CC BY
22
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (26) 2020 УДК 811.512.145(36)
Османова Эльмаз Рефатовна, студентка 4 курса отделения крымскотатарской филологии факультета крымскотатарской и восточной филологии Таврической академии ФГАОУ ВО «Крымский федеральный университет имени В.И. Вернадского», г. Симферополь, Республика Крым, Российская Федерация.
e-mail: [email protected]
Ваапова Мергем Рустемовна, преподаватель кафедры крымскотатарской филологии факультета крымскотатарской и восточной филологии Таврической академии ФГАОУ ВО «Крымский федеральный университет имени В.И. Вернадского», г. Симферополь, Республика Крым, Российская Федерация.
e-mail: [email protected]
МОРФОЛОГИЧЕСКИЙ СПОСОБ ФОРМИРОВАНИЯ СЛОВ В
КРЫМСКОТАТАРСКОМ ЯЗЫКЕ (I ЧАСТЬ) КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИНДЕ МОРФОЛОГИК УСУЛНЕН СЁЗ ЯПЫЛУВЫ (I КЪЫСЫМ)
Аннотация. Статья посвящена комплексному исследованию морфологического способа образования слов, как основополагающего в словообразовании крымскотатарского языка. Особое внимание уделено классификациям Б. Чобан-заде и А.М. Меметова. Выделяются и описываются характерные особенности образования имён существительных и глаголов, в морфологическом способе образования слов важную роль играют словообразовательные аффиксы, которые строго дифференцированы.
Ключевые слова: словообразовательные аффиксы, метод, морфема.
Osmanova Elmaz Refatovna, 4th year student of the Department of Crimeantatar Philology of the faculty of Crimeantatar and Eastern Philology of the
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (26) 2020 Tavrida Academy of V. I. Vernadsky Crimean Federal University, Simferopol, Republic of Crimea, Russian Federation.
e-mail: [email protected]
Vaapova Mergem Rustemovna, teacher of the Department of Crimeantatar Philology of the faculty of Crimeantatar and Eastern Philology of the Tavrida Academy of Crimean Federal University named V. I. Vernadsky, Simferopol, Republic of Crimea, Russian Federation.
e-mail: [email protected]
MORPHOLOGICAL METHOD OF WORD FORMATION IN THE CRIMEANTATAR LANGUAGE (I PART)
Annotation. The article is devoted to a comprehensive study of the morphological method as fundamental in the word formation of the Crimean Tatar language. Special attention is paid to the classifications of B. Choban-zade and A. M. Mametova. The characteristic features of the formation of nouns and verbs are highlighted and described.word-forming affixes, which are strictly differentiated, play an important role in the morphological method of word formation.
Keywords: word-forming affixes, method, morpheme.
Земаневий къырымтатар тилинде сёз япылувы меселесине багьышлангьан бир сыра ишлерни ве макъалелерни къайд этмек керек. Мында Б.Чобан-заденинъ «Къырымтатар ильмий сарфы», А.М. Меметовнынъ «Земаневий къырымтатар тили», киби ишлерини кирсетмек мумкюн. Бундан да гьайры Ваапова М.Р. исимлерде продуктив олмагъан аффикслери акъкъында малюмат бере.
Тиль хусусиетлерини огренювде сёз япылувына айырыджа эмиет бериле. Насыл эдебий эсерни козьден кечирмейик, эр биринде сёзлернинъ бойле чешитлерини расткетире билемиз: дареджи, бала-чагьа, ятакъхане, мусафирхане, алыш-вериш, бурма, эмекдар, йырджы, курешчи, дуйгъу, бильги,
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (26) 2020 язув, къазма, инсанлыкъ, шекерлик, натурализм, педагогик, къаверенкли, балталамакъ, пиченлемек ве даа чокъусы. Эписи бу юкъарыдаки косьтерильген сезлер бир де бир ялгъама я да негизлер къошулувы ярдымы иле мейдангъа кельдилер: даре+джи, иш+кир, дуй+гъу, бала+чагъа, педагог+ик, къаз+ма, эмек+дар, биль+ги.
Чокъ тильшынасларымыз, зиялыларымыз ве языджыларымыз булар акъкъында озь фикирлерини айтмагъа тырыштылар. Сёзюмизни исбатламакъ ичюн Бекир Чобан-заденинъ «Кърымтатар ильмий сарфы» адлы китабына мураджаат этейик [Бекир Чобен-заде 2003: 61-66].
