27MNEMONIK TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA TARIXIY BILIMLARGA XOS KOMPETENSIYALARNI RIVOJLANTIRISH
Ushbu maqolada turli xil mnemonik texnologiyalari orqali tarixiy va ilmiy yondashuvlar asosida mutaxassislik fanlariga xos kompetensiyalarni takomillashtirishga e'tibor qaratilgan, shuningdek, yuqori kompetentli pedagog-kadrlarni tayyorlashda dolzarb ahamiyatga ega bo'lgan tarixiylik, ilmiylik, tizimlilik va xolislik tamoyillarining tarix fanlarini o'rganishdagi o'rni ko'rsatib o'tilgan.
Kalit so'zlar. Kadr, mnemonika, kompetensiya, tizimlilik, universallik, shaffoflik, xotirada saqlash san'ati, texnologiya, metod, dialog, innovatsiya.
In this article, through various mnemonic technologies, attention is paid to the improvement of the competencies specific to specialized disciplines based on historical and scientific approaches, as well as the principles of historicity, scientificity, systematicity and objectivity in the study of historical sciences, which are of urgent importance in the training of highly competent pedagogues-personnel. is shown.
Keywords: staff, mnemonics, competence, systematicity, universality, transparency, art of memory, technology, method, dialogue, innovation.
Bugungi kunda ta'limni modernizatsiya qilish sharoitida milliy dasturda belgilangan pedagog-kadrlarni tayyorlash masalasi dolzarb ahamiyatga ega bo'lib, bu o'qituvchilardan ta'limga zamonaviy yondashuvlar, pedagogik innovatsiyalar hamda samarali loyihalarni amaliyotga joriy etishni talab qilmoqda. Ta'lim tizimiga innovatsion g'oyalarni tatbiq etish yangi uslub, mexanizm va texnologiyalarni ishlab chiqish dolzarb vazifalardan biriga aylanib bormoqda. Ayniqsa o'quvchilarni axborot bilan ishlash kompetentligini har tomonlama rivojlantirish masalasi doimiy e'tiborda bo'lib, bunda o'quvchilarni keng xajmdagi va turli axborot bilan ishlashida xotiranini o'rni muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ma'lumki inson xotirasi
Mahfuza Husenovna Sa'dullaeva
Chirchiq davlat pedagogika universiteti o'qituvchisi
ANNOTATSIYA
ABSTRACT
KIRISH
murakkab bo'lib, u bir qator texnologiya va uslublar yordamida
October, 2022
yanada mustahkamlanib boradi. Bu kabi texnologiyalar sirasiga mnemonik texnologiyalarni kiritish mumkin.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYASI
Inson xotirasini kuchaytirish amaliyoti bo'yica qadimda Sitseron va yunon shoiri Simonoideslar oz faoliyatlarida bir qancha uslublarni joriy etishga muvaffaq bolgan. Xorijlik olimlardan Reverend Brayshou, A.M. Proxorova, E.L. Barsukova, L.S. Vygotskiy, M.V. Eysensk, M. Anderson, A. Buddli L.S.Rubinshtey[5], V.V.Vigotskiy, V.A.Kozarenkolar tomonidan katta izlanishlar amalga oshirilgan. Psixolog olimlar L.S.Rubinshtey[5], V.V.Vigotskiylarning[6] fikricha, miyaning chap tarafi asosan, mantiqiy fikrlashga, ya'ni raqamlar, matnlar, yozuvlarni yodlashga mo'ljallangan, u atiga xotira salohiyatiga ega. Miyaning o'ng tarafi esa, hissiyotlarga hissiy-jarayonlarga javob beradi. Bunda 5 ta his-tuyg'u organi mavjudligi inobatga olinsa (ko'rish, eshitish, tam bilish, hid sezish va his etish), miyaning o'ng qismida 90 % xotira salohiyati mavjud deyish mumkin. Undan 30 % salohiyati inson tasavvuriga tegishli. Talim oluvchilarda o'qigan kitobdan ko'ra, kinestetik sezgilar orqali taqdim qilingan syujetlar, obrazlar (kinofilm, videorolik va boshqalar) ko'proq xotirada saqlanadi, bu turli detallar, epizodlar shaklida bo'lishi mumkin. Bunga sabab tomosha qilingan vaziyatlar avtomatik tasavvur asosida xotirada saqlanadi. O'quvchi talaba yoshlarni xotirasida ma'lumotlar miyaning o'ng qismi, ya'ni tasavvur orqali qabul qilinadi. Maktab davrida barcha ma'lumotlar chap miya yarim shari asosida qabul qilina boshlaydi. Talim oluvchilarda yangi o'quv materialini idrok qilishda miyaning o'ng va chap yarim sharlari faoliyat yuritadi. Bunda miya yarim sharlari o'z to'liq faoliyatiga kirishadi. Miya yarim sharlarini to'liq jarayoni esa mnemonik texnologiyalar asosida tashkil etilgan barcha dars va faoliyatlarda samara beradi.
