CC BY
22
УДК 902.904 (574) МРНТИ 03.41.91
https://doi.Org/10.52967/akz2024.3.25.32.44
Металдан жасалFан эйел эшекейлерi
(Жетюудьщ археологияльщ табылымдары бойынша)
© 2024 ж. Айтбаева А.Е., Манапова Э.М.
Keywords: Zhetysu, A.N. Bernshtam, K.A. Akishev, Random findings, Early Iron Age, jewelry, expedition, history of study
Ty^h сездер: Жетiсу, А.Н. Бернштам, К.А. Ак,ышев, кездейсок, табылымдар, ерте TeMip A3yipi, эшекей, экспедиция, зерттеу тарихы
Ключевые слова: Жетысу, А.Н. Бернштам, К.А. Акишев, случайные находки, ранний железный век, украшения, экспедиция, история изучения
Aigerim Aitbayeva'and Aliya Manapova1*
'PhD, Senior Researcher, Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan.
ORCID: 0000-0003-1991-7508 E-mail: aaitbaeva84@ mail.ru '*Corresponding author, Candidate of Historical Sciences, Margulan Institute of Archaeology.
ORCID: 0000-0003-1091-0211 E-mail: [email protected]
Women's metal jewelry
(based on archaeological findings from Zhetysu)
The article examines the research results on women's metal jewelry, covering the period from the Early Iron Age to the ethnographic time, ranging from the introduction of randomly discovered ancient artifacts into scientific discourse to their systematic scholarly analysis. Since ancient times, jewelry has played a significant role in shaping the image of women, functioning as an ethnic, social, and age-related marker. Various items such as rings, bracelets, earrings, sholps, clasps, brooches, and buttons, crafted from gold, silver, and bronze, along with their ornaments, reflect a woman's social status in society. The aim of the study is to outline the stages of research on women's jewelry, identify key trends in the process of analysis, and describe the contributions of Soviet archaeologists and contemporary scholars. Numerous studies and publications from different periods contain valuable and diverse data that contribute to a deeper understanding of the role of women's jewelry in the historical context.
Source of funding: The article was prepared with the support of grant funding from the Committee of Science of the Ministry of Science and Higher Education of the Republic of Kazakhstan for 2024-2026; project IRN is AP 22786586.
For citation: Aitbayeva, A., Manapova, A. 2024. Women's metal jewelry (based on archaeological findings from Zhetysu). Kazakhstan Archeology, 3 (25), 32-44 (in Kazakh). DOI: 10.52967/akz2024.3.25.32.44
9^epiM Еамк,анк,ызы Айтбаева1, Элия Мерекекызы Манапова1* 1PhD, Э.Х. Mapf^aH атындаFы Археология институты, Алматы к., Казак,стан ^корреспондент-авторы, тарих Fылымдapыныц кандидаты, Э.Х. MapFyлaн aтындaFы Археология институты, Алматы к., Казакстан
Металдан жасалган эйел эшекейлерi
(Жеткудьщ археологиялык, табылымдары бойынша)
Айгерим Есимкановна Айтбаева1, Алия Мерекеевна Манапова1* 1PhD, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан ^автор-корреспондент, кандидат исторических наук, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан
Женские украшения из металла
(по археологическим находкам Жетысу)
Макалада ерте TeMip дэу!ршен этнографиялык кезецге дешнп эйелдердщ металдан жасаFан эшекей буйымдарыныц зерттелуi сарапталып, зерттеушшердщ кене жэдiгерлердi кездейсок табы-лудан бастап жYЙелi тYPдегi Fылыми зерттеуге дейiнгi ой тужырымдары карастырылады. Ежелгi заман-нан берi зергерлт буйымдар этникалык, элеуметтiк жэне жас ерекшелтнщ белгiсi ретiнде эйел бейнесш калыптастыруда мацызды рел аткарады. Алтын, ^мк жэне коладан жасалFан эр тYрлi жYзiктер, бтезттер, сырFалар, шолпылар, капсырмалар, тYЙреуiштер, тYЙмелер сынды эшекейлер жэне олардыц ою-ернегi эйелдщ коFамдаFы мэртебесiн керсетедi. Эр жылдары жYргiзiлген зерттеулер мен жарияланFан ецбектерде эйелдер эшекей буйымдары туралы тYрлi жэне кунды фактiлер KамтылFан. Зерттеудщ максаты - эйелдер зергерлiк буйымдарын зерттеудег кезецдеудi тужырымдау, сараптау кезецшдеп непзп тенденцияларды белiп керсету жэне кецеслк уакыттаFы археолог зерттеушiлер мен казiргi авторлардыц коскан Yлесiн сипаттау.
К,аржыландыру кезк Макала К,Р ГЖБМ Гылым комитетшщ 2024-2026 жж. гранттык каржыландыруы шецбершде, ЖТН АР 22786586 жо-басы аясында даярланды.
Сттеме жасау Yшiн: Айтбаева Э.Е., Мана-пова Э.М. Металдан жасалFан эйел эшекейлер1 (Жеткудыц археологиялык табылымдары бойынша). Назакстан археологиясы. 2024. № 3 (25). 32-44-бб. DOI: 10.52967/akz2024.3.25.32.44
В статье рассматриваются результаты исследований женских металлических украшений, охватывающих период от раннего железного века до этнографического периода, начиная от введения в научный оборот случайных находок и до их систематического научного изучения. Ювелирные украшения с древнейших времён играли важную роль в формировании образа женщины, выступая как этнический, социальный и возрастной маркер. Разнообразные предметы, такие как кольца, браслеты, серьги, шол-пы, застежки, броши и пуговицы, изготовленные из золота, серебра и бронзы, а также их орнаменты, служат отражением социального статуса женщины в обществе. Цель исследования заключается в выделении этапов изучения женских ювелирных украшений, выявлении ключевых тенденций на этапе анализа и описании вклада советских археологов и современных исследователей. В многочисленных исследованиях и публикациях различных лет содержатся важные и разнообразные данные, способствующие углубленному пониманию роли женских украшений в историческом контексте.
Источник финансирования: Статья подготовлена в рамках грантового финансирования Комитета науки МНВО РК 2024-2026, ИРН проекта АР 22786586.
Для цитирования: Айтбаева А.Е., Манапова А.М. Женские украшения из металла (по археологическим находкам Жетысу). Археология Казахстана. 2024. № 3 (25). С. 32-44 (на каз. яз.). DOI: 10.52967/akz2024.3.25.32.44
1 Kipicne (Айтбаева Э.Е.)
Эшекейлер хальщтьщ керкем шыгармашылыгыныц жар^ын кершютершщ 6ipi болгандыщтан, сол заман тургындарыныц тамырын терецнен тарт^ан наным-сешмдер^ эстетикалыщ нормала-ры, космологиялыщ тYсiнiгi, шыгармашылыщ элеуеп, элеуметпк ^атынастары мен дэстYрлерi эйел эшекейлерiнде кершю тапты. Ежелп дэуiрде зергерлш буйымдар жасау ici кемелд^щ ец жогары децгешне жеткен болатын. Осыган байланысты эйелдердщ зергерлш буйымдарын зерт-теу — олардыц типологиясын, ендiрic технологиясын, функционалдыщ ма^сатын аныщтау, эйелдiц коcтюмi/бейнеci жYЙеciнде ^арастыру, халыщтыц мэдени байланыстарын ба^ылауга, барынша кец келемдегi мэдени-хронологиялыщ реконструкциялар жасауга мYмкiндiк бередi.