«Морфология» болюгинде сарфнынъ муэллифи огюне къырымтатар тилинде къулланылгъан сёз ве шекиль япылув усулларыны тайин этмек макъсадыны къоя. Къырымтатар тилинде сёзлер, япылув усулына коре шойле группаларгъа айырылгъандырлар: а) семаий, яни эшитип эзберленген, асыл сёзлер (баш, кучюк); б) тамыр ве аффикске айырылгъан, саде япма сёзлер (далгъын, яныкъ); в) муреккеп (ашхане) ве ярдымджы сёзлер ки, мустакъиль сёзлерден фаркълы оларакъ, аффикслерни ич бир заман къабул этмезлер (киби, ичюн, гуя).
Синхронияда семаий, яни тек тамырдан ибарет деп билинген, сёзлер диахронияда тамыр ве аффикске айырылгъанларына дикъкъат этильгендир (буюк - бу+юк, сыджакъ - ыс+джакъ). Бу мисаллер шунъа шаатлыкъ этерлер ки, сарфнынъ муэллифи тильнинъ синхроник ве диахроник вазиетлерини бир-биринден айыра ве сёзнинъ морфемалы къурулышынынъ тарихта денъишкенини биле эди.
Б.Чобан-заденинъ фикриндже, бир тильнинъ сарфыны язмакъ демек, о тильдеки бутюн аффикслерни тайин этип, сёз япылувындаки вазифелерине коре тасниф этмек ве шекильнен мундеридже бакъымындан тедкъикъ этмек демектир.
Гъает тафсилятлы, буюк сайыда вакъиий (фактик) мальземе джельп этилип сёз япыджы аффикслер ве оларнынъ сарфий маналары тасвир этильген. Мисаль ичюн, -лыкъ/-лик/-лукъ/-люк вариантлы аффиксы шу сарфий
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (26) 2020 маналарны бильдире биле: а) микъадар (ичимлик. аршынлыкъ); б) ер (ташлыкъ, багъчалыкъ); в) несне (козьлюк, бурунлыкъ); г) муджеррет (абстракт) алямет (гузеллик, дюльберлик, байлыкъ); д) вакъыт (омюрлик, айлыкъ).
Айрыджа джансыз денильген аффикслер - сёзнинъ морфемалы къурылышынынъ саделешмеси нетиджесинде тамырнен къайнашып къалгъан ве тильнинъ земаневий дурумында (синхронияда) мустакъиль бир морфема оларакъ айырылмагъан сёз тюретмез сёз япыджы аффикслер тедкъикъ этильди: -джа/-дже/-ча/-че (къоджа, индже), -ман/-мен (къурман, шишман), -къа/-гъа/-ке/-ге (къырмыскъа, сирке), -ыт/-ит/-ет/-ют (кечит, когет, огют), -тай (къурултай, Алтай).
Къырымтатар тилинде сёз япылувнынъ бир къач усулларны къайд этелер. Сезлернинъ морфологик ве синтктик япылувлары - эсас усуллардан биридир.
Морфологик сёз япув усулында айры ер сёз япыджы ялгъамалар ойнай. Негизге къошулып, шу негизнинъ манасынен багълы олгъан, лякин янъы бир мана ифаделеген сёзни япувда иштирак эткен ялгъамагъа сёз япыджы ялгъама дейлер. Сёз япыджы ялгъамалар эксерий алларда бир сёз чешитиндеки сёзлерден башкъа сёз чешитине кечкен янъы сёз япалар. Меселя: иш, балта -исим; беяз - сыфат; амма ишле, балтала, беязла - фииль; сар, чал - фииль, амма сарма, чалгъыджы - исим ве иляхре.
Базы вакъытлары сёз япыджы ялгъама бир сёз чешитининъ озюне аит олгъан сёзни де мейдангъа кетирюви мумкюн. Меселя: дареджи, кеманеджи, тюкянджы киби. Сёз япыджы ялгъамалар янъы сёз ясавда къулланувына коре, продуктив, аз продуктив ве продуктив олмагъан ялгъамаларгъа болюнелер. Янъы сёзлер япувда сыкъ къулланылгъан ялгъамалар продуктив (фааль ишлетильген) ялгъамалар сайыла. Меселя: (йыр)-джы, (язы)-джы, (яп)-ма, (яса)-ма, (къаз)-ма, (тынч)-лыкъ, (эий)-лик, (бас)-ма, ле киби. Сёз япувда сийрек иштирак эткен ялгъамаларгъа аз продуктив ялгъамалар дейлер. Меселя, (ор)-акъ, (къап)-акъ, (тара)-къ, (къош)-акъ, (сюз)-гюч, (тырна)-вуч, (сюз)-гюч киби. Къырымтатар тилинде исимлер, башкъа сёз чешитлерине коре, янъы сёзлер
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (26) 2020 эсабына тез зенгинлешип тургъан сёз чешитидир. Билемиз ки, къырымтатар тилинде исимлер морфологик ве синтактик усулларнен япыла.