Mavzuni nazariy jihatdan yoritishda uning maqsad va vazifalaridan kelib chiqib, mavzuga oid ilmiy-metodik adabiyotlar tahlili, xorijiy va mahalliy olimlar tajribalarni o'rganish va umumlashtirish, ma'lumotlarni tizimlashtirish kabi usullardan foydalanildi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Kozerenko mnemonik texnologiyalarnining o'ziga xos xususiyatlarini takidlab o'tadi: miya faqat aloqalarni eslay oladi; bog'lanishlarni hosil qilish jarayoni "xotira jarayoni" deyiladi; miya axborot generatori sanaladi. Bu albatta yaratish jarayoni (ichida saqlash)ga muvofiq amalga oshiriladi, tegishli rag'batlantirishlar mavjudligida yanada mustahkamlanadi.
October, 2022
207
Mnemonika - (yunon tilida mnemonika- "xotirada saqlash san'ati") - sun'iy assosasiyalarni shakllantirish orqali xotirani yodlashga va xotira koeffisentini oshirishga yordam beradigan metodlar, usullar majmui hisoblanadi.
"Mnemonika" va "mnemotexnika" so'zlari bir xil ma'noni anglatadi, u xotirani kuchaytirish texnikasi sifatida katta ahamiyatga ega. Taxminlarga ko'ra, "mnemonika" so'zini Samoslik Pifagor (miloddan avvalgi VI asr) kiritgan. Yodlash san'ati qadimgi yunon xotira ma'budasi Mnemosyne - to'qqizta muzalarning onasi sharafiga "mnemonikon" deb atalgan[3].
Tarixiy bilimlarni xos kompetensiyalarni shakllantirish uchun mnemonik texnologiyalar orqali faoliyat olib borish yanada samaralidir. Mnemonikada takrorlash ma'lumotni qayta-qayta eslab qolish jarayonini anglatadi. Matn va nutq ma'lumotlarini tushunish mexanizmi oddiy sxema bilan tasvirlanadi. Mnemonik texnoliyalarda oddiylik, shaffoflik, universallik va samaradorlik kabi tamoyillar ustuvor ahamiyatga ega bo'lib, "oddiylik" tamoyilida yodlash usullarini o'rganish oson kechadi. Xotira bilan ishlash tamoyilini tushunish uchun "shaffof'lik ham zarur bo'ladi. "Universallik" esa, har qanday ma'lumotni eslab qolish imkonini beradi, "samaradorlik" miyadagi ma'lumotlarni eslab qolish va saqlash jarayonini to'liq nazorat qilishni kafolatlaydi.
Intelektual rivojlangan, raqobatbardosh komil insonni tarbiyalash bugungi kunda ta'lim tizimidagi eng dolzarb va kechiktirib bo'lmaydigan muhim masaladir. Ta'lim — ta'lim oluvchilarga chuqur nazariy bilim, malakalar va amaliy ko'nikmalar berishga, shuningdek ularning umumta'lim va kasbiy bilim, malaka hamda ko'nikmalarini shakllantirishga, qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan tizimli jarayon sanaladi[1].
