МЕЛАМИН-ЦИАНУР КИСЛОТАСИ, НАТРИЙ ТЕТРАСУЛЬФИДИ ВА ОРТОФОСФОР КИСЛОТАСИ АСОСИДА ОЛИГОМЕРЛАР ИШЛАБ
ЧИ^АРИШ САМАРАДОРЛИГИ
Бердиев Санжар Алланазарович
Тошкент кимё-технология илмий тадцицот институты мустацил изланувчиси
Аннотация. Мацолада меламин-цианур аддукти, натрий тетрасулъфиди ва ортофосфор кислотаси асосида таркибида азот ва олтингугурт булган олигомер цушимчаларни ишлаб чицариш буйича олиб борилган тадцицотлар келтирилган. Хозирда таклиф этилаётган технологик усул орцали олинган таркибида олтингугурт ва азот булган бирикмалар синовдан утказилди, уларнинг мойлаш таъсири мойларининг сифатини яхшилаганлиги уларнинг тузилиши ва функционал табиати туфайли молекулада мавжуд булган гуруулар орасида органик моддалар, айницса паст молекуляр олтингугуртларни уз ичида олган олигомерлар кенг цулланилади.
Калит сузлар: ортофосфор кислота, олигомер цушимчалар, меламин-цианур аддукти, натрий тетрасулъфид, олтингугурт, азот, мой, тетраэтиламмоний хлорид, катализатор.
ЭФФЕКТИВНОСТЬ ПРОИЗВОДСТВА ОЛИГОМЕРОВ НА ОСНОВЕ
МЕЛАМИНОЦИАНОВОЙ КИСЛОТЫ, ТЕТРАСУЛЬФИДА НАТРИЯ И
ОРТОФОСФОРНОЙ КИСЛОТЫ
Бердиев Санжар Алланазарович
Исследователь Ташкентского научно-исследовательского химико-технологического института
Аннотация. В статье представлены исследования по получению азотсодержащих и серосодержащих олигомеров на основе меламиноциануровой кислоты, тетрасулъфида натрия и ортофосфорной кислоты. В настоящее время прошли испытания соединения, содержащие серу и азот, полученные предлагаемым технологическим способом, их смазывающее действие улучшило качество масел, благодаря их строению и функциональной природе, среди присутствующих в молекуле групп органические вещества, особенно олигомеры, содержащие низкомолекулярные сера, широко используются.
Ключевые слова: ортофосфорная кислота, олигомеры, меламин-циануровая кислота, тетрасульфид натрия, сера, азот.
doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10412896 KIMYOVIY TEXNOLOGIYA VA QURILISH ХИМИЧЕСКАЯ ТЕХНОЛОГИЯ И СТРОИТЕЛЬСТВО CHEMICAL TECHNOLOGY AND CONSTRUCTION
EFFICIENCY OF PRODUCTION OF OLIGOMERS BASED ON MELAMINOCYANIC ACID, SODIUM TETRASULPHIDE AND ORTHOPHOSPHORIC ACID
Berdiyev Sanjar
Researcher at Tashkent Scientific Research Institute of Chemical Technology
Abstract. The article presents research on the production of nitrogen-containing and sulfur-containing oligomers based on melamine cyanuric acid, sodium tetrasulfide and orthophosphoric acid. Currently, compounds containing sulfur and nitrogen obtained by the proposed technological method have been tested; their lubricating effect has improved the quality of oils, due to their structure andfunctional nature; among the groups present in the molecule, organic substances, especially oligomers containing low molecular weight sulfur, are widely used.
Keywords: orthophosphoric acid, oligomers, melamine-cyanuric acid, sodium tetrasulfide, sulfur, nitrogen.
Кириш. Таркибида олтингугурт булган кушимчалар мой таркибида яхши аралаши ва металл ускуналар билан яхши богланиши натижасида моддаларнинг мойлаш таъсири сезиларли даражада уларнинг тузилиши ва табиатига боглик; булади.