Морфологик усулынен исим япув. Бу усулда сёз негизине махсус исим япыджы ялгъама къошулувынен ясама исим мейдангъа келе: багъ, багъджы, багъджылыкъ киби. Аффиксация (я да ялгъама къошув) усулынен япылгъан исимлер чешит тюрлю мана группаларыны тешкиль этелер.
Белли профессор, академик А.М. Меметов бойле группаларны къайд эте [Меметов 2006: 194-196].
1. -даш, -деш ялгъамалары: аркъа-даш, кой-деш киби. Меселя: Койдеш, чарыкъларым чокъ къавийдир, къыркъ йыл кийсенъ, тешемезсинъ! [Шамиль Алядин 1999: 4]
2. -джы, -джи, -джу, -джю, -чы, -чи, -чу, -чю ялгъамалары: аякъ-чы, бал-джы, ресим-джи, иш-чи, къуш-чу, сют-чю. Меселя: «Къобалар» ичинде эснафлар яни: къыршавджы, къалайджы, тенекеджи, куркьчю, къалпакъчы, кийизджи, чарыкъчы, къайышчы, аякъкъапчы, демирджи, къуюмджы, йипчи, бешикчи ве дигерлери чалышырлар [Шамиль Алядин 1999: 2]
3. -ван ялгъамасы: багъче-ван.
4. -дар ялгъамасы: чав-дар, эмек-дар.
5. -шынас ялгъамасы: тиль-шынас, эдебият-шынас, тюрк-шынас, шаркъ-шынас киби сёзлерде.
6. -кяр, -кир, -гир, -гер ялгъамалары: авес-кяр, иш-кир, чилен-гир, дюль-гер киби. Меселя: Бойле олса да, бир къач ай кечкен сонъ, чиленгирлик Рустем ичюн меракълы зенаат олып корюнди [Шамиль Алядин 1999: 24]
7. -к, -къ,-ыкъ,-ик, -укъ, -юк, -акъ: эле-к, куре-к, тара-къ, ор-акъ, бат-акъ. Меселя: Дагъларда исе къачакълар фыкъырдайлар [Шамиль Алядин 1999: 5]
8. -гъы, -къы, -гъу, -къу, -ги, -ки, -гю, -кю ялгъамалары: чал-гъы, бур-гъу, чат-къы, сай-гъы, дуй-гъу, биль-ги, куль-кю. Меселя: Кулькюлер Рустемге токъунды [Шамиль Алядин 1999: 6]
9. -гъыч, -къыч, -гъуч, -къуч, -гич, кич, -гюч ялгъамалары: отур-гъыч, къыс-къыч, бас-къыч, тут-къуч, силь-гич, сеп-кич, сюз-гюч. Меселя: Дагъда
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (26) 2020 къалын, юксек бик тереклерини кесип, чанагъа такъып, эвге кетире, тырнавуч, сенек, анъгъыч... араба ясай, сата [Шамиль Алядин 1999: 2]
10. -ым, -им, -ум, -юм ялгъамалары: чыкъ-ым, ал-ым, джый-ым, бил-им, кел-им, ют-ум, тут-ум, кор-юм, ол-юм. Меселя: Аптеси хаста... олюм алында экен. [Шамиль Алядин 1999: 16]
11. -ма, -ме ялгъамалары: къаз-ма, къавур-ма, сар-ма, дол-ма, бур-ма, къатла-ма, яз-ма, богъ-ма, дёг-ме, теп-ме, боль-ме.
12. -ынты, -инти, -унты, -юнти ялгъамалары: чыкъ-ынты, кез-инти, къур-унты. Меселя: Эписи талебелер кезинтиге чыкътылар.
13. -у, -ю, -ы, -и ялгъамалары: къоркъ-у, орт-ю, яз-ы, чек-и. Меселя: Козьлеринде къоркъу сезильди. [Шамиль Алядин 1999: 10]
14. -лыкъ, -лик, -лукъ, -люк ялгъамалары: оджа-лыкъ, къараман-лыкъ берекет-лик, уйле-лик, шенъ-лик, авес-лик, джесюр-лик, назик-лик, вахший-лик, туз-лукъ, чёп-люк. Меселя: Бизим эвимиздеки бу зюгюртлик... зарур шейми? [Шамиль Алядин 1999: 5]
15. -ч ялгъамасы: севин-ч, ишан-ч, къуван-ч, окюн-ч, къазан-ч, тын-ч. Меселя: Дагъларда бир шей эльде этерим деген ишанч ёкъ олды. [Шамиль Алядин 1999: 33]
16. -изм ялгъамасы: идеализм, материал-изм, дарвин-изм, реал-изм, натурал-изм.