Bugungi kunda ko'pgina talabalarning xotirasi tarixiy voqea va hodisalar, yillarni, tarixiy joy nomlarni eslab qolishda pand beradi. Sabab, so'zlarning "oddiy esdalik"ga yoki u uchun hech qanday ma'noni anglatmagan ko'p tartibli qoidaga moslashtirilmaganligidadir. Biroq bu xotira juda porloq va hayolli, ayniqsa, miya o'ng yarim sharining dominantligi bo'lgan tahsil oluvchilarda, L.P. Pavlova ta'rifiga ko'ra "badiiy tur" deb ataluvchi obrazlarda o'z ifodasini topadi [4].
O'quvchilarda tarixiy bilimga xos kompitensiyalarni rivojlantirishda tarixiy ma'lumotlardan xabardorlik darajasini oshirishga katta ahamiyat berish zarur. Aynan tarixiy ma'lumotlar bilan ishlashda har bir o'quvchi talabalarga mnemotexnik usullarni joriy etishni talab qiladi. Dunyo xalqlari madaniyati, ma'naviyati, dunyoviy , diniy qadriyatlarni tarixiy ta'savvur qilib tushunish va tahlil qilish muhim tushunchadir. Tarixiy davr va voqealarni o'ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlarini tushuntira olish ham ta'lim
October, 2022
208
oluvchilarda tarixiy kompetentlikni rivojlanishiga yordam beradi. Eng qadimgi davrdan to bugungi kungacha bo'lgan davrning asosiy voqealar xususiyatlari tahlili ham kompetenlikka oz tasirini ko'rsatadi. Tarixiy kompetentlikka ega talim oluvchi yurtimiz va jahon tarixida muhim o'rin tutgan shaxslar faoliyatini, o'rganilayotgan davrning asosiy voqealari va shaxslarini xronologik ketma-ketlikda tushuntirish, O'zbekiston va jahon tarixining asosiy voqealari va shaxslarini xronologik tarzda yoritib bera olishi kerak. O'tmish, hozirgi, kelajakni o'z ichiga olgan jarayonlar bilan bog'liq atamalarni to'g'ri qo'llay olishi esa aniq bir muayyan vaqt va davr uchun zarur. O'zbekiston va jahon tarixiga oid atamalarni, tarixiy voqea-hodisalar to'g'risida mustaqil fikr yuritib, ularning kelib chiqish omillari haqida farazlarni ilgari surish lozim.. Eng qadimgi davrdan to bugungi kungacha bo'lgan voqealar haqida o'z qarashlarini bildira olish va bunda mnemotexnik usullardan foydalanib amalga oshirilsa yuqori natijalarga erish mumkin.
Tarix fanlari bo'yicha samarali o'quv jarayonini tashkil qilishda "Tarixiy atama va yillarni eslab qolamiz" metodikasini tavsiya qilish mumkin. Bu metodikadan foydalanilgan holda talabalarda mnemonik baza asosida tarixiy ma'lumotlardan xabardor holda hissiy-ekspressiv xotiraning tezkor o'sishini kuzatish mumkin. Bu turli xil metodlardan mnemotexnik usullarni qo'llagan holda amalga oshiriladi.
Shuningdek o'quvchilar xotirasini kuchaytirishda turli interfaol metodlar, jumladan "Ilmlar qasri", "Bilimlar daraxti", "Idrok xaritasi", "Dialog", "Bayonni davom ettiring", "Chalkash zanjirlar" kabi uslublardan ham yuqori darajada foydalanish mumkin. Taqlidiy, nutq o'stiruvchi, rolli hamda ekspressiv mashqlardan foydalanish natijasida o'quvchi xotirasini kuchaytirish amalga oshiriladi. Talabalarda mnemonik baza asosida tarixiy atama, joy nomlari, yillar va hissiy-ekspressiv nutqni tezkor o'stirish uchun joriy etilgan metodika o'z samarasini beradi.
