A. Беpyнии AИ Xyм[ypии Узбекистан ма[фуз буда, oнxо тo [^л интишop наёфтаанд. Даp ин ма^ла тасмим гиpифтем, чанд нyктаpo пиpoмyни «Тазкиpатy-ш-шyаpo» (2728)-и {ашмат даp Гиёс ва му^бала 6o «Тy[фатy-л-а[бoб фй тазкиpати-л- ас^б^и Вoзе[ баён кунем. Ба ин васила, тафoвyт, шабo[ат ва вежаги^и ин ду тазкиpаpo, ки даp як асp таълиф гаpдидаанд, муайян намoем.
«Тазкиpатy-ш-шyаpo»-и {ашмат ибopат аз ду мухаллад та^ибан даp сoли 1312-1894/1895 [и^ии камаpй мyсoвй ба 13131895/1896 мелoдй таълиф гаpдида, даp oн зикpи шyаpoи Осиёи Маpказй, Эpoн, {индyстoн ва AфFoнистoн ба ;алам oмадааст. Рoxеъ ба мyшаxxасoт ва мyxтассoти тазкиpа[oи {ашмат адабиётшинoсoн Р. {oдизoда ва У. Kаpимoв мyxтасаp иттилoъ дoда, теъдoди шyаpoи ;исми аввалpo 85 нафаp ;айд каpдаанд, ки са[е[ нест. Даp нати^аи oмyзиш ва бoзнигаpй муайян гаpдид, ки даp гисмати аввали «Тазкиpатy-ш-шyаpo»-и {ашмат а[вoл ва oсopи 92 нафаp шyаpoи фopсигy ба калам oмадааст.
Бoяд ёдoваp шуд, ки ба {ашмат тазкиpаxoи Бoзе[ ва Aфзал ба [айси маoxизи мёътамад xидмат каpдаанд. Илoва баp ин, {ашмат шлх^и зиёд пайи xамъoваpии мавoд oид ба pyзгop ва oсopи шyаpoи Осиёи Маpказй ва мамoлики Шаpк саъю талoш ваpзида, бахрт таснифи тазкиpаи xеш аpк;oмy аснoди бисёp гиpд oваpдааст. У санаду далел ва маълyмoти ду тазкиpаи даp бoлo зикpшyдаpo мавpиди oмyзиш ва сан^иш ^pop дoда, андешах^и илмй ва нуктах^и ^либу бoзёфт[oи тoзаpo даp тазкиpаи xyд илoва мекунад. Ба ин вах[, {ашмат даp ;исми дувуми тазкиpааш менависад, ки «Дааби камина ин аст, ки даp ах^ли шyаpoе, ки даp тазкиpаи Ropй (яъне Вoзеx-И.Э.) мастypанд, аз ашъopи orn.o агаp дигаp ва бе[таp мавхуд шавад, нависам ва ^е, ки К^й мyxтасаp каpда, бинoбаp к^би замoн ё [амасpии эшoн, шниян эшoнpo таpаккй даст дoда, ба тотиб маълум бoшад, тафсил ди[ам» (3, 4).
Чyнoн ки зи^аш даp бoлo pафт, даp ;исми аввали «Тазкиpатy-ш-шyаpo»-и {ашмат pyзгop ва oсopи 92 нафаp шoиpoни фopсзабoн зикp шуда, аз oн 57 нафаp даp такя ва истифoдаи «Тy[фатy-л-а[бoб фй тазкиpати-л-ас[oб»-и Бoзе[ маълyмoт фаpo-[ам oмадааст. Ин нукта маънии oнpo надopад, ки ин ду тазкиpа айни [амдигаp [астанд ва ё {ашмат тазкиpаи Бoзе[po кoмилан pyбаpдop каpда бoшад. Навoваpие, ки {ашмат [ини таълифи тазкиpа ба ан^м pасoнидааст, пеш аз [ама, даp ;исмати зи^и шyаpo ба иттилoи Бoзе[ илoва каpдани нoми oсopи нави мyаллифoн, зикpи асoлати ;авмию нажoдии эшoн, сабаби тасмияи таxаллyс, нишoн дoдани макoни зист ва таъpиxи са[е[и валoдатy фавти yдабo ва дигаp хузъиёти му[им ва нyкта[oи ^либе мебoшанд.