Ма^аланы жазудагы алга ^ойган ма^сат - Жетicу елкесшен табылган ерте темiр дэуiрiнен этнографиялыщ кезецге дейiнгi металдан жасалган эйел эшекейлерi мен оларга зерттеушiлердiц берген тYciндiрмеciн саралап, эшекейлердiц зерттелуш кезендерге белiп ^арастыру. Эйел эшекейлерi металдан, асыл тастардан, шыныдан, керамикадан, тiптi терiден де жасалгандыщтан, макалада бiз металдан жасалган эшекейлерге то^таламыз.
Осы ма^саттан туындайтын мiндет - аталган аума^та жYргiзiлген археологиялык экспеди-циялар мен жекелеген зерттеушiлердiц ецбектершдеп эшекейлер туралы мэлiметтердi жинастыру, территориялыщ жэне хронологиялыщ жагынан саралау.
2 Материалдар мен эдктер (Айтбаева Э.Е.)
2.1 Зерттеу эдктерь Ма^аланы жазу барысында тарихилыщ, объективтшк принциптер басшылывда алынды. Тарихильщ принцип бойынша археология гылымыньщ на^ты - гарихи жагдайда даму жолдары мен багыггары аныщталды. Эсiресе, жумыс курылымына байланысгы айма^тыщ принцип жеге басшылывда алынды. Мэселенщ жекелеген аспектшерш ^арастыруда баяндау, жYЙелеу, цорытындылау, логикалыщ талдау, салыстырмалы, хронологиялыщ, хронологиялыщ-проблемалыщ эдiстер колданылды.
2.2 Материалдарды сипаттау. Макала жазуда КСРО FA Материалдык мэдениет тарихы институты мен КазКСР FA Ш.Ш. Уэлиханов ат. Тарих, археология жэне этнография институтыныц жэне Э.Х. Маргулан ат. Археология институтыныц жYргiзген зерггеулерi, архив материалдары, жарыщ керген гылыми макалалар мен монографиялар колданылды. Накты хронологиялыщ шегi орталыщтан ^урылган алгаш^ы кешендi археологиялык экспедиция - Жетюу археологиялык экспедициясыныц зерттеу жумыстарынан басталмак.
3 Нэтижелер (Айтбаева Э.Е., Манапова Э.М.)
XX f. басынан бастап Жетiсу елкесiнде В.В. Бартольд, И.А. Кастанье, Н.Н. Пантусов, В.Д. Городецкий, К. Ходжиков, Б.Н. Дублицкий археологиялык зерттеулерш шшара жYргiзсе, кейiнгi отандыщ жэне ленинградтыщ Fалымдар А.Н. Бернштам, К.А. А^ышев, Е.И. Агеева, Г.А. Кушаев, И.И. Копылов, А.Г. Максимова, Б.Н. Нурмуханбетовтер ескертюштерде ма^сатты тYрде барлау жэне кэшби казба жумыстарын жYргiздi.
Жетюу мен Ощуспк Казакстанныц археологиялык зерттелушщ алFашкы кезещ А.Н. Бернштам есiмiмен жэне КСРО FА Н.Я. Марр атындаFы Материалдыщ Мэдениет тарихы институты мен КСРО FА К^аза^ филиалы бiрлесе уйымдастырFан Жетюу археологиялык экспедициясы зерггеулерiмен байланысты. А.Н. Бернштам 1940 жылFы макаласын Алматы мацындаFы KарFалы койнауында шамамен 25 жастаы эйел адамныц жерлеу орнынан 300-ден астам YЙсiндердiц зергерлiк енерш мейлiнше ай^ын сипаттайтын алтын буйымдар табылFан казынаFа арнаFан едi. ТабылFан заттардыц iшiнде айыр еркештi тYЙенiц мYсiнi салынFан екi жYзiк, таутекелердщ 10 мYсiнi, тiзерлеп отырFан адамныц бауырын кемiрiп жащан тыш^ан бейнеленген сырFа, кептеген капсырмалар мен алтын жапсырмалар бар. Бул буйымдардыц бэрi алтыннан жасалып, перузамен апталFан. Ерек-ше кез тартатын нэрсе - бул KарFалыдан табылFан тэтi (диадема). Оныц iшкi бетi толFан кYрделi есiмдiк тектес ернектiц ортасында турFан ацдардыц, кустардыц, адамдардыц бейнелерi. 6з макаласында тэтiнi егжей-тегжейлi сараптаFан А.Н. Бернштам, осы бейнелер семантикасына Иран мен Кытай эсерiн баса керсетп жэне жерлеу орнынан табылFан буйымдар мен тэтш б.д.д. I f. - б.д. II f. кезендеп, оныц шамаета тиесiлi болFандыFын атап еткен [Бернштам 1940: 31].
Бул табылым жайында «Древнее золото Казахстана» ютабыныц авторлары KарFалы кешенiнiц кептеген заттары сакгалмаFанын айта келе, тэтшщ екi са^таетан белiгiнiц мацыздылыFын атап етедг Сонымен катар KарFалы тэтюшдеп ернектi сак кешпелi ортасымен емес, белгш мелшердегi мифологиялык персонаждары бар кытай бейнелеу дэстYрiмен байланыстырады. Бул шетелдш зат-ты YЙсiн аксYЙектерi немесе дiни коFамныц екiлдерi тапсырыспен жасатуы да мYмкiн дей келе, KарFалыдан табылFан бедерленуi дши-мифологиялык мазмуета толы сырFа дiни кызметкер не шаман адамFа тиесiлi болуы мYмкiн деген пiкiр айтады [Самашев 2007: 84].
KарFалы ауылыныц байырFы турFындарыныц айткан естелiктерi, алтын буйымдардыц та-былуы мен Орталык музейге етюзшу^ тапкан адамдар туралы аппарат, кейiнгi жылдары KарFалы диадемасы туралы кепшшк эрi Fылыми ортада таралып кеткен мэлiмеггердегi сэйкессiздiктер туралы егжей-тегжейт жазылFан макалалар тек Fылыми орта Fана емес осы бiр мураныц тарихы-
на кещл аударган калыц кепшшк арасында да Yлкен кызыпушылык тудыратыны свзсiз. ^аргалы диадемасыньщ табылуы, семантикасы, кiмге тиесiлi екендт туралы соцгы жылдары В.В. Сараев макалалар сериясын жарыкка шыгарды. Ол К^аргалы казынасыныц буйымдары тарихи деректерде YЙсiн гуньмосына эйелдiкке берiлген кытай ханшайымы Лю Сицзюньга тэн деп есептейдь Булай шешiм шыгаруына эшекейлердеп, эсiресе диадемадагы кытайлык мэнер, жерлеу орныныц кепшiлiк корымынан белек табылуы, тшт казына табылган жартастыц курылымыныц езi бул эшекейлердщ кытайдан шыкканын керсетедi деп санайды. Биiк таудагы шаткалды даолык iлiмдi устанатын, ел-ден окшауланып белек кеткен монах-абыздар мекендеуi мYмкiн екендiгiне токталады. Сонымен ^атар автор бул Каргалы буйымдарын «Каргалы кембесi (казынасы)» деп атаудыц кате екенiн, оныц себебi, Б.Н. Дублицкийдщ есептерiнде ацшылар тапкан кезде адам CYЙектершщ шашылып жатканын жэне бас CYЙектщ бiр белшнщ бетю кабаттан табылганы айкын жазылганын айта келш, «Каргалы жерлеу орны» деген атаудыц дурыс болатынын негiздейдi [Сараев 2021: 64].
Каргалы диадемасыныц бастапкы келбетiн калпына келтiру максатында ерекше туындыныц жасалу уакытындагы керкем енер тэсiлдерi мен дэстурлершщ сараптамаларына CYЙене отырып реконструкциялауга тырыскан М.А. Чернов зерттеу нэтижелерiн гылыми макалага аркау еттi. Эз макаласында тэтшщ жетюпеген белшектерiн Еуразия аумагында жасалган, мэдени фоны жагынан жакын диадемалар мен олжалардыц сакталган белшектерiне CYЙене отырып, калпына келпруге тырысты [Чернов 2015].