Х,осил килган мойсимон коплама-ларни механик хоссаларга карши босим
doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10412896 KEMYOVIY TEXNOLOGIYA VA QURILISH ХИМИЧЕСКАЯ ТЕХНОЛОГИЯ И СТРОИТЕЛЬСТВО CHEMICAL TECHNOLOGY AND CONSTRUCTION
асосида таркибида олтингугурт, азот сакловчи бирикмаларнинг хоссалари урганилди. Тажриба синовларни амалга ошириш учун маълум булган усуллардан фойдаланилди. Моддаларнинг хусусият-ларини тавсифлаш учун куйидаги курсат-кичлар кулланилган: эскириш тезлиги (ат) ва ишкаланиш коэффициента (ктр). Ушбу усуллар оркали таклиф этилган
0 15 30 45 60 75 Р-
1-расм. NS-1 ва NS-2 маркали олигомерларни пулатнинг эскириш тезлигини am (мм с-1) юк таъсирига (удельной нагрузки Руд (МПа)) богликдиги
таркибида олтингугурт ва азот булган кушимчаларни NS-1 ва NS-2 маркали олигомерларига асосланган композиция-нинг хусусиятлари тадкик этилган.
Адабиёт та^лили ва усуллари. Таклиф этилаётган NS-1 ва NS-2 маркали олигомерларни турли функция-нал гурухларни хусусиятлари уларни концентрацияга богликлиги тажриба натижалари асосида аникланди. Ушбу кушимчалар ишкаланишга баркарорлиги, эскиришга карши хусусиятларни урга-ниш бугунги кунда катта самара бериши тахлил килинди. Бу ускуналарни иш унумдорлигини ошириш ва уларнинг узок муддат хизмат курсатишини таъминлашга хизмат килмокда.
doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10412896 KIMYOVIY TEXNOLOGIYA VA QURILISH ХИМИЧЕСКАЯ ТЕХНОЛОГИЯ И СТРОИТЕЛЬСТВО CHEMICAL TECHNOLOGY AND CONSTRUCTION
1-расмда NS-1 ва NS-2 маркали олигомер кушимчаларни концентрация-сини 3% кушиш оркали ишкаланиш ва эскириш тезлиги аникланди.
Шундай килиб, таклиф этилаётган таркибида олтингугурт ва азот булган олигомерларни микдорий нисбатлари урганилди ва олиш технологияси ишлаб чикилди. NS-1 ва NS-2 маркали олигомерларни фойдаланиш экологик ва иктисодий самарадор таркиблардан эканлиги таклиф этилди.
Тадкикотларимиз натижасида NS-2 маркали олигомерни олиш жараёни аралаштиргич, кайтар совутгич, термометр ва кушимча воронка билан билан жихрзланган, хажми 500 мл булган
(1) натрий сульфид сацлаш учун сигим, (2) сув сацлаш учун сигим, (3) реактор (олтингугуртли цуимчаларга бирламчи ишлов бериш учун), (4) олтингугурт учун сигим, (5) филътрлаш ускунаси, (6) ионли суюцлик учун сигим, (7) асосий реактор, (8) ортофосфор кислотаси учун сигим, (9) меламин цианурат аддукти учун сигим, (10) цурутиш печи, (11) тайёр маусулотларни сацлаш учун сигим.
2-расм. NS-2 маркали олигомер кушимчаларни олишнинг технологик схемаси
иссикдикка чидамли уч огизли колбада натрий сульфиди сувда эритиб олинади. Эритмага олтингугурт кушилади, ара-лашма киздирилади ва аралаштиргич билан 1 соат давомида аралаштирилади. Кейин эритма фильтрланади ва тетра-этиламмоний хлорид кушилади. Ушбу эритма учун ортофосфор кислотаси 80°С да аста секин 1 соат давомида аралаш-тириб куйилади ва сунгра аралашмага меламин-цианурат аддуктидан кушилади ва реакция аралашмаси яна 1,5 соат давомида 90°С да сакланади. Шундан сунг аралашма совитилади ва хосил булган жигарранг тусли кукунсимон махсулот олинади. Кейин у курутиш печида куритилади. Олинган махсулот назарий хисобда 96% унум билан хосил булади.
NS-2 маркали олигомерларни олишда (1) натрий сульфиди (2) сувда (3) реакторда эритиб олинади. (3) реак-тордаги эритмага (4) олтингугурт кушилади, аралашма киздирилади ва аралаштиргич билан 1 соат давомида аралаштирилади. Кейин эритма (5) фильтрланади ва (6) ионли суюклик
(тетраэтиламмоний хлорид) кушилади. Ушбу эритма (7) асосий реакторга солиниб (8) ортофосфор кислотасидан куйилади ва аралашма 80°С да аста-секин 1 соат давомида аралаштириб куйилади. (9) Кейин меламин-цианурат аддуктидан кушилади ва (7) реактордаги реакция аралашмаси яна 1,5 соат давомида 90°С да сакланади. Шