CC BY
128MILLIY O'ZIGA XOS SO'ZLARNING O'ZBEK TILIGA TARJIMA QILISHDAGI MURAKKABLIKLARI (Natsume Sosekining "Qalb" romani misolida) Nadjimxodjayev Ma'rufxodja Sunnatovich Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti, "Yapon tili" kafedrasi, yapon tili o'qituvchisi. maruf yapon@mail.ru
Anotatsiya: So'nggi yillarda O'zbekiston va Yaponiya o'rtasidagi madaniy, ijtimoiy va siyosiy aloqalaryildan-yilgayaxshilanmoqda. Bu o'z navbatida ushbu ikki mamlakat o'rtasidagi lingvo-madaniy munosabatlarni rivojlantirishga zamin yaratadi. Adabiy asarlar to'g'ridan-to'g'ri o'zbek va yapon tillariga tarjima qilinmoqda. Afsuski, tarjima jarayonida bir nechta muammolar haligacha hal qilinmagan. Bunday muammolardan biri realiyani tarjima qilishdagi qiyinchiliklar va ularni bartaraf etish yo'llari. Realia - bu mamlakatga xos bo'lgan bir xil ma'noga ega so'zlar va iboralar, ular ushbu mamlakat tilidagi narsalar, g'oyalar va hodisalar nomini anglatadi.
Haqiqat tushunchasi va undan oldingi tadqiqotlar va uning tasnifi masalalari, shuningdek Natsume Soseki tomonidan "Yurak" da ishlatilgan realiyalar uchun o'zbek va rus tillarida tarjima qilingan versiyalarini o'rganish va tarjimadagi qiyinchiliklar va ularni hal qilish yo'llari ta'kidlangan. Natsume Soseki qalbining mohiyati, N.Aminovaning o'zbekcha tarjimasi va N.I.Konradning ruscha tarjimasi. Natsume Soseki tomonidan "Yurak" misolida yapon tilidan o'zbek tiliga tarjimaning o'ziga xos xususiyatlari tadqiqotda ilmiy jihatdan o'rganilgan.
Chet tilida realiyani tarjima qilishda unga teng keladigan narsa yo'q va realiyaning asl matndagi tarjimasi bilan bog'liq qiyinchiliklar milliy, tarixiy kolorit tufayli yuzaga keladi va masalaning qarori bu transkriptdan foydalanish, ya'ni tarjimasiz so'z va realiyaning izohini bering.
Kalit so'zlar: realizatsiya, tarjima, transkript, tarjima versiyalari, ekvivalenti, tarixiy rang.
DIFFICULTIES IN TRANSLATING REALIA AND ISSUES OF THEIR TRANSLATION INTO UZBEK (based on the example of Natsume Soseki's novel "Heart")
Abstract: Over the last years cultural, social and political relations between
Uzbekistan and Japan have been improved from year from year. This in turn provides
basis for the development of lingvo -cultural relations between these two countries.
Literary works are being translated directly into Uzbek and Japanese. Unfortunately,
600
Scientific Journal Impact Factor
R
several problems in the translation process still remain unresolved. One of such problems is difficulties in translation of realia and ways to overcome them. Realia are the same meaning words and expressions for country-specific which represent the name of items, ideas and events in the language of that country.
The notion and previous study of realia and issues of its classification, as well as the study of Uzbek and Russian translation versions for realia used in "Heart" by Natsume Soseki and difficulties in the translation and ways to resolve them are highlighted in the research. The subject matter is the essence of Heart by Natsume Soseki, Uzbek translation by N.Aminova and Russian translation by N.I.Konrad. The peculiarities of translation from Japanese into Uzbek on the example of Heart by Natsume Soseki are scientifically examined in the research.
There is no equivalent in the translation of realia in the foreign language, and the difficulties connected with the translation of realia in the original text due to national, historical colorit, and the decision of the issue is to use the transcript, i.e. to use the word without the translation and give the explanation of realia.
Key words: realia, translation, transcript, translation versions, equivalent, historical colorit.
Xalqlar turmush tushunchalarini anglatadigan so'z va jumlalarni tarjimada adekvat talqin qilish asar badiiy uslubini tarjimada saqlashga kirishgan har bir tarjimon, ijodkorning yuzma-yuz keladigan doimiy qochib bo'lmas masalalaridan biri hisoblanadi. Shu o'rinda aytib o'tish joizki hozirgi kunga qadar bu muammoga nazariy tomondan yondashgan birorta ham olim haligacha realiyalarni tarjima qilishning yagona usulini ishlab chiqqani yo'q, chunki tarjima ijodiy jarayon hisoblangani uchun, birgina usul orqali tarjima qilish kabi qarashlarning bo'lishini kutishning o'zi katta hatolik bo'lgan bo'lar edi. Biz ham bu mavzuda o'zimizning ilmiy-tanqidiy mulohaza va xulosalarimizni bayon qilish orqali xos so'zlar tarjimasi borasida Yaponiyaning mashxur adibi bo'lmish Natsume Sosekining "Qalb" romanining o'zbek tilidagi bevosita tarjimasi asosida yo'l qo'yilgan turli tasodifiy to'siqlar yoki kamchiliklarni ma'lum ma'noda bartaraf etish yo'llari hamda qanchalik muvaffaqiyatga erishganligini ko'rib chiqishni maqsad qilib qo'yganmiz.
Shuningdek, qiyos uchun "Qalb" romanining 1935-yilda rus sharqshunos olimi N.I.Konrad tomonidan rus tiliga qilingan bevosita tarjima matnidan foydalanishga qaror qilindi.
KIRISH
MUHOKAMA VA NATIJALAR.
8
[tomodachi ha chyuugoku no am shisanka no musuko de kane ni fujiyuu no nai otokodatta.]
Приятель мой был сыном одного из состоятельных людей в Тюгоку и не знал затруднений в деньгах. [Сердце с. 8 ]
Do'stim puldan siqilmagan, u - Chyugokuning o'ziga to'q oilalaridan birining farzandi edi. [Qalb 8-b.]
Bu o'rinda asar muallifi joy nomini berishda aniqlik kiritmagan. Ya'ni, [chyuugoku] deganda 1)Xitoy Xalq Respublikasi hamda 2)Yaponiyaning Honshu orolining g'arbiy qismidagi joy nomi singari qo'llanilish ma'nolari mavjud1. [chyuugoku] so'zining ruscha tarjimasida transkripsiya usuli qo'llash bilan cheklangan bo'lsa, o'zbekcha tarjimada transkripsiya usuli bilan birgalikda matn ostida izohlangan va bu o'rinda tarjimon kontekstdan kelib chiqib, "Yaponiyadagi tumanlaridan birining nomi" ko'rinishida izoh qoldirgan. Bu esa, o'zbek tarjimonining yapon tili yaxshi egallagan ekanligidan va yana sinchkov tarjimonligini ko'rsatib bera olgan.
Yana bir misolda shunday talqin uchraydi:
Bilamizki, tarjima jarayonida muallif va tarjimon orasida doim kurash, raqobat tinimsiz ko'rinishda davom etib boradi. Ya'ni, tarjimon o'z faoliyatini olib borayotganida muallifni matnini boyitishga yoki qisqartishga urinishlar bo'ladi. Chunki tarjima qilingan asarning barcha ma'suliyati tarjimon qo'liga o'tadi. Asliyatni qanchalik adekvat tarzda yetkazib berish tarjimon mahoratiga bog'liq bo'lib qoladi.
O'zbekcha tarjima matnida bir qator joylarda ba'zi xatoliklarga yo'l qo'yilgan bo'lib, bu esa kitobxonga bir qadar tushunmovchiliklarga olib keladi. Quyidagi misollarda shunday kamchiliklarni ko'rib chiqamiz:
[kuruma de ittemo niju sen ha torareta.] Рикша до тех мест брал двадцать сэн.
Elektropoezdda borsam 20ming yena to'lashimga to'g'ri kelardi.
Ushbu romandan olingan parchadagi realiyalar tarjimasiga nazar solar ekanmiz, Natsume Soseki asliyatda Ж [kuruma] so'zini qo'llagan bo'lib, bu hozirda avtomobil ma'nosini anglatsada, asar voqealari davri bo'lmish "Meyji" vaqtida "odam kuchi
1 =М^ЙИ!8ШЗё1Ё005-Е007.
bilan harakatlanadigan ikki g'ildirakli arava yoki riksha" tushunilgan2. Shundan kelib chiqib, o'zbekcha tarjimada "elektropoezd" so'zini qo'llash noo'rin deb hisoblaymiz. Shuningdek, pul birligiga doir realiyani tarjima qilishda rus tilida transliteratsiya usuli bilan matn ostida "cэн - около 1 коп." ko'rinishida izohlagan, ammo bu o'rinda ham o'zbek tarjimoni "20 ming yena3" so'zini qo'llab katta xatolikga qo'l urgan. Qiymat holati asliyatdagidan keskin tarzda farq qilishini ko'rishingiz mumkin bo'ladi.
fc< tot) t B5
I^^t^гщt^s
¿Hotg^OtT?*H
24
[okusan no chichioya ha tashika tottori ka dokokano dede arunoni, okaasan no hou ha mada edo to itte jibun no ichigaya de umareta onna nanode, okusan ha joudan hanbun de sou itta no dearu.]
Отец её был откуда-то из Тоттори, мать же родилась в Итигая, ещё во времена Эдо, так что в её шутке была отчасти и правда. Учитель же был из совершенно противоположной стороны: он был из Ниигата. [Сердце с.26]
Uning otasi tatar, onasi esa Edo davridagi ichigayaliklardan, shuning uchun uning hazilida jon bor edi. Ustoz esa mutlaqo qarama-qarshi tomon - Nigatadan edi. [Qalb 28-b.]
Bu holatda esa, ruscha tarjimasida realiyalarning to'laqonli tarjima desak bo'ladi, ya'ni romandan olingan parchada 4 ta realiya qo'llangan bo'lib, barchasi mazmunga ta'sir qiluvchi so'zlar bo'lgani uchun barcha realiyalar transkripsiya yo'li
tot)
bilan tarjima qilgan. Lekin o'zbek tilidagi tarjimada ^^ 4 [tottori] so'zini milliylashtirib, realiyani realiya usulidan foydalanib "tatar"5deb ag'dargan. Bunday holatda kitobxon asar o'qish davomida noto'g'ri tushunchalarga kelib qolishiga olib keladi.
Maqolamizning so'nggida quyidagilarni aytib o'tishni joiz bildik. Realiyalar tarjimasida quyidagi holatlar ko'zga tashlandi: a) allaqachon internatsionallashgan realiyalar. Tarjimonlar ularni o'z xolicha tarjimasiz qoldirishi mumkin.
2 ЙЙ'Ш009 p.300
3 100 sen 1 yenaga to'g'ri keladi. Tarjimada berilgan 20ming yena hozirgi kunda 200 AQSh dollariga teng keladi.
4Honshu orolining g'rbiy qismidagi prefektura.
5 Tatariston davlatining asosiy aholisi.
Scientific Journal Impact Factor
R
b) faqat ma'lum bir regionga, ma'lum bir millatga xos bo'lgan realiyalar. Ular shu millatga xos bo'lgan tushunchalarnigina ifodalab keladiki, agar tarjimon bunday o'ziga xoslikni tushunmay, uni boshqa ma'no ifodalovchi so'z bilan o'girib qo'ysa, asarning milliy koloritiga, so'z ifodalagan ma'noning o'ziga xosligiga putur yetkazgan bo'ladi. Bunday hollarda realiyalar tarjimada xorijiy tilda berilib matn ostida iqtibosda izohlanadi yoki ona tilida qabul qilingan shaklda keltirilib matn ichida yoki matn ostida izoh beriladi.
v) ayrim tarjimonlar realiyalarni matn ichida boricha qoldirib, jumla konteksti ichida uning izohini keltirishar ekan.
Albatta tarjima asarini uch tilda talqin qilish, yo'l qo'yilgan yutuq va kamchiliklarni izlash o'ziga yarasha mushkulliklarni keltirib chiqaradi. Shunga qaramasdan asliyat matnining naqadar ma'naviy boyligi, ayniqsa shu xalqning milliy ruhini o'zida singdirgan realiyalarning keng ko'lamda berilishi, shuningdek, har ikkala bevosita qilingan tarjima matnlari ham tahsinga sazovor deb hisoblaymiz. Xalq tilidagi kitobxonlarga yetarlicha tushunishga oson va sodda ko'rinishga olib kelishgan, shu bilan birga o'zga millat madaniyatini tanishtirish maqsadida transkripsiya usulidan foydalanib, izohlarni qoldirishga harakat qilishgan. Shularni inobatga olgan holda ushbu magistrlik ishida biz birinchi bora yapon tilidan bevosita o'zbek tiliga tarjima qilingan romanda qo'llanilgan realiyarni tarjima qilish jarayonidagi murakkabliklar va ularni o'zbekchaga o'girish masalalarini qidirdik hamda kerakli xulosalarga keldik. Bu roman hali yana tarjima muammolarini yechishda muhim obyekt hisoblanib, kelajakdagi ishlarda bevosita tarjima jarayonida matnni qayta yaratish mavzusida ishimizni davom ettirishni maqsad qilib qo'dik.
1. Ammova N. '^а1Ь" asari bevosita tarjimasi. '^а^п adabiyoti" тау^Ш soni. 2013-yil. 139-b.[Qalb]
2. Досбаева Н.Т. Бевосита таржимада бадиий услубни кдйта тиклаш. Филол. фан. номз.дисс. автореф. - Т.: 2011. 124-б.
3. Файзулласва Р.К проблеме передачи национального колорита в художественном переводе: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. - Т:. 1972. - 152 с.
4. Комиссаров В.Н. Слово о переводе. М, 1973. с.173.
5. Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода. - ИМО, 1980. - 167 с.
6. Конрад Н.И. «Сердце» русской перевод. - Ленинград., 1935. 125 с. [Сердце]
XULOSA
REFERENCES
7. Мусаев K., Таржима назарияси асослари, дарслик, Т.: Узбекистан Республикаси ФА "Фан" нашриёти, 2005. 352 б.
8. Nippon the land and its people. Japan. 2008. p.545.
9. Саломов F., Комилов Н. Таржимон махррати. - Т.: Фан, 1979. 196 б.
10. Саломов F., Таржима назарияси асослари. Т.: "Укитувчи" нашриёти,1983. 34-45-б.
11. Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. Изд.2, М., 1986. с.344.
12. Ширинова Р. Х. Диний реалияларни бадиий таржимада кайта яратишнинг айрим тамойиллари. (Француз адабиётининг узбек тилидаги таржималари мисолида): Филол. фан. номз....дисс. автореф.- Т., 2002. -125 б;
13. 1914.157-^—^0