А.Н. Бернштам жетекшiлiк еткен Жетюу археологиялык экспедициясы маршруты Yлкен аумакты камтыганымен, 1ле езенi бойындагы ескертюштер толыкканды зерттелмеген едi. Казакстан территориясында ендiрiс орындарыныц кептеп салынуына, нактылап айтсак, 1954 жылы 1ле езененшщ бойында Капшагай ЖЭС салынуына байланысты осы аймакта орналаскан кептеген археологиялык ескерткiштердi зерттеу мэселесi кYн тэртбше койылды. 1ле езенi ЖетiсудаFы iрi су кезшщ бiрi болFандыктан, бул аумак аркылы Fасырлар бойы Казакстанды Орта Азия жэне Кытаймен байланыстыратын ежелгi керуен жолдарыныц етуi сезшз едi. Аймактыц ежелгi тарихыныц жалFыз дереккезi болып турFан ескерткiштердi жойылып кетуден сактау максатында Казакстан Fылым академиясы Тарих, археология жэне этнография институты жанынан 1954 жылы 1ле археологиялык экспедициясы курылды. Экспедиция жетекшю К.А. Акышев, отряд жетекшiлерi Е.А. Агеева, Г.И. Пацевич жэне Г.А. Кушаев, Fылыми кыметкер И.И. Копылов, аFа лаборанттар П.В. Агапов пен Х. Алпысбаев болды. Экспедиция ез жумысын аймакта барлау жумыстарымен бастап, 1ле езеншщ бойында - шыпыстан батыска карай КапшаFай шаткалынан Борохудзир ауы-лына дейiн,солтYCтiктен ощуспкке карай Шолактаудан Шелек ауылына дейiн зерттеу жумыстары жYргiзiлдi [КР FЖБМ FК АИ FА. 305-1с].
Экспедиция жетекшю К.А. Акышев 1954 жылFы есебшде казба жYргiзiлген 49 обаныц iшiнде № 29Б корым, № 1, 2, 14 жэне 15 оба корым курылысы конструкциясымен жэне табылFан зат-тарымен баскаларына караFанда ерекшеленетшше токталады. Бул жерден (№ 14 оба) ею шетiнде жырткыш ацныц бастары бейнеленген куйма кола бшезш, басып жасалFан суретiмен ац стилш еске тYсiретiн жэне Пазырык обаларынан алынFан табылымдарFа уксас жерлерi бар кола пластинаныц белшегi табылFанына токталып, бул обаларды б.д.д. 1У-И FF-мен кейiнгi сак кезещмен мерзiмдедi. Есепте Fалым осы корымда казылFан барлык обалар толыFымен тоналFанын атап етп [КР FЖБМ FК АИ FА. 305-1с].
Осы 1ле археологиялык экседициясыныц жYргiзген зерттеулершщ нэтижесiнде жарык керген К.А. Акышев пен Г.А. Кушаевтыц «Древняя культура саков и усуней долины реки Или» ецбепнде аймактыц сак жэне YЙсiн ескертюштерш зерттеу барысында жерлеу жэдiгерлерi арасынан табылFан эйел эшекейлерi туралы мэлiметтер кептеп бершген. Жетiсуды мекендеген сак тайпаларыныц тецдессiз ескерткiшi - Бесшатыр корымы толыFымен тоналFан обалардан турFандыктан, бул
ескертюшке арналган тарауда эйел эшекейлерi туралы бiрлi-жарым табылган моншактардан езге аппарат келтiрiлмеген.
Кызылауыз I корымында жYргiзiлген зерттеуде № 12 обаньщ оц жак жерлеу орнында саз балшыктан жасалган ыдыстармен бiрге бояуларга арналган терт белшке белiнген шаршы тYрiндегi устелше, адам сYЙектерi арасынан кола шаш кыстыргыш, коцырау, екi ушар басында барыс бейне-ленген бiлезiк, кола гривна белшеп жэне акык моншак табылган едь К.А. Акышев ушар басында жырткыш ац бейнеленген куйма кола бшезшт осы Кызылауыз I корымын кейiнгi сак кезещмен (б.д.д. У-1У гг.) кезецдеуге мYмкiндiк берген бiрден-бiр жэдiгер ретiнде атап керсетедi [Акишев, Кушаев 1963: 97-101].
1ленщ оц жагалауындагы Yйсiн ескерткiштерiне арналган екiншi белiмде осы аумактагы Yйсiн обаларын сипаттай келе, Г.А. Кушаев Капшагай III корымыныц № 18, 22, 89, 97 обаларынан темiр шаш тYЙрегiштер, жYЗден аса усак паста домалак моншактар, жiцiшке кола сым темiрден туйыкталмаган шиыршык тYрiнде жасалган сырга, кола айна жэне кас CYрмесiне арналган тастан жасалган цилиндр формалы ыдыс табылгандыгына токталган [Акишев, Кушаев 1963: 151-161].
Осы корымныц № 35 жерлеу орнынан бас CYЙектiц теменп жак тусынан ромб жэне биконикалык формадагы жетi акык, 35 паста жэне 45 эйнек моншактар, бас CYЙектiц оц жагынан шиыршык тэрiздi мыс пен кушстщ косындысынан куйылган, бiр жарым айналымга иiлген сырга, кола айна табылды [Акишев, Кушаев 1963: 153]. Осы сыргалар КР ОММ корында сактаулы, эрi музейдiц каталогында сипаттамасы мен фотосы берiлген [КР ОММ коллекциясы каталогы 2011: 133]. Орталык Музей корында сактаулы келес бiр жэдк-ер - б.д.д. I г. - б.д. I г. кезенделетш Этеген 1 корымыныц № 67 обасынан табылган узындыгы 10,4 см темiр шаш тYЙрегiш [КР ОММ коллекциясы каталогы 2011: 140].
Yцгiр кора I корымыныц № 28 обасында жерленген эйел адамныц мYPдесiмен бiрге темiр шаш тYЙрегiш, сакина жэне шиыршык тэрiздi екi кола сырга, устагышы трапеция тэрiздес домалак кола айна, кеуш калган бояуы бар кiшкентай косметикалык ыдыс, мойын тусынан 112 дана паста бисер, орташа келемдеп 13 паста моншактар, 26 дана эртYрлi келемдеп акык моншактар, Калкан I корымыныц № 62 обасынан эйел адамныц жерлеу орнынан оц бшегшде кимасында децгелек, уштары тYЙiспеген кола бшез^е YЙсiн тайпаларыныц жерлеу орны жэд^ерлершщ катарын толыктырды [Акишев, Кушаев 1963: 172-173]. Осы аумактыц YЙсiн ескертюштершен табылган эшекейлерге токтала келе, Г.А. Кушаев кола шиыршык тэрiздес сыргалар 1ле жазыгында б.д.д. I мыцжылдыктыц екiншi жартысынан бастап таралгандыгын атап керсетедi [Акишев, Кушаев 1963: 176].
Жалпы осы iргелi ецбекте антрополог галым В.В. Гинзбургтiц CYЙек-кацка материалдары-на жYргiзген сараптамалары нэтижесiнде жерлеу орныныц жыныстык тиесiлiгi туралы мэлiмет ашык айтылган. Iленiц оц жагалауындагы осы жерлеу орындарынан басы шар тэрiздi 34 темiр шаш тYЙреуiш, терт кола айна, 19 шиыршык тэрiздес сырга жэне кептеген моншактар табылды. Эйелдердщ жерлеу орнына осы жэдкерлердщ барлыгы тэн екендiгiн айта келш, ете сирек жагдайда темiр пышактар табылгандыгына токталады [Акишев, Кушаев 1963: 247-248].