Ma'lumki, ta'lim tizimida innovatsiya, integratsiya va o'qitish sifati monitoringini takomillashtirish bo'yicha amalga oshirilayotgan ilmiy izlanishlarda o'quv-tarbiya jarayoni natijaviyligiga alohida e'tibor qaratilmoqda. Bunday yo'nalishda o'qitish sifatini oshirishning nazariy asoslarini takomillashtirish, kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan bo'lib, Davlat ta'lim standartlarini tatbiq etish, uzluksiz ta'lim tizimiga innovatsion g'oyalarni, axborot-kommunikatsion texnologiyalarni joriy qilishga oid ilmiy jihatdan asoslangan takliflar, tavsiyalar tizimini ishlab chiqish, ta'lim va o'qitish sifatiga ta'sir etuvchi omillarni aniqlashga alohida e'tibor qaratish lozim.
Dunyo xotirasining turli tizimlari va maktablarida mavjud bo'lgan yodlash usullari tizimlashtirilgan va takomillashtirilgan
October, 2022
209
holda uchta asosiy mezonga, ya'ni soddalik, ko'p qiiTalilik va samaradoñik kabi usultoga javob beгish uchun yagona izchil tizimga biriashtirilishi zaгuг.
Taгixiy jarayonlami amaliy tushunish va ko'nikmalaг hosil qilish kompetensiyasi ham o'quvchining tarixiy bilimlarga xos ko'nikmalari majmuidan iborat. Taгixiy ko'nikmalarni hosil qilishda zarur bo'lgan qanday mnemotexnik usullaгdan foydalanish zairn bunda o'quvchi talabalaг aynan qanday ilmlaгga ega bo'lisЫaгi aniq ko'rsatib beгiladi.
Taгixiy jaгayonlarni amaliy tushunish va ko'nikmalar hosil qilish kompetensiyasi doirasida o'quvchi biг qator vazifalarni bajaгishi lozim:
taгixiy davr va voqealarni o'ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlarini tushuntiгa olish;
xronologik davriaming o'ziga xos xususiyatlarni tahlil qilish; tarixiy shaxslarning faoliyati va ularning tarixda tutgan o'rni haqida ma'lumot bera olish;
yurtimiz va jahon tarixida muhim o'rin tutgan shaxsla! faoliyatini bilish; O'zbekiston va jahon tarixining asosiy voqealari va shaxslarini xronologik tareda yoritib boгish.
o'tmish, hozirgi, kelajakni o'z ichiga olgan jarayonlar bilan bog'liq atamalami to'g'ri qo'llay olish;
O'zbekiston va jahon tarixiga oid atamalarni to'g'ri qo'llay olish va eslab qolish, tarixiy voqea-hodisalar to'g'risida mustaqil fikr yuritib, ularning kelib chiqish omillari haqida fa^lam ilgari suгish;
taгixiy voqealaT haqida o'z qarashlariga ega bo'lish, voqea-hodisalami (taгixiy manba va media manbala! asosida) tushuntiгib beгish va tahlil qilish qobilyatlarini shakllantiгishlaгi, O'zbekiston va dunyo mamlakatlariga oid voqealarni manbalaг oгqali o'rganib tushintib borish;
voqea-hodisani xaгita oгqali tushuntiгib berish;
O'zbekiston va jahon taгixiga don voqea-hodisani, davlatlami xaгitadan ko'rsatib berishlari, taгixiy voqea-hodisa yuzasidan taгixiy tasavvrn- hosil qiluvchi ko'rgazmali vositalar (rasm, sxema, jadval, maket, buklet) yordamida tushuntiгish;
O'zbekistonda mavjud bo'lgan tarixiy obida va muzeytoga ekskuгsiya uyushtirish natijasida olgan bilimlaгi oгqali uqtirishlari, o'rganilayotgan mavzuni taгixiy obida, muzeyla^a ekskuгsiyalaг uyushtiгish natijasida olgan bilimlarini tushuntiгish.
O'zbekiston va jahon tarixining asosiy voqealari va shaxslarini ko'rgazmali vosita^ yoráamida tasviгlay olishlaгi zamr Bu jarayonlar har bir o'quvchi talabalarni mukammal xotiгa
October, 2022
210
va aniq eslab qolish sa'natiga ega bo'lishlarini talab etadi. Qo'yilgan talablarni to'liq bajarish uchun miya o'ng va chap yarim sharlarini faoliyatini tizimli shakillantirish zarur choradir.
Ra'batlantirishlarsiz miya ma'lumot yarata olmaydi, sezgi a'zolarining izolatsiyasi (sezgi deprivatsiyasi) xotiraning "muzlashiga" va butun miya faoliyatining buzilishiga olib keladi[6]. Kadrlar tayyorlash sohasini yanada rivojlantirish jarayonini modernizatsiya qilish bosqichida o'qituvchilar pedagogik innovatsiyalar hamda interfaol metodlar, yangi pedagogik texnologiyalarni to'liq holda egallagan bo'lishlari talab etilgan bo'lib, o'qituvchilarning o'quv jarayonini mana shu innovatsion g'oya va shakllar asosida tashkil qilishni taqozo qilinmoqda.
Kadrlar tayyorlash sohasini yanada rivojlantirish jarayonini modernizatsiya qilish bosqichida o'qituvchilar pedagogik innovatsiyalar hamda interfaol metodlar, yangi pedagogik texnologiyalarni to'liq holda egallagan bo'lishlari talab etilgan bo'lib, o'qituvchilarning o'quv jarayonini mana shu innovatsion g'oya va shakllar asosida tashkil qilishni taqozo qilinmoqda. So'ngi yillarda respublikamizning qo'shni xorijiy davlarlar bilan o'rnatayotgan turli sohalardagi aloqalarini mustahkalash, davlatimiz tarixi va uni butun dunyoga tanitishga tarixiy, ilmiy salohiyatga ega yosh kadrlarga ehtiyoj ortib bormoqda. Bu esa, ta'lim oluvchilarni tarixiy bilimlarga xos kompetensiyalarni yanada rivojlantirish, ularni vatanimiz tarixi hamda jahon mamlakatlari tarixini chuqurroq o'rganishini talab etadi. Mnemonik baza aynan shu muammolarni hal qilishga xizmat qiladi. Shu sabab mnemonik baza asosida tarixiy bilimlarni rivojlantirib, ta'lim oluvchi ilmiy dunyoqarashini yanada takomillashtirishga qaratilgan pedagogik yondashuvlarni joriy etish va fan xususiyatlaridan kelib chiqib, mazkur metodlarni takomillashtirish masalalari dolzarb ahamiyat kasb etadi.
REFERENCES
1. Mirziyoev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko'taramiz. -Toshkent: O'zbekiston, 2017. 156 b. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Oliy ta'lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash va yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to'g'risida"gi qonuni. PQ-1533-son. 2011 yil 20 may.
2. O'zbekison Respublikasi "Talim to,g'risida"gi qonuni. 3-modda 2020.
XULOSA
October, 2022
3. Ко7агепко.У.Л. БагвИк шпешо1ехшка1ап, Оюгёапо хойга Й71ш1. 2002. 5-Ь.
4. Павлов Л.П. Исследование влияния игровой учебной деятельности на формирование межкультурной компетенции студентов ВУЗа: На материале иностранного языка: дисс. ... канд. пед. наук. - Ставропол, 2004. -86-89 б.
5. Рубинштейн С. Л. Основы общей психологии. - СПб.: Питер, 2002. - 91 б.
6. Выготский Л.С. Педагогическая психология. - М.: Педагогика-Пресс, 1996. -
62 б.
October, 2022
