Научная статья на тему 'МОРХЎР (СAPRA FALCONERI WAGNER, 1839) НИНГ БИОЛОГИЯСИ ВА ЭКОЛОГИЯСИ ДОИР МАЪЛУМОТЛАР'

МОРХЎР (СAPRA FALCONERI WAGNER, 1839) НИНГ БИОЛОГИЯСИ ВА ЭКОЛОГИЯСИ ДОИР МАЪЛУМОТЛАР Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
винторогий козёл / заповедник / экология / биология / растений. / Markhor / reserve / ecology / biology / plants.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Абраматов М. Б.

Изучена биология и экология винторогий козёл (Capra falconeri Wagner, 1839). В ходе исследований была собрана новая информация о питании, размножении и условиях жизни этого вида.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

BIOLOGY AND ECOLOGY OF MARKHOR (CAPRA FALCONERI WAGNER, 1839)

The biology and ecology of the markhor (Capra falconeri Wagner, 1839) were studied. During the research, new information was collected on the diet, reproduction and living conditions of this species.

Текст научной работы на тему «МОРХЎР (СAPRA FALCONERI WAGNER, 1839) НИНГ БИОЛОГИЯСИ ВА ЭКОЛОГИЯСИ ДОИР МАЪЛУМОТЛАР»

Абраматов М.Б.

Термиз давлат университеты, Узбекистон, Термиз шахри Associate Professor of Termez State University

МОРХУР (CAPRA FALCONERI WAGNER, 1839) НИНГ

БИОЛОГИЯСИ ВА ЭКОЛОГИЯСИ ДОИР МАЪЛУМОТЛАР

Аннотация. Изучена биология и экология винторогий козёл (Capra falconeri Wagner, 1839). В ходе исследований была собрана новая информация о питании, размножении и условиях жизни этого вида.

Ключевые слова: винторогий козёл, заповедник, экология, биология, растений.

Abramatov M.B.

Termiz State University dotsent Termiz, Uzbekistan

BIOLOGY AND ECOLOGY OF MARKHOR (CAPRA FALCONERI

WAGNER, 1839)

Abstract: The biology and ecology of the markhor (Capra falconeri Wagner, 1839) were studied. During the research, new information was collected on the diet, reproduction and living conditions of this species.

Key words: Markhor, reserve, ecology, biology, plants.

Морхур ёки бурама шохли эчки (Capra falconeri Wagner, 1839) Ер шари табиатидан бутунлай йук булиб кетиш арафасидаги тур сифатида мухофаза килинади. Табиат ва табиий ресурсларни мухофаза килиш халкаро Иттифоки Кизил руйхати (EN тоифали) ва Узбекистон Республикасининг Кизил Китобига (1CR тоифали) киритилган.

Бугунги кунда морхур ёки бурама шохли эчки - Сарт tahoneri Wagner, 1839. ssp. Heptneri Zalkin, 1945 атамаси кабул килинган. Мазкур хайвон жуфт туёклилар туркумига кирувчи ковушшохлилар оиласининг тог эчкилари авлодига мансуб.

Морхур бир мунча йирик жонивор булиб, тана узунлиги 150-175 см, елкасининг баландлиги 100-110 см, вазни 110 кг гача етади. Ургочилари эркакларига нисбатан майдарок булади. Эркакларининг тана узунлиги 155175 см, ургочилари 145-150 см, елка баландлиги 85-100 см, эркакларининг вазни 86-120 кг, ургочилари 32-45 кг, шохлари штопорсимон (пармасимон) буралган булиб, унг шохи унг томонга, чап шохи чап томонга буралган булади, эркакларининг шохининг узунлиги 43-73 смгача, ташки кирраси узунлиги 55-110 см, ургочиларда шох узунлиги 12-25 см ни ташкил килади.

Эркак морхурнинг ёшини шохларига караб аниклаш мумкин. Х,ар йили шохларида калинлашган халкалар хосил булади.