Казак КСР FА 1ле археологиялык экспедициясыныц Алакел отряды Г.А. Кушаев жетекшшпмен 1963-1964 жэне 1966 жж. археологиялык барлау жэне стационарлы казба жумыстарын жYргiздi. Кектума ауылынан 10 км шыгыска карай, Онагаш жайлауынан микробарлау жумыстары ба-рысында кездейсок табылган кола дэуiрiнiц I жерлеу орнынан сол жак кырымен, басы батыска каратылып, катты бYгiле жерленген эйел адамныц кабiрiнен ете нашар сакталган екi кола сырга, колыныц бiлек тусынан жщшке кола бiлезiктiц калдыгы, кеуде куысыныц сол жак белiгiнен конус тэрiздес бес жапсырма табылды [Кушаев 1968: 136-137]. Алакел ойпатынан табылган Биен езешнщ оц жагалауында, Арасан ауылынан 2,5-3 км кашыктыкта орналаскан сак дэуiрiне жататын Ара-сан I, II корымдарыныц сегiз жерлеу орындары зерттелген едi. Арасан I корымыныц № 2 обасынан
акымда жерленген мэшттщ бас сYЙеriшц ею жагынан ете ерекше формадагы, зергерл^щ аскан шеберлшмен жасалган екi алтын сырга (1-сур.)* (*Макалада А.Е. Айтбаева тYсiрген фотосуреттер пайдаланылды), белшщ оц жагынан кола айна аршылды. Табылган жэдiгерлердi сараптай отырып, зерттеушi бул жерлеу орны да эйел адамга тэн деген корытындыга келедi [Кушаев 1968: 143-144].
1960 жылдары К. Акышев-тыц жетекшiлiгiмен Жетiсу археологиялык экспедициясы Ке-ген езенi ацгарында кец келемде барлау жэне казба жумыстары ба-рысында зерттеу Yшiн Курайлы шаткалы тандалып, Шыгыс Жетюудыц эртYрлi корымдардан жYЗден аса ерте темiр дэуiрiнiц оба-ларында казба жYргiзiлдi. Актасты шаткалындагы Актас I корымында 60-тан аса оба зерттелдi. Осы корымдагы № 28 обаны казу кезвде мYPде жанынан материалдык мэдениеттщ кунды заттары табыл-ды. Оц колынан темiр бiлезiк, оныц жанынан кою-жасыл порфириттан жасалган уршык табылса, ал сол колынан моншактар тiзбегi шыкты, алайда нашар сакталгандыктан моншакты жинап алу мYмкiн бол-мады. Ал кеуде тусынан екi iлгек тэрiздi зат, оныц астынан темiр сырга табылды. Осы жерден полихром статнде жасалган, жарты ай пiшiндi ерекше эдемi эрi кымбат эшекейленген екi салпыншак (колт) шекелiк табылды. Э.Х. Маргулан атындагы Археология институтыныц гылыми архивi корында сакталган Актас 1 корымы табылымдар тiзiмiнде: осы 28^i обадан табылган екi шекелш - рубин орнатылган алтын салпыншак (2-сур.) ез елшемiндегi салынган суреп сакталган, соны-мен катар № 35 обадан диаметрi 70 мм, калыцдыгы 8 мм темiр бшезш, 50-шi обадан кола сымнан жасалган сырга табылган. Жердщ Yстi курылыстарыныц елшемiне сай, Актас I корымы Yйсiндер мен хуннулардыц карапайым тургындарыныц зираты. Хуннулардыц кабiрлерiнде кездескен алтын эшекейлерге карап жерленген адамдарды аксYЙектерге жаткызуга болады. Мундай салпыншактар кепшшк колданатын зат емес екендiгi айкын, эрi IV-V гг. хас шеберлерi жасаган бiрегей буйымдар санатына жатады. К.А. Акышев бул обаны б.д. III-V гг. кезецдейдi [КР FЖБМ FK АИ FА. 831-iс].
Шыгыс Жетюудагы, Каратал езенiнiц жогаргы агысында, Тецлiк ауылы мацында орналаскан Тецшк корымы материалдары да Yлкен кызыгушыльщ тудырады. Ертедегi кешпелiлер материалдык мэдениет жайлы кунды мэлiметтер алуга мYмкiндiк берген бул ескерткiште жYргiзiлген казба жумыстары туралы К.А. Акышевтiц жеке архивiндегi кYнделiгiнен бiлемiз. Бул колжазба кYнделiктi галымныц 100-жылдык мерейтойына орай жарыкка шыккан монографиясында А.С. Fаниева колданган. Fалым диаметрi 35 тен 50 м, бтктш 3 тен 7 м дешн жететiн iрi бес обадан туратын
Казахстан археологиясы № 3 (25) 2024 37
1-сур. Сыргалар. Алакел ойпатындагы оба. II-III ff. Материалы: алтын, лазурит, Ker^ip ак,ьщ [К,Р¥М нк 24378/1,2 АЗ 555/1-2] Fig. 1. Earrings. Burial ground in the Alakol Basin. 2nd-3rd centuries. Material: gold, lapis lazuli, turquoise [NM RK entry 24378/1,2 АЗ 555/1-2]
Рис. 1. Серьги. Могильник в Алакольской впадине. II-III вв. Материал: золото, лазурит, бирюза [НМРК оф 24378/1,2 АЗ 555/1-2]
2-сур. Шекелттер. Ак,тасты. Материалы: алтын, анартас [КР¥М нк, 24377/1,2АЗ 554/1-2] Fig. 2. Kolts. Aktasty. Material: gold, garnet [NM RK entry 24377/1,2 АЗ 554/1-2] Рис. 2. Колты. Актасты. Материал: золото, гранат [НМ РК оф 24377/1,2 АЗ 554/1-2]
корымныц бузылFан эрi тоналFан бiр обасына жYргiзiлген 1964 ж. зерт-теулердi сипаттайды.
К.А. Акышев «Каратал» обасы деп атаFан обаFа тYсiрiлген траншея ею жерлеу шуцкыры мен осы ею шуцкыр арасында таFы бiр жерлеу орны табылFан. Орталык жерлеу орны толыктай деформацияFа ушыраFан, Yшiншi
жерлеу шуцкырында мыс KыстырFыштар мен жамылFы киген салт аттымен жылкы бейнеленген жYЗдеген
алтын жапсырмалар (3-сур.) табылды. Сондай ак темiр
тYЙрегiштер, кола айна жэне алтын тшктермен аFаш кобдиша табылды. Оба б.д.д. III-II ff. кезецделген [Ганиева 2024: 143-144].
К.А. Акышев сак енервдеп ац стилше арналFан макаласында ескерткiштердiц орнала-суына байланысты субаймактык варианттарды карастыру барысында эр аумакта зооморфтык бейнелердщ семантикасы сол белгiлi бiр коFамныц мYшелерiне тYсiнiктi космогониялык,
мифологияльщ, дши кезкарастардын KepiHici болFанын атап керсетедь Зергерлiк енердiц кола дэуiрiнiц ерте кезендервде пайда болFанымен, зооморфты бейнедеп алFашкы табылFан алтын сырFаFа кецiнен токталады. 1980 жылFы Жо^ар Алатауыныц батыс бектерiнде, Капал ауылы мацындаFы Мыцшуцкыр корымындаFы 10 жерлеу орнында жYргiзiлген казба барысын-да табылFан Yш алтын сырFа мен Yш саз ыдыска кецiл аударады. 21А коршауынан табылFан екi жылкыныц куйма бейнесiндегi алтын сырFаны Сiбiр, Казакстан мен Арал мацында кола дэуiрiнiц тайпаларыныц ац стилiнде орындалFан зергерлiк енердiц алFашкы ескерткiшi деп баFа бередi. Хронологиялык жаFынан аталFан буйымда жерлеу курылымы, жерлеу баFыты мен тYрiне карай, сенiмдi тYрде кола дэуiрiмен кезецдейдi [Акишев 1990: 7-8].
Зергерлш буйымдардыц мол коры жинакталFан келесi Жалаулы казынасы да КарFалы кембесi сиякты 1988 жылы Алматы облысыныц Кеген ауданында казына аттас Жала-
3-сур. Салт атты бейнесшдеп шытыра. Тецлт. Жетку. Б.д.д. III-II ff. [К,Р¥М нк 24393/1-4 АЗ 560/1-4] Fig. 3. Plaque depicting a horseman.
Tenlik. 3rd-2nd centuries BC [NM RK entry 24393/1-4 АЗ 560/1-4]
Рис. 3. Бляха с изображением всадника. Тенлик. III-II вв. до н.э. [НМ РК оф 24393/1-4 АЗ 560/1-4]
улы шагын ауылынан кездейсок табылды. К.А. Акышев пен Э.К. Акышев олжа табылган мекецщ зерттеп, олардыц кабiрден шыкпаганын аныктады жэне б.д.д. VIII-VII ff. мерзiмдедi. 3cipece турFындардын назарын аударFан буйым жарты ай тэрiздi пектораль едi [КР ОММ коллекциясы ка-талогы 2011: 51]. Сонымен катар F.A. Базарбаева мен Г.С. Жумабекова ерте темiр дэуiрi внерiндегi усак пластика^ы кещнен таралFан бвкен бейнесi туралы макаласында осы Жалаулы жэне Ecîk обаларындаFы табылFан жэдiгерлердi мысалFа ала отырып, Казакстанныц б.д.д. VIII - III ff. ац стилiндегi акбвкен образына талдау жасаFан [Bazarbayeva, Jumabekova 2023: 893-908]. Дегенмен, бул казына курамында накты эйел эшекейi ре^нде саналатын буйым жок.
XX f. 30-жылдарыныц соцынан тэуелсiздiк алFанFа дешнп уакыт аралыFындаFы Жетiсу влкесiнде жYргiзiлген археологиялык зерттеулер барысында табылFан эшекей буйымдар туралы кыскаша шолуды корытындыласак, сак жэне YЙсiн обаларыныц шеспе материалдары ретiнде усак моншактар, шиыршык тэрiздi сырFалар, кола бiлезiктер жэне темiр шаш тYЙреуiштер табылды. Дегенмен, археологтар КарFалы казынасынан взге, Жетюу вщршщ эйел эшекей буйымдарын ар-найы зерттеу жумысына аркау ете коЙFан жок едi. Жалпы бул табылымдар мерзiмдеушi косымша материал ретвде карастырылды.
4 Талкылау (Айтбаева Э.Е.)
К^рп танда археологтар жерлеу ескерткiштерi мен iлеспе материалдарын сараптап, талдау непзвде эйелдердiн мэртебесiн аныктауFа квп квнiл бвлуде; эйелдiн жалпы келбетш, оныц костюмiн гендерлiк реконструкциялау максатында элеуметтiк зерттеулер сэттi жYргiзiлуде. Жалпы Жетiсу бойынша эшекей буйымдардыц тэуелсiздiк алFан жылдардан бергi кезецдеп Fылыми жария-ланымдарда карастырылуына токталсак.
З. Самашев баст^ан авторлар тобыныц Алматы тарихына арналFан «Древности Алматы» зерттеу жумысыныц - Алматы каласыныц археологиялык зерттелу тарихы туралы бвлiмiнде кала аумаFынан кездейсок табылFан буйымдар мен арнайы уйымдастырылFан зерттеу жYмыстары хронологиялык ретпен тиянакты сипатталады. Эшекейлер жеке сараланбаFанымен, жалпы Алматы облысы аумаFындаFы археологиялык олжаларFа - Жалаулы жэне КарFалы казынасына арнайы токталFан [Самашев и др. 2005: 54].
Ал К.М. Байпаков, Т.В. Савельева, К. Чангтыц бiрлесiп жазFан СолтYCтiк-ШыFыс Жетiсудын ортаFасырлык елдi мекендерi мен калаларына арналFан ецбекте казiргi Алматы каласыныц орнында орналаскан отырыкшылык ескерткiштердiн зерттелуi карастырылFан. Шелек каласында жYргiзiлген казба жумыстарында табылFан металдан жасалFан эйел эшекейлерше, сырFанын салпыншаFына, оныц ак жэне жасыл-сур тYCтi нефриттi кырнап жасалFан квзiне токталып, аналогтары кврсетiлiп, фотосы тYсiрiлген [Байпаков и др. 2005: 94].
1996 жылы казак-америка археологиялык экспедициясыныц Тузысай (Алматы обл., ТалFар ауд.) конысында жYргiзiлген зерттеулерi нэтижесшде табылFан эйел адамныц жерлеу орнына арналFан макалада усак эйнек моншактар, бiржакты темiр пышак, жамбас CYЙегi тусында кола айна сынды жерлеу буйымдары табылFаны кврсетiлген. Кола айнадаFы тврт иероглифтi Е.И. Лубо-Лес-ниченко <^шщзде эрдайым байлык пен береке болсын» деп аударса, америкалык кытайтанушы В. Майер «0здщ тегiнiз эркашан эйгiлi эрi денi сау болсын» деп окьпан [Григорьев и др. 2007: 131]* (*аудармасы А.Е. Айтбаеваныю). ЖYргiзiлген сараптамалар негiзiнде жерлеу орны XII-XV ff. мерзiмделдi.
Мемлекетпк «Мэдени мура» баFдарламасы аясында зерттелген ортаFасырлык Койлык каласында жYргiзiлген археологиялык зерттеулер шыпыс кесенесiнiн бiр кабiрiн казу барысында твртбурышты платформасы бар алтын сакиналар жэне всiмдiк тектес оюлармен безендiрiлiген эшекейлер; уштары кесшген текше тYрiндегi миниатюралык кенейткiшпен безендiрiлген алтын
сырга; дэнекерлеу орындарында кос буралган флейтадан жасалган белбеумен, юшкентай алтын сфералык кулондармен, Ker^ip жэне меруерт моншактармен безендiрiлген, созылган шар тэрiздес алтын куыс кулондары бар мойын эшекейi табылган. Бул жэдкерлердщ сипаттамасы мен фотосы ескертюшке арналган альбом-кiтапта беpiлген, авторлар жерлеу орны мен кесенеш XIII-XIV гг. кезецдецщ [Байпаков, Воякин 2007: 85].
1968 жылы К. Акышев ашып, зерттеген Шелек ауылынан 18 км солтYCтiк-шыFыста (Алматы обл., Ецбекшщазак ауд.), Шелек eзенiнiц а^арында орналаскан Yйсiн дэуipiне жататын Каратума корымын 2009 жылдан бастап «Археологиялык экспертиза» жауапкершшш шектеулi сеpiктестiгi «Жетiген-КоpFас» темipжол аумаFында калуына байланысты кайта зерттедг Осы зерт-теулер нэтижесiнде К.М. Байпаков, Д.А. Воякин жэне С.В. Захаровтардьщ бipлескен автоpлыFымен жарык керген «Могильник Каратума» монографиясында бiздiц зерттеу нысанымы^а сай № 16 эйел адам жерленген обадан кимасында децгелек, сакталFан бeлiгi 5,9 жэне 1,9 см кола тYЙpеуiш пен тоFыз алтын кYлтелi гYлepнек табылFаны жазылды. Авторлардыц пайымдауынша, алтын фольга-дан жасаетан тоFызбуpышты жулдызшаныц кейпiнде, беи шы^ыцкы бул гYлepнек езге буйымFа, бэлкiм осы жерлеу орнынан табылFан кола тYЙpеуiшке жабыстыpылFан болуы мYмкiн жэне бул тYЙpеуiш осы кезецдеп Жетюудыц сак-YЙсiн жерлеу орындарына тэн буйым [Байпаков и др. 2016: 104]. Сонымен катар № 48 обадан кола бшезштер табылды. Далалык Еуразияныц сак-сармат жэне Fун-саpмат дэуipiнiц ескеpткiштеpiнде осыFан уксас буйымдар eте кeп кездеседi.