НОМАИ ДОНИШГОХ
Зимни та[циц ва аpзёбии хусусият[ои тазкиpа[ои мавpиди таваххУ[ ва маводи фаpогиpандаи он[о маълум мегаpдад, ки он[о аз бисёp хи[ат аз [ам фаpк, доpанд.
1. Тафовут миёни ин ду тазкиpа, пеш аз [ама, даp сохти он[о ба назаp меpасад. Мувофици ахбоpи саpчашма[ои дастpас, таълифи тазкиpаи Возе[ даp соли 1871 ан^ом пазиpуфта, аз се цисми асосй - муцаддима, зикpи а[вол ва ашъоpи шуаpо бо таpтиби [уpуфи [и^о даp 26 боб ва хотима таpкиб ёфтааст. Даp тазкиpа зикpи pyзгоp ва осоpи 148 нафаp намояндагони авохиpи rУPУни XVIII ва ибтидои асpи XIX ба цалам омадааст. «Тазкиpату-ш-шуаpо»-и {ашмат аз ду му^аллад ва як цисмати иловагй ибоpат буда, бо вухуди даp [олати нотамомй ва мусаввада монданаш як асаpи пуpаpзишишест, ки а[амияти адабй ва таъpихй доpад.
Фаprи му[ими байни ин ду тазкиpа даp оваpдани маълумот ва интихоби ашъоpи шуаpо низ зо[иp мешавад. ^и[ати дациц намудани ин матолиб намунаеpо аз [аp ду тазкиpа ба сифати мисол оваpда, ба таpзу усули нигоpиши муаллифон ва тафовути байни он[о даp ин замина тава^ХУ[ мекунем. Пиpомуни pyзгоp ва осоpи Aмиp даp тазкиpаи Возе[ ба таpиrи зайл иттилоъ дода шудааст: «Амиp. Тахаллуси aмиp Умapхон волии балдаи Хуцанд аст. Миёнаи у ва aмиpи Сайид aксap тapиrи садоцат ва маваддати маслук ва муpосилот ва мукотаботи бисёp воцеъ мешуда. Хони мaзбуppо бо тоифаи шуapо ва фузало му[аббати азим буда, шабу pyз аз вухуди эшон мамлу ва музайян, бap aксapи фазоил мо[иp, хусусан дap луиат ва шеъp аз хумлаи мaшо[иp ва ypо девонест ба забони туpкй ва фоpсй. Ва ин чанд байт аз он хост»(1, 24). Баъд ба [айси намуна 3 иазал аз э^одиёти шоиp меоpад.
Даp тазкиpаи {ашмат бошад, pоxеъ ба шаp[и [ол ва осоpи ин шоиp маълумот ба ин таpз аст: «Амиp. Тахаллуси хилофат-мaсиp ва хони бенaзиp Умapхон волии Хуцанд аст. Таваллудаш дap санаи як [aзоpу дусад иттифог афтода буд. Дap синни бисту сеюм воpиси мулк гашт. Хони aдолaтшиоppо бо aмиpи Сайид му[аббат ва садоцат ба тapиrи....будa, муpосилот ва мукотаботи бисёp вок;еъ мешудааст. Ва ба салотини Рум ва Эpон низ чунин буда, ки аз тaвоpих маълум мешавад. Ва бap девони худ навишта, ки...хони темуpй ва аз авлоди Бобуp Султон
будааст. Ва дар соли як [азору дусаду сию [ашт хон доии [агро лаббайк гуфт, ки аз ин сурог дог[о бар дили а[боб ва фугаро гузошт»(2, 17-18). Сипас, як таъpиx ва ду Fазалpo ба сифати намуна сабт менамoяд. Aз ин ду пopча метавoн вежаги^и фаpккyнандаи ин ду тазкиpаpo мyкаppаp сoxт.
Вoзе[ даp мавpиди шoиp сyxанpo ба даpoзo накашида, аз мyнoсибатy иpтибoти y нисбати шyаpo, [yнаpи лyFатшинoсивy шеъpгyй ва аз xyсyси мавхуд будани девoни y ба забoни фopсивy тypкй иттилoъ дoдааст. Aммo аз нyкта[oи ^либ ва хузъиёти му[ими [аёти шoиp [аpфи тoзае ба миён наoваpдааст. {ашмат бoшад, нисбат ба Вoзе[ дoманаи андешаpo гyстypда, маълyмoти Хадид ва нyкта[oи xoлиби [аёти шoиppo зикp каpдааст. Такpиpи сoли мавлуд ва даpгyзашти шoиp, зикpи ашлати ;авмй Fанoвати иттилooти тазкиpаи {ашматpo афзудааст.
2. ^и[ати дигаpи фаpккyнандаи тазкиpаи {ашмат даp oн аст, ки [ангoми пешни[oди маълyмoт муаллиф кушиш намудааст, oид ба масъалаи мавpиди назаp андеша ва мyлo[иза[oяшpo батафсил баён намoяд. Aз суи дигаp, гиpдoваpии ашъopи шyаpo даp тазкиpаи {ашмат ба таpики интиxoб сypат гиpифта, аз хи[ати микдop имтиёз дopад. Даp тазкиpаи Вoзе[ тазo[ypи ин вижагй кам ба мyшo[ида меpасад. Ин ;азия [ангоми мyкoисаи маълyмoти тазкиpа[oи Вoзе[ ва {ашмат даp мавpиди шинoxти яке аз намoяндагoни [авзаи адабии Бyxopo Хoлис ба назаp pасид. Оид ба мyшаxxасoт ва таълифoти Хoлис даp тазкиpаи Вoзе[ аxбop ба тавpи иxмoлй дoда шуда, аз ашъopаш 12 байт ба сифати намуна сабт гаpдидааст(1, 72).
{ашмат зимни баёни pyзгop ва oсopи Хoлис аз xyсyси мyсo[ибoт ва иpтибoти ;авии шoиp 6o дoмyллo {усейни БyлFopй [аpф зада, баъзе хузъиёти муб[ами зиндагии ypo pyшан таъкид намудааст. Илoва баp ин, пopчае аз ;асидаи «Фиpoкнoма» ба микдopи 23 байт даp тазкиpа сабт намудааст, ки аз намунаи даp тазкиpаи Вoзе[ oваpда шуда, зиёд аст(2, 62). Aз му^исаи ин ду тазкиpа метавoн чунин натиxагиpй каpд, ки аз ли^зи oваpдани намунаи ашъop низ тазкиpаи {ашмат афзалият дopад. Гузашта аз ин, даp тазкиpаи {ашмат аз ашъopи {oзик, Ча^лй, Хумулй, Рoким ва Симo зиёд сабт гаpдидааст. Ба вижа, аз маснавии «Юсуф ва Зyлайxo»-и {oзик 53 байт, аз ;асида 29 байт ва ду иазал(2, 49-50), аз эxoдиёти Хрмул 18 байт ва аз Симo 10 иазал сабт намудааст, ки аз намунаи oваpдаи
НОМАИ ДОНИШГОХ
Возех зиёд мебошад(2, 55, 76-79). {ашмат [ангоми оваpдани намунаи ашъоpи шуаpо такя ба тазкиpа[ои пешин ва баёз[о намуда, даp аилаби мавpид ашъоpи тозаи даp тазкиpаи Возе[ сабт нагаpдидаpо интихоб намудааст.
4. Вижагии дигаpи ин тазкиpа даp муайян намудани асолати цавмй ва макони зисти шуаpо зухуp меёбад. Чунончи, маълумоти Возе[ даp мавpиди зиндагиномаи Риндй ба ин таpз аст: «Риндй аз шуapои Намангон, аз тapбиятёфтaгони Му[аммад Умapхон мapде буда ошиrмaшpaб ва лоубол. Та[сили улуми мутадовила намуда. Табъи багоят нофиз дошта, дap назми aшъоp сapомaди а^он ва акфод. Хони мaзбуppо нaзapи лутфу pоифaт дap боpaи у балеган мобалаг буда. Ин aшъоpи обдоp аз уст»(1, 86).
Aммо ахбоpи тазкиpаи {ашмат чунин аст: «Риндй. Rоpй Возе[ ypо аз шуapои Намангон навиштааст. Аммо дap тaзкиpaи Хуганд аз ин чанд сaтp маснавй возе[ мегapдaд, ки асли он аз Бухоpост:
Муианнй бyвад Риндии номвар, Бyвад дар фани шеър [ам пур[унар. Ки нагрифта дасти амал доманаш, Тааллуц на бар кард пиро[анаш. Тацаррудсиришт аст, нозукадо, Ки го[е ианй буду га[ бенаво. Хабар дорад аз нашъаи кукнор, Ватан буда уро диёри Бухор. Дар ин а[д бо дарга[и ша[риёр, Фитода зи инъом уммедвор.
.... Гумон меpавад, ки аз бузуpгзодагони Бухоpо будааст. Ба ^p [ол ин ду-се байт аз овозаи табъи уст»(2, 70). Ин гуна даrиrназаpиву бозёфти {ашмат аpзиши тазкиpаpо афзуда, боэътимодии асаppо нишон меди[ад. Aз истиноди фавц метавон чунин хулоса баpоваpд, ки {ашмат [ангоми таснифи тазкиpа маводи xамъоваpдаи худpо ботамкин ва бота[аммул сан^ида, даp циёс бо дигаp саpчашма[о са[е[ии онpо муайян каpдааст.
Даp баъзе мавpид {ашмат илова баp маълумоти Возе[ сабаби тасмияи тахаллус ва номгуи осоpи нави шуаpоpо зикp намудааст, ки аз чумлаи афзалиятхои тазкиpаи у ба шумоp меpавад. {ангоми ба цалам оваpдани pyзгоp ва осоpи Бебок, {абиб сабаби тасмияи тахаллус ва даp фасли AфFон, Дониш, Симо аз хусуси таълифоти
oн[o ёдoваp мешавад. Масалан, чй гуна таxаллyс касб каpдани Бебoкpo аз «Cyнбyлистoн» нoм асаpаш муайян мекунад(2, 31). Даp бoби {абиб бoшад, «Шамс» таxаллyс интиxoб каpдани ypo низ xабаp меди[ад(2, 55). Илoва баp ин, {ашмат даp фасли AфFOн аз xyсyси дoстoни «AфFOнy Одил» [аpф зада, Fазалиёти шoиppo бех^^ аз маснавй дoнистааст: «..., аммo ин маснавй агаpчи чун иазалиёташ xyб нест, лекин чун даp ^лати фиpoк гуфтааст, ма[алли икpoз бoшад»(2, 14). {ашмат даp тазкиpа аз ашъopи AфFOн 5 иазалу 166 байт маснавии «AфFOнy Oдил»-po сабт намуда, даp баъзе мавpид ба накду тафсиpи маснавй даст задааст. Ин навъи усули нигopиш аз шеваи маxсyси тазкиpанигopии {ашмат ша^дат меди[ад.
Бoзе[ oид ба ин шoиp [аpф[oи тавсифиву умумй баён каpда, 2 иазалу 2 байт намуна oваpдааст, ки нисбат ба тазкиpаи {ашмат xеле кам мебoшад.
Даp «Тазкиpатy-ш-шypo»-и {ашмат баъзе ^лат^е ба назаp меpасанд, ки муаллиф маълyмoти тазкиpаи Бoзе[po 6o андаке таFЙиp ва такмил ба тазкиpаи xyд дoxил намудааст. Бале 6o вухУди баpдoштy истифoда аз тазкиpаи Бoзе[ y [аpф[oи тoза ва маълyмoти нав низ вopид мекунад. Чyнoнчи зимни нигopиши pyзгop ва oсopи Шаpиф аз тазкиpаи Вoзе[ истифoда бypдани xyдpo зикp накаpда бoшад [ам, даp натихаи та[;и; ва мyкoисаи ин ду тазкиpа маълум гаpдид, ки {ашмат мавoди тазкиpаи Бoзе[po мавpиди истифoда ^pop дoда, баъзе аснoди нав илoва каpдааст. Тoзанигopй ва навoваpии {ашмат, пеш аз [ама, даp зи^и [yнаpи xаттoтй ва oсopи китобат намудаи шoиpи мавpиди назаp ба зyxyp меoяд(2, 87). Aз маълyмoти {ашмат метавoн чунин натиxагиpй каpд, ки [аpчанд истифoдаи мавoд муста;иман сypат нагиpифта бoшад [ам, y тазкиpаи Бoзе[po ба [айси манбаи ашсй мавpиди ба[pабаpдopй каpop дoдааст.
Даp баъзе мавpид[o маълyмoти тазкиpаи Бoзе[po биайни[й такpop намудааст, ки ин ^лат даp мyаppифии pyзгop ва oсopи Aмла[, Эшoн, {асpат, {oxй, Рoким, Зo[ид, Шав;й ва дигаpoн мyшo[ида мешавад(2, 18; 19; 54; 54; 68; 73; 87). Даp тазкиpаи Бoзе[ oмадааст: «Эшон. Тахаллуси ханоби сиёдатинтисоб, нахобатмаоб, сулолату-с-содоти-л- киром Му[аммадаминхоха Шайху-л-исломи ХУйборй аст. Силсилаи интисоби эшон аз хониби падарй ба [азрати [идоятпано[ Хоха Имом Абубакр
НОМАИ ДОНИШГОХ
Саъдии Xyйбоpй pa[мaтулло[у алай[и меpaсaд. Аз тapaфи модap ба ду шуъба мун^асим мешавад ва аз як хониб, Хо^а Убайдулло[и А[pоp ва аз хи[ати дигap ба [aзpaти Мавлоно Кайкосонии Да[бедй ¡аддасалло[у apво[axумо [ap кадом ¡утб ва гавси замон буданд, мунта[й мешавад»(2, 20). Даp тазкиpаи Хашмат омадааст: «Эшон. Тахаллуси чаноби сиёдатинтисоб, на^обатмаоб, сулолату-с-содоти-л- киpом Му^аммадхо^а Xyйбоpй аст. Аз хониби пaдapи бузуpгвоp силсилаи алийяи эшон ба [aîpara [идоятпано[ Хо^а Имоми Абуба^ Саъдии Xyйбоpй меpaсидa. Аз дигap хониб мун^асим ба ду шуъба мешавад. Аз як хониб, Хо^а Убайдулло[и А[pоp ва аз хи[ати дигap ба [aзpaти Мавлоно Хо^а Кайкосонии Да[бедй ¡аддасалло[у apво[axумо мунта[й мегapдaд» (2, 19). Aз мукоисаи маълумоти ин ду тазкиpа баpмеояд, ки {ашмат бидуни таFЙиpу илова ахбоpи тазкиpаи Возе[pо [ангоми ба цалам оваpдани зиндагиномаи Эшон истифода каpдааст.
Aз суи дигаp, {ашмат зимни нигоpиши pyзгоp ва осоpи Aкмал, Бе[хат, Дониш, Рашид, Рахимй, Савдо, Симо ва Сиpат бо [авсала ва файсалаи зиёд [аpф зада, ла[азоти мухталифи зиндагии онхоpо ба цалам меоpад (2, 25; 35; 63; 67; 71; 74; 76; 80). Даp мавpиди шуаpои ёд шуда даp тазкиpаи Возе[ маьлумоти мухтасаp ва фишуpда сабт шудааст.
5. Яке аз хусусиятхои фаprкунандаи тазкиpаи {ашмат аз Возе[ даp он зу[уp мекунад, ки {ашмат оид ба шоиpоне, ки баъд аз Возе[ аpзи [астй намудаанд ва ё бо сабаб[ои гуногун зи^ашон даp тазкиpаи Возе[ наpафтааст, муфассал маълумот меди[ад. Ин [олат даp та[цици ахвол ва осоpи Aфзал, Xав[аpй, {усайн, Хиpад, Доъй, Сомй ва Даpдии Бадахшон й ба мушо[ида меpасад(2, 26; 44; 48; 57; 72; 82). Миpсиддик,хони Хашмат аввалин шахсест, ки pочеъ ба pyзгоp ва осоpи Aфзал Махдуми Пиpмастй, Зуфаpхон Xавхаpй, {усайн ва Даpдии Бадахшонй иттилоъ додааст. Муаллифони тазкиpахои мутааххиpин пиpомуни шуаpои мазкуp ба ахбоpи тазкиpаи Хашмат такя каpдаанд.
Apзиши тазкиpахои фавцуззи^, пеш аз [ама, даp он аст, ки тавассути ахбоpи он[о пиpомуни а[вол ва осоpи шоиpони давp иттилоъ ба даст оваpда метавонем. Зеpо аксаpи маълумоти ин ду тазкиpа, даp заминаи мулоцоти байни шуаpо ва тазкиpанигоpон ба амал омадааст. Яке аз масоили асосй ва цазияи
му[име, ки зи^аш даp тазкиpа[oи мазбyp pафтааст, ин pавoбити [авза[oи адабй ва мyнoсибати байни шyаpo мебoшад. Тазкиpанигopoн баpoбаpи инъикoси авзoи сиёсй, иxтимoй ва мадании замoни xеш, аз xyсyси [амo[ангй ва иpтибoти адабии миёни шyаpoи Бyxopo 6o {индyстoн, Эpoн ва AфFOнистoн низ ёдoваp шудаанд. Бинo ба аxбopи тазкиpа[oи мазкyp миёни шoиpoни Мoваpoyнна[p 6o мамoлики Шаpк [амбастагии ;авии маънавй вухуд дoштааст. Ба таъбиpи дигаp, аз xyсyси шoиpoне, ки эpoниасл буданду даp Бyxopo yмp ба саp бypдаанд ва ё аз му[ити Бyxopo баpxoста, 6o сабаби нoмyсoидии вазъи замoн ба [ал;аи адабии кишваp[oи Шаpк пайвастаанд, даp ин ду тазкиpа маълyмoт дoда шудааст.
Мyаллифoни тазкиpа маxсyсият ва ханба^и гyнoгyни ашъopи адибoнpo мавpиди та[;и;у баppасй каpop дoда, нуфуз ва эътибopи oн[opo даp pyшди фаp[анг ва адаби тoxик та[pиp намудаанд. Бoзех ва {ашмат анъанаи як муддат аз байн pафтаи адабиёти тoxикpo баpкаpop намуданд ва асаpхoи oнхo даp таьлифи як силсила тазкиpа[o даp нимаи дувуми каpни XIX ва OFOзи каpни XX, аз хумлаи «Тазкиpатy-ш-шyаpo»-и Мy[таpам, «Тазкиpатy-ш-шyаpo»-и Шаpъй, «Aфзалy-т-тазкop фй зи^и-ш-шyаpo ва-л-ашъop»-и Aфзал, «Тазкиpатy-ш-шyаpo»-и Фахмй, «Тазкиpатy-ш-шyаpoи мyтааxxиpин»-и Aбдй, «Тазкopи ашъop»-и Cадpи Зиё, «Намунаи адабиёти тохик»-и Aйнй, «Тазкиpаи сибo>»-и Kаpoматyллoхи Бyxopй ба хайси замина xидмат каpданд. Aз ин хихат, ;имати тазкиpа[oи Бoзе[ ва {ашмат бахpи инъитоси масoили мyбpами адабиётшинoсй ва шинoxти чехpахoи нoмакшyфи асpхoи XIX ва XX кадpшyданист.
Aз та[;и; ва баppасии мyxтассoти ду тазкиpаи [авзаи адабии Бyxopo «Ту[фату-л-а x6o6 фй тазкиpати-л-ас[oб»-и Кopй Ра[матyллo[и Бoзе[ ва «Тазкиpатy-ш-шyаpo»-и Миpсиддикxoни {ашмат маълум мегаpдад, ки ин ду асаpи пypмy[тавo ва гаpoнмoя даp oмyзиши таъpиxи адабиёти тoxик, xoсса нишoн дoдани [yнаpy сабки нигopиши адибoни кypyни XVIII-XIX ва ибтидoи асpи XX манoбеи муътамаданд. Apзиш ва ахамияти адабиву таъpиxии [аp ду тазкиpа аз xoниби мy[аккикoн ва тазкиpанигopoни баъдина низ зикp гаpдидааст. Даp натихаи та[;и; ва бoзнигаpй муайян гаpдид, ки даp тазкиpа[oи мавpиди назаp pyзгop ва oсopи 183 нафаp шyаpo, ки аилаби oн[o
НОМАИ ДОНИШГО{
муосирони муаллифони тазкирахо буданд, ба галам оварда шудааст. Зиёда аз ин, [унари шоирй, тарзи шеъргуй ва му[имтарин вижаги[ои зиндагии адибон бар силки та[рир кашида шуда, нукта[ои холибу хузъиёти му[ими [аёти маданию адабии замони он[о ва иртиботи маънавии байни суханварон таъкид гардидааст.
Хулоса, тазкираи Хашмат такрори харфхои Возех набуда, балки такмили он аст, ки бо рохи вуруд намудани маводи комилан нав даст додааст. Бад-ин минвол, арзиши тазкираи Хашмат дар баробари тазкираи Возех дар таърихи накду сухансанчии форсу точик ва мохияти адабиву таърихи онхо собит мешавад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Возех. Тухфату-л-ахбоб фй тазкирати-л-асхоб. Матни интикодй бо мукаддима ва тасхехи Асгар ^онфидо. Зери назари Абдулганй Мирзоев.- Душанбе: Дониш, 1977
2. Хашмат М. Тазкирату-ш-шуаро. Нусхаи №2728
3. Хашмат М.Тазкирату-ш-шуаро. Нусхаи №61
4. {одизода Р. Адабиёти тохик дар нимаи дувуми асри XIX.-Душанбе, 1968
The Comparison of Hashmat's and Vozeh's anthologies I. Eshonkulov
Key words: Mirsiddiqkhoni Hashmat. "Tazkiratu-sh-shuaro "(2728). "Tazkiratu-sh-shuaro"(2729). "Tazkiratu-sh-shuaro"(61). Qori Rahmatullohi Vozeh, "Tuhfatu-1-ahbob fi tazkirati-1-ashob"
There is a scientific debate on the anthologies of two poets - Qori Rahmatullohi Vozeh andMirsiddinkhoni Hashmat who lived during the XIX-XX centuries and were considered as ones of the best of anthologists of their times. As for the author, he tried to determine the differences, resemblance and the specifications of the "Tuhfatu-1 ahbob fi tazkirati-1 ashob" of Vozeh and "Tazkiratu-sh-shuaro" of Hashmat. According to the investigations it became clear that there are differences, resemblance and specifications between two anthologies.
It needs mentioning that the authors of the anthologies used their initial creating activities. So, it is clear from the differences and
comparisons of the above mentioned anthologies, but each of these creations has its special way of presentation.
According to the above-mentioned thesis the author divides Hashmat's innovations into two circumstances:
1. Hashmat made some addenda to the anthology of Vozeh
2. Seven more poets appear in the anthology.
In the conclusion, the anthology of Hashmat is not repeating that one of Vozeh, but everything that he introduced into literature is considered as innovation. That's why the anthology of Hashmat is considered like Vozeh s anthology in the history of Persian-Tajik criticism and it's well preserved in the literature.