Эркак морхур шохлари хар 4 ёшда бир марта тулик спирал хосил килиб буралиши аникланган. Бурама шохли эчкиларни махаллий ахоли морхур номи билан, балогатга етган эркакларини - така, ургочиларини - эчки, 1 ёшгача булган индивидларини - улок, 2 ёшли индивидларини тувча, деб юритишади.

Таркалиши ва яшаш жойлари. Кухитанг тогининг Вандоб, Олтикунлик, Зиралик, Кийикдара, Тошлиюртсой, Жингилдара, Етимтог, Палангдара, Куруккулсой худудларида куп учрайди.

Морхурлар тогларнинг тош-кояли ва сийрак арчазорлари ёнбагирларида хаёт кечириб (д.с.б. 1500-2500 м), ёзда баланд тог (алп) утлокларигача (д.с.б. 3000 м) кутарилади. Хдйвон кишда тогларга кор тушиши билан Куруккулсой, Етимтог, Палангдара, Тошлиюртсой, Бодомзор, Тангидевол участкаларида 1300-1800 метр баландликдаги худудларга тушиб келади, асосан офтобруй ён багирларида учрайди. Кор эриши билан (апрель-май ойларида) 2300-2800 м баландликдаги жойларга кутарилади, арчазорлар якинида хаёт кечиради, калин кор тушган пайтларда улар асосан арчазорлар ичида учрайди.

Морхурлар гурух ёки пода булиб яшайди. Улар турли ойларда хар хил таркибли гурухларни хосил килади. Морхурларнинг кайд килинган гурухлари январь -март ойларида асосан аралаш гурухлар булган булса, апрель ойидан эркак, ургочи ва аралаш гурухлар ажратилади, май-июнь ойида ургочи гурухлар энг куп нисбатда учрайди. Июль-август ойларида бу таркиблар узгармайди. Сентябрь ойининг охирларидан морхурлар аралаш ёки урчиш гурухлари хосил кила бошлайди. Чунки, бу даврда урчиш учун эркак ва ургочи гурухлар аралашиб кетади. Лекин, урчиш гурухларига ёш эркак морхурлар катта ёшли такалар тазийки туфайли кушилмасдан 50-200 метр масофада ушбу гурухларга эргашиб юради. Бу даврда гурухлардаги морхурлар сони 40-70 бошга етади. Урчиш морхурларда октябрь ойининг учинчи ун кунлигидан бошланади ва декабрь ойигача давом этади.

Морхурлар 2-3 ёшда жинсий жихатдан вояга етади. Урчиш даврида кучли эркак морхурлар 5-10 бош ургочи морхурни уз атрофида саклаб, харам хосил килади. Бу даврда эркак морхурлар уртасида шиддатли жанглар булиб утади, лекин жанглар хайвоннинг улими билан тугамайди.

Морхур полигам хайвон хисобланиб, бирмунча кучли ва фаол морхурлар уз атрофида ургочиларини туплаб гурух хосил килади. Сурдак даври бошларида купинча 2-3 та шундай гурухларнинг кушилиши натижасида гала хосил килади. Бу вактда эркаклари уртасида каттик олишув булади. Жангларда нафакат кучли катта ёшдаги такалар, балки ёш такалар хам катнашади. Одатда жанг олдидан эркак морхурлар бир-биридан масофани саклаб юради.

Туёклари билан ерни кавлаб, тупрокни чангитишади. Аста- секин улар уртасидаги масофа кискариб боради. 10-15 метр масофа колганда бир-бирига шиддат билан ташланиб, шохлари ёрдамида ракибига кучли зарба беришади.

Бу зарбалар шунчалик кучлики, шовкинини 1-1,5 км масофадан эшитиш мумкин.