Осы Каратума корымыныц эшекейлерше аpналFан келесi макалада Е.Ш. Амиров осы бiлезiктеp мен тYЙpеуiшке жэне моншактаpFа арнайы токталFан. Автор табылFан заттардыц жакын аналогтарын да гарсете отырып, бул тYЙpеуiш шаш Yлгiсiн бекiту Yшiн бе, элде баскшмнщ бeлшегi pетiнде пайдаланылды ма, накты айту киын деп тужырымдайды. Жалпы Каратума корымыныц № 167 обасы 88% тоналFанымен, бYлiнбеген 20 обаныц eзiнде эшекейлер тек ею жаFдайда табылFанына токталып, автор бул азшылык себебiн катаpдаFы немесе OFан тецестipiлген туpFындаpдыц жерлеу Fуpпыныц ерекшелтмен немесе туpFындаpдыц негiзгi тобыныц эл-аукатыныц тeмендiгiмен байланысты болуы мYмкiн дейдi [Амиров 2017: 114].
Археолог Fалымдаpдыц этнолог эpiптестеpiмен бipлесе шыFаpFан «Образ женщины в отражении веков: по материалам из Большого Тургая и сопредельных регионов» атты ужымдык монографиясында кола дэуipiнен бастап, казак улттык дэстYpiндегi эшекейлерге аpналFан салмакты макалалар тоFыскан [Образ женщины... 2020]. ЖинактаFы Казакстан аpхеологиясындаFы орта Fасыp кезецi ескеpткiштеpiн зеpттеудегi мацызды баFыт гендеpлiк зерттеулерге аpналFан Б.М. Хасенованыц макаласы тарихнамалык сипатта жазылFан. БYкiл Казакстан аумаFындаFы орта Fасыpлык ескеpткiштеpдегi эйелдеpдiц жерлеу орындарын зерттеген Э.Х. МаpFулан, Ф.Х. Арсла-нова, Я.А. Шер жэне т. б. секiлдi зеpттеушiлеpдiц ецбектеpiндегi гендеpлiк мэселеге токталFан. Жумыс барысында Fылыми зеpттеулеpдi карастыра отырып, гендеpлiк тиесiлiлiктi аныктайтын арнайы буйымдарды iздестipу iсi де жYpгiзiлген. Автор Жетiсу Yшiн ер адамдардыц жерлеу орны-на кару-жарак буйымдары, белдiк бeлшектеpi тэн деп гарсетсе, эйелдер Yшiн айналар, сыpFалаp жэне кайшыларды белгiлейдi. Тiптi, курбандык жануары мен курбандык таFамдаpыныц курамы мен кeлемi де кайтыс болFан жанныц жынысына байланысты eзiндiк ерекшелшке ие екенiн атап кepсетедi [Хасенова 2020: 54].
Ерте темip дэуipi коFамындаFы эйел peлi мэселесiн гатерш жYpген F.А. Базарбаева мен Г.С. Жумабекованыц «Шаманка, жрица, принцесса?» атты макаласында атакты Есiк обасы, Батыс Казакстанда Я. Лукпанова казба жYpгiзген Таксай 1 кешенiнiц № 6 обасы жэне Тасарык обасы-на токталады. Fалымдаp Есiк обасында жерленген сак жауынгершщ жынысы туралы мэселеде К.А. жэне Э.К. Акышевтер, Б.Н. Нурмуханбетовтщ зеpттеулеpi, Есiк коpык-музейi кызметкеpлеpi жинакталFан казбаFа катысушылардыц сухбатары, антрополог А.О. Китованыц CYЙек калдыктарына
жYргiзген зертханалык анализдер нэтижесшде мYPде 16-18 жастаFы жас жттке тиесiлi екендiгi аныкталFанына токталады. Бул жерде зерттеушшер жыныстык тиесiлiкке катысты таласты дэйек ретiнде ушюр эрi биiк бас киiмнiн квптеген тYркiтiлдес улттардыц бас киiмi «сэукелемен» уксастыны болFанын баса кврсетедi. Ал келес екi ескерткiштiн жерлеу жэдiгерлерiн тиянакты си-паттай отырып, «ханшайым» атауынан гврi «абыз» (жрица) атауы барынша сай келетiнiн, дегенмен, ШыFыс Арал мацындаFы ¥ЙFарак жэне ОнтYCтiк Тугюкен корымдарындаFы эйел жерлеу орында-ры жэдiгерлерiне CYЙене отырып, ол заманда эйелдщ эртYрлi функцияларды катар аткарFандыFын, отанасы болып, бала всiрiп, Fурыптар мен салттарды орындаумен катар кажет кезде ат Yстiнде ел KорFаFандыFына да токталFан. Жалпы археологтарды жерлеу орындарына «ханшайым», «абыз» ата-уын онды-солды колдана бермеуге шакырады [Базарбаева, Джумабекова 2019: 74].
Алматы облысы Райымбек ауданы Шалквде жайлауында орналаскан ерте темiр дэуiрiнiн Катартвбе корымында жYргiзiлген археологиялык зерттеулер нэтижесiне арналFан А. Чотбаев пен А. Ощарулыныц макаласында 2012 ж. зерттеулерде № 2 обаныц жерлеу шуцкырынан мYPденщ бас CYЙегiнiн сол жак шеке тусынан табылFан сары металдан жасалFан сырFаFа токталFан (4-сур.). Авторлар мундай сырFа тYрлерiнiн Жетiсу влкесiнде кещнен таралFанын айта келiп, б.д.д. III-II ff. мерзiмдейдi [Чотбаев, Онгар 2014: 74].
2020 жылы Э.Х. МарFулан ат. Археология институтыныц жетекшi Fылыми кызметкерi А.А. Горячев бастаFан отряд КарFалы казынасы табылFан накты орынды табу максатында барлау-зерттеу жумыстарын бастады. Осы жумыстар нэтижесiнде Ерменсай шаткалында «КарFалы тасы» атты нысан табылып, алдын ала археологиялык казбалар нэтижесшде атакты «КарFалы казынасыныц» табылFан орны ре^нде аныкталды. Зерттеу нэтижесiнде сол замац^ы казына iздеушiлердiн квзiнен таса калуы мYмкiн 11 алтын домалак айылбас жэне алтын фольганыц Yш бвлшегi табылды [Горячев и др. 2021: 108].
Зерттеу такырыбына катысты сощы жылдардаFы ерекше токталатын ещбек -Б. Хасенованыц «Женские украшения гунно-сарматского времени Казахстана» атты макаласы. Зерттеушi Казакстанныц Fун-сармат кезенiндегi эйел костюмiндегi аксессуарларды жYЙелеу максатында эшекейлердiн адам денешнде таFылFан орнына байланысты буйымдарды классификациялады. Диадемалар, сырFалар, шекелiктер, кеудеге таFылатын салпыншактар деп жiктелген эшекейлер арасында Жетiсу влкесiнен табылFан КарFалы диадемасы, КарFалы казынасынан табылFан зооморфты сырFа, Каркара обасынан табылFан тiкбурышты, квбелек тэрiздi жэне зигзаг тэрiздi жапсырмалардан туратын мYPденiн желке тусынан табылFан баскиiмнiн металл бвлшектерi
4-сур. СырFа. Катартебе-1, № 2-оба, 2-жерлеу орны [КР¥М нк 32654 АЗ - 623] Fig. 4. Earring. Katartobe-1, kurgan No. 2, burial 2 [NM RK entry 32654 АЗ - 623] Рис. 4. Серьга. Катартобе-1, курган № 2, погребение 2 [НМ РК оф 32654 АЗ - 623]
сипатталган. Дегенмен бул жапсырмалар табылган Каркара кешетнщ жерлеу орнындагы мYPдешц жынысы жайлы зерттеушшер ашып айтпагандыктан, бул жапсырмалар ер адамныц баскшмшщ бвлшегi немесе мандай таспасыныц эшекейлерi де болуы mymkîh деп тужырымдайды [Хасенова 2023: 90].
Макалада металдан жасалган бiр дэуiрдiц эшекейлерi алгаш рет классификацияланды. Дегенмен колга, бiлекке тагатын эшекейлер карастырылмаган, эшекейлердiц квп бвлiгi бас бвл^ерше арналган. Fун-сармат дэуiрiнiц эшекейлерiн толык зерттеу болашактыц еншiсiнде.
5 Корытынды (Айтбаева Э.Е.)
Макалада карастырылып отырган хронологиялык шецбер бойынша материалдарды ею негiзгi кезецге бвлiп карастыруга болады: XX гг. 40-90 жж., XX гг. гасырдыц 90 жж. бастап бYгiнгi кYнге дейiнгi зерттеулер. Эрбiр кезецде жYргiзiлетiн зерттеулердiц сипаты сол кездеп взектi гылыми мiндеттер мен тенденцияларга сэйкес келедi. Металдан жасалган эйел эшекейлерш зерттеу квне жэдiгерлердi кездейсок жинаудан жYЙелi тYрдегi гылыми зерттеуге дейiнгi кYрделi жолдан втп деп айта аламыз. Зергерлiк буйымдар туралы алгашкы жазбалар тек сипаттамалык эрi палеоэтнографиялык материалды талдауда косымша дэлел ретiнде гана карастырылса, соцгы жылдары зергерлiк буйымдарды зерделеудегi этномэдени параллельдер, салыстырмалы талдаулар мен типологиялар сынды зерттеулер жYргiзiлуде. Осы зерттеу жумыстарында токталган эшекейлер тYрлерi казiргi зергерлiк буйымдардыц тYпкi образдары болгандьщтан, осы жэдiгерлердi сипаттау зергерлiк внердщ жекелеген тYрлерiнiц шыгармашылык формасыныц дамуыныц эволюциялык жолын аныктауга мYмкiндiк бермек.
¥зак уакыт бойы зергерлiк буйымдардыц арнайы зерттеу нысаны болмауы оныц тэуелаз дерекквз ретiндегi рвлiн твмендетп, алайда казiргi тацда бул квзкарас взгердi. Дегенмен эйел эшекейлерiн арнайы зерттеу такырыбы етiп алган жумыстар квлемi элi салыстырмалы тYрде шагын, бiрак жинакталган материал болашак зерттеу жумысына негiз болатын мол акпараттык элеуетке ие. Зергерлiк буйымдар бузылу мен шiру процестерiне аз тYсетiндiгiне, техникалык жэне технологиялык параметрлерi, ою-врнеп, буйымдардыц дизайны жэне пiшiнiне байланысты халыктардыц этникалык тарихы мен мэдени генезисшщ, ежелгi жэне ортагасырлык этникалык процестер мен этномэдени катынастар кезецдерш накты негiздеп бере алатын мацызды тарихи дерекквз екенi свзсiз.
ЭДЕБИЕТ
1 Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. Алма-Ата: Наука, 1963. 320 с.
2 Акишев К.А. Происхождение «звериного стиля» в изобразительном искусстве саков // Маргулановские чте-
ния: Сборник материалов конференции. Часть I. М., 1992. С. 4-9.
3 Амиров Е.Ш. Украшения из могильника Каратума // IX Оразбаевские чтения / Отв. ред. А.Т. Толеубаев.
Алматы: Казак университет^ 2017. С. 112-115.
4 Базарбаева Г.А., Джумабекова Г.С. Шаманка, жрица, принцесса? (К изучению статуса женщины сакской
эпохи) // Электронный научный журнал «edu.e-history.kz». 2019. № 3 (19). С. 68-75. URL: https://edu.e-history.kz/index.php/history/article/view/537 (дата обращения: 30.08.2024).
5 БайпаковК.М., ВоякинД.А. Средневековый Каялык. Алматы: Print S, 2007. 224 с.: ил. (на каз., рус., англ. яз.).
6 Байпаков К.М., Воякин Д.А., Захаров С.В. Могильник Каратума. Некрополь раннего железного века
в Семиречье. Алматы: Археологическая экспертиза, 2016. 672 с.: ил.
7 Байпаков К.М., Савельева Т.В, Чанг К. Средневековые города и поселения северо-восточного Жетысу.
Алматы: CREDO, 2005. 188 с.
8 Бернштам А.Н. Золотая диадема из шаманского погребения на р. Каргалинке // КСИИМК. 1940. Вып. 5.
С. 23-31.
9 Ганиева А.С. Век археологии в научном наследии К.А. Акишева / Труды Института археологии им
А.Х. Маргулана. Т. VII. Алматы: ИА КН МНВО РК, 2024. 216 с.
10 Григорьев Ф.П., Чанг К., Туртеллот П. Погребение женщины позднекочевнического времени на поселении
Тузусай // История и археология Семиречья. Вып. 3 / Отв. ред. А.Н. Марьяшев. Алматы: Фонд «Родничок», 2007. С. 129-139.
11 Горячев А.А., Сараев В.В., Егорова Т.А., Чернов М.А. Новые материалы древнего археологического
комплекска Каргалинского историко-географического микрорайона // Археология Казахстана (Казакстан археологиясы). 2021. № 2 (12). С. 87-119.
12 Кушаев Г.А. Ранние погребения Алакульской впадины // Новое в археологии Казахстана / Отв. ред.
М.К. Кадырбаев. Алма-Ата: Наука, 1968. 160 с.
13 КР FЖБМ FК АИ FА. 305-1с: Акишев К.А. Отчет о работах Илийской археологической экспедиции
за 1954 г.
14 КР FЖБМ FК АИ FА. 83Ыс: Дневник САЭ-1962. Опись находок из могильника Актас I.
15 КР ОММ - Казакстан Республикасы Орталык Мемлекетлк Музешнщ археологиялык коллекциясы: сактар
мен YЙсiндер мэдениеп (иллюстрацияланган гылыми каталог), казак, орыс, агылшын т1лдер1нде. «Казакстан Республикасы Мемлекетпк Орталык Музешнщ археологиялык коллекциясы» (серия). Алматы: внер, 2011. 320 б.
16 Образ женщины в отражении веков: по материалам из Большого Тургая и сопредельных регионов.
Коллективная монография / Отв. ред. Г.А. Базарбаева, Г.С. Джумабекова. Алматы: ИА КН МОН РК, 2020. 160 с.
17 Самашев З., Григорьев Ф., Жумабекова Г. Древности Алматы. Алматы: Археология, 2005. 184 с.
18 Сараев В.В. Каргалинская диадема под флером Юрия Домбровского // Археология Казахстана (Казакстан
археологиясы). 2021. № 2 (12). С. 61-86.
19 Хасенова Б.М. Гендерная символика эпохи средневековья по данным археологии // Образ женщины
в отражении веков: по материалам из Большого Тургая и сопредельных регионов. Коллективная монография / Отв. ред. Г.А. Базарбаева, Г.С. Джумабекова. Алматы: ИА КН МОН РК, 2020. С. 43-58.