Япма фииль негизлери исимлерден, сыфатлардан, базан сайылардан, замирлерден, такълидий сезлерден ве башкъа сез чешитлеринден махсус ялгъамалар вастасынен япылалар. Япма фииль негизлерини мейдангъа кетирген ялгъамалар булардыр.
1. -ла/-ле: баш-ла-макъ, таш-ла-макъ, туз-ла-макъ, иш-ле-мек, бир-ле-мек, эки-ле- мек, темиз-ле-мек, инъ-ле-мек, уф-ла-макъ, ох-ла-макъ, яра-ла-макъ. Меселя: Рустем сыкъылды, лафны неден башламакъны бильмей, сагъына-солуна бакъынды. [Шамиль Алядин 1999: 6]
2. -да/-де -та/-те: макъ-та-макъ, тап-та-макъ, токъ-та-макъ, ай-да-макъ, ин-де-мек, ис-те-мек, инъ-иль-де-мек.
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (26) 2020
3. -а/-е. шимдики тильде аз къулланылгъан ялгъама: яш-а-макъ, аш-а-макъ, къан-а-макъ, тил-е-мек. Меселя: О, уйлелик ашамакъ ичюн эвге кеткен арада, адамлар текаран сербест нефес алды, бираз раатланмакъ ве къапынмакъ ичюн эмен астында отурдылар. [Шамиль Алядин 1999: 5]
4. -р/-ар/-ер: къара-р-макъ, агъ-ар-макъ, ког-ер-мек , тазе-р-мек, дели-р-мек, яш-ар-макъ, къою-р-макъ, баш-ар-макъ, сув-ар-макъ. Меселя: Салядин огълуна тазе ашламаларны, парниклер астында ешермекте олгъан памидор, бибер фиделерини косьтерди. [Шамиль Алядин 1999: 9]
5. -лаш/-леш ве -лан/-лен ялгъамалары: фикир-леш-мек, агъыр-лаш-макъ, бир-леш-мек, тынч-лан-макъ, эв-лен-мек. Меселя: Былтыр Фикрет Шевкетнинъ къардашы Зейнепке эвленмек истеген эди. [Шамиль Алядин 1999: 8]
6. -сыра-сире ялгъамасы: юкъу-сыра-макъ, ят-сыра-макъ, сен- сире-мек
7. -са-се: сув-са-макъ, буюк-се-мек.
8. -ик ялгъамасы: кеч-ик -мек, бир-ик мек.
Земаневий къырымтатар тилининъ сёз япылувынынъ бугунь олгъан корюниши - тильнинъ чокъ асырлар девамында инкишаф эткен нетиджесидир. Къырымтатар тилинде сёз япылувнынъ бир къач усулларны къайд этелер. Сезлернинъ морфологик ве синтактик япылувлары - эсас усуллардан биридир. Морфологик сёз япув усулында айры ер сёз япыджы ялгъамалар ойнай. Биз ишимизде исим, фииль япыджы ялгъамаларны талиль эттик. Сёз япыджы ялгъамалар эксерий алларда бир сёз чешитиндеки сёзлерден башкъа сёз чешитине кечкен янъы сёз япалар. Базы вакъытлары сёз япыджы ялгъама бир сёз чешитининъ озюне аит олгъан сёзни де мейдангъа кетирюви мумкюн.
Список источников:
1. Чобан-заде Б. Къырымтатар ильмий сарфы. Симферополь: Доля, -2003. - 240 с.
2. Меметов А. М. Земаневий къырымтатар тили / А.М. 2. Меметов -Симферополь: Къырым девлет окъув педагогика нешрияты, 2006. - 320 с.
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (26) 2020
3. Меметов А. М., Мусаев К. М. Крымтатарский язык / А.М. Меметов, К.М. Мусаев - Симферополь: Крымское научно-педагогическое государственное издательство, 2003. - 288 с.
4. Меметов А. Крымскотатарский язык. История изучения. Лексикология. Фонетика. Морфология.- Симферополь: КРП «Издательство «Крымучпедгиз»», 2013.- 576с.
5. Шамиль Алядин. Сайлама эсерлер. - Симферополь: Къырымдевокъувпеднешир, 1999-624с.