Овкатланиши. Морхур асосан эфемер усимликлар, бута ва чалабуталарда, наъматак, учкат, тоголча, дулана, аччик бодом, заранг, иргай, чаканда, зирк каби бута ва дарахт новдалари хамда барглари, ширач, ровоч, тог ялпиз, илок каби усимликлар билан овкатланади. Кишда шувоклар, арча новдалари ва куриб колган ут-уланларни истемол килади. Морхурлар бахорда пиёзлар (анзур пиёзи, ёввойи пиёз), ок каррак, ровоч, наъматак, туркистон заранги, учкат, арча (морхурлар купрок кекса арчаларнинг устига чикиб, осилиб барг-новдаларини истеъмол килгани куп кузатилади), ёввойи арпа, ёввойи сули, ёввойи бодом, бодомча ва бошка усимликларни исътемол килади. Бахор охирларида асосан дарахт ва буталарнинг барг-новдаларини истеъмол килаётгани кузатилди хамда асосан бодомча, заранг, учкат, арча, ёввойи бодом, наъматак каби дарахт ва буталарнинг баргли новдаларини хамда галладош усимликлар, пиёздошларни истеъмол килиши кузатилади.

Морхурлар киш фаслида галладош усимликларнинг пичанлари, арчанинг барглари, шувок ва бошка усимликларнинг куриган таналари билан озикланиб, куриган ут-улан истеъмол килади, кор ва булок сувини ичади.

Морхур сонини чекловчи омиллар. Морхурлар сонининг камайиб кетишига утмишда уларнинг махсус овланиши ва яшаш худудларига чорва молларнинг хайдалиши сабаб булган, хозирги кунда эса ноконуний овчилик, яъни браконерлик хамда чорвачиликда яйловлардан кенг куламда фойдаланиш, умуман олганда инсон ва унинг хужалик фаолияти сабаб булмокда.

Ноконуний овчилик, морхурнинг яшаш худудига чорва молларини узлуксиз хайдаш, таъкиб килиш ва бошкалар бурама шохли эчки популяцияси хамда ареалига салбий таъсир курсатган. Хуштаъм гушти, нозик териси ва шохи учун уни куплаб овлаганлар.

Купайтириш ва му^офаза килиш чоралари. Морхур туткунликда купая олади, шу сабабли уни вольер ва парваришхоналарда купайтириш оркали йуколиб кетган худудларда морхур сонини тиклаш мумкин. Бундан ташкари, морхур Сурхондарё вилояти учун эндемик тур хисобланади.

Му^офаза чоралари. Морхурни овлаш таъкикланган. Сурхон давлат курикхонасида, Бойсун урмон хужалигида мухофаза остига олинган. СIТЕSнинг 1-иловасига киритилган. Худудий мухофазасини кучайтириш ва туткунликда купайтириш учун Сурхон давлат курикхонасининг худудини морхур учрайдиган худудлар (Кулват, Панжоб, Зарвус массивлари) хисобига кенгайтириш ва курикхонада мухофаза ишларини кучайтириш, Бойсун урмон хужалигида уларнинг аник сонини хисоблаб боришни йулга куйиш, парваришхоналар ташкил этиш, Боботог тизмасида морхурнинг учрашини аниклаш максадида кайта тадкикотлар утказиш.

Бурилар томонидан морхурларнинг бевосита истеъмол килганлиги кузатилмаган булсада, бурилар сонининг ошиб бораётганлиги, уларнинг экскрементларида морхур жунлар учратила ётганлигини хисобга олган холда

морхурларнинг сонига ва популяциясига бурилар томонидан салбий таъсирнинг ошиб бораётганлигини аниклаш мумкин. Шу сабабли бурилар сонининг камайтирилишига каратилган тадбирларни амалга ошириш талаб килинади.

Адабиётлар руйхати

1. Лим В.П., Холиков Т., Джабборов А., Чориев Э. -Винторогий козел, -"Экология хабарномаси" журнали. №5.2009 й.

2. Султанов Г.С. Винторогий козел в Узбекистане. Труды ИЗП, том II. Ташкент, Изд-во АН Уз. ССР, 1953.

3. Ишунин Г.И. Распространение винторогого козла в Средный Азии. Териология. Новосибирск, 1972.

4. Холиков Т. Материалы по состоянию популяции и биологии мархура или винторогого козла (Capra falconeri Wagner, 1839) в заповеднике «Сурхан» (Республика Узбекистан). Узбекский биологический журнал, 2002 г. №4. стр.62-65

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.