20 Хасенова Б.М. Женские украшения гунно-сарматского времени Казахстана // Археология Казахстана
(Казакстан археологиясы). 2023. № 4 (22). C. 86-100.
21 Чернов М.А. Композиционный строй каргалинской диадемы. Опыт реконструкции // Сакская культура
Сарыарки в контексте изучения этносоциокультурных процессов степной Евразии / Отв. ред. А.З. Бейсенов. Алматы: ИА КН МОН РК; НИЦИА «Бегазы-Тасмола», 2015. С. 376-384.
22 Чотбаев А., Онгар А. Некрополь Катартобе — памятник кочевой элиты Восточного Жетысу // Всадники
Великой степи: традиции и новации / Отв. ред. Д. Байтлеу. Астана: ФИА, 2014. C. 63-87.
23 Bazarbayeva G.A., Jumabekova G.S. The image of antelope (saiga) in the Early Iron Age Art of Kazakhstan //
МАИАСП. 2023. № 15. С. 893-908.
REFERENCES
1 Akishev, K. A. Kushaev, G. A. 1963. Drevnya kultura sakov i usunei dolini reki Ili (Ancient culture of the Sakas and
Usuns of the Ili River Valley). Alma-Ata: "Nauka" Publ. (in Russian).
2 Akishev K.A. 1992. In: Samashev, Z. S. (ed.). Margulanovskie chteniya-1990. Sbornik materialov konferencii.
(Margulan readings-1990). Chast' I. M., 4-9 (in Russian).
3 Amirov, E. S. 2017. In: Toleubayev, A. T. (ed.). IX Orazbaevskie chteniya (9th Orazbayev Readings). Almaty:
"Kazakh University" Publ., 112-115 (in Russian).
4 Bazarbayeva, G. A., Jumabekova, G. S. 2019. In: edu.e-history.kz, 3 (19), 68-75. URL: https://edu.e-history.kz/
index.php/history/article/view/537 (accessed: 30.08.2024) (in Russian).
5 Baipakov, K. M., Voyakin, D. A. 2007. Srednevekovyi Kayalyk (Medieval town Kayalyk). Almaty: "Print S"
(in Kazakh, Russian, English).
6 Baipakov, K. M., Voyakin, D. A., Zakharov, S. V. 2016. Mogilnik Karatuma. Nekropol rannego zheleznogo
veka v Semireche (The Karatuma burial ground. Necropolis of the early Iron Age in Semirechye). Almaty: "Arkheologicheskaya ekspertiza" Publ. (in Russian).
7 Baipakov, K. M., Savelyeva, T. V, Chang, K. 2005. Srednevekovye goroda i poseleniya severo-vostochnogo Zhetysu
(Medieval cities and settlements of north-eastern Zhetysu). Almaty: "CREDO" Publ. (in Russian).
8 Bemshtam, A. N. 1940. In: Kratkie soobshcheniya o dokladah ipolevyh issledovaniyah Instituta Istorii materialnoy
kultury ((Brief comunications on the reports and field researches of the Institute for the history of material culture)), 5, 23-31 (in Russian).
9 Ganieva, A. S. 2024. Vek arkheologii v nauchnom nasledii K.A. Akisheva (Century of archaeology in the scientific
legacy of K.A. Akishev). Proceedings of Margulan Institute of Archaeology, Vol. VII. Almaty: Margulan Institute of Archaeology (in Russian).
10 Grigoryev, F. P., Chang, K., Turtellot, P. 2007. In: Maryashev, A. N. (ed.). Istoriya i arkheologiya Semirechya
(History and Archaeology of Semirechye). Vol. 3. Almaty: Fond "Rodnichok", 129-139 (in Russian).
11 Goryachev, A. A., Saraev, V. V., Egorova, T. A., Chernov, M. A. 2021. In: Kazakstan arheologiyasy (Kazakhstan
Archeology), 2 (12), 87-119 (in Russian).
12 Kushaev, G. A. 1968. In: Kadyrbayev, M. K. (ed.). Novoe v arheologii Kazahstana (New in the
Kazakhstan Archaeology). Alma-Ata: "Nauka" Publ, 135-144 (in Russian).
13 In: Science archive of Margulan Institute of Archaeology. D. 305.
14 In: Science archive of Margulan Institute of Archaeology. D. 831.
15 Alimbay, N. (compl.) 2011. Qazaqstan Respublikasy Memlekettik Ortalyq Muzeiinin arkheologiyalyq kollektsiyasy:
saqtar men uiisender madenieti (illyustratsiyalyq gylymi katalog) (Archaeological collection of the Central State Museum of the Republic of Kazakhstan: The culture of the Saka and the Usuns (illustrated scientific catalogue)). Almaty: "Onef' Publ. (in Kazakh, Russian, English).
16 Bazarbayeva, G. A., Jumabekova, G. S. (eds.). 2020. Obraz zhenshiny v otrazhenii vekov: po materialam iz
Bolshogo Turgaya i sopredelnyh regionov (The woman image through the ages: based on materials from Great Turgay and adjacent regions). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 83-108 (in Russian
17 Samashev, Z., Grigoryev, F., Jumabekova, G. 2005. Drevnosti Almaty (Antiquities of Almaty). Almaty:
"Arkheologiya" Publ. (in Russian).
18 Saraev, V. V. 2021. In: Kazakstan arheologiyasy (Kazakhstan Archeology), 2 (12), 61-86 (in Russian).
19 Khassenova, B. M. 2020. In: Bazarbayeva, G. A., Jumabekova, G. S. (eds.). Obraz zhenshiny v otrazhenii vekov:
po materialam iz Bolshogo Turgaya i sopredelnyh regionov (The woman image through the ages: based on materials from Great Turgay and adjacent regions). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 43-58 (in Russian).
20 Khassenova, B. M. 2023. In: Kazakstan arheologiyasy (Kazakhstan Archeology), 4 (22), 86-100 (in Russian).
21 Chernov, M. A. 2015. In: Beisenov, A. Z. (ed.). Sakskaya kultura Saryarki v kontekste izucheniya etnosotsiokulturnyh
protsessov stepnoy Evrazii (Saka culture of the Saryarka in the context of ethnosocial and cultural processes of the Eurasian Steppe). Almaty: Margulan Institute of Archaeology; "Begazy-Tasmola" Publ., 376-384 (in Russian).
22 Chotbayev, A., Onggar, A. 2014. In: Baitileu, D. (ed.). Vsadniki Velikoy stepi: traditsii i novatsii (Riders of the
Great Steppe: traditions and innovations). Astana: Branch of the Margulan Institute of Archaeology, 63-87 (in Russian).
23 Bazarbayeva, G. A., Jumabekova, G. S. 2023. In: Materialypo arkheologii i istorii antichnogo i srednevekovogo
Prichernomor 'ya (Proceedings in Archaeology and History of Ancient and Medieval Black Sea Region), 15, 893-908 (in English).
Муцделер к,ак,тыгысы туралы ак,паратты ашу. Авторлар муцделер к,ак,тыгысыныц жок/тъ^ын м^мдейдк /
Раскрытие информации о конфликте интересов. Авторы заявляют об отсутствии конфликта интересов. /
Disclosure of conflict of interest information. The authors claim no conflict of interest.
Макала туралы аппарат / Информация о статье / Information about the article.
Редакцияга тYстi / Поступила в редакцию / Entered the editorial office: 28.08.2024.
Рецензенттер мак,улдаган / Одобрено рецензентами / Approved by reviewers: 18.09.2024.
Жариялауга к,абылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 24.09.2024.
■
44 44 Казахстан археологиясы № 3 (25) 2024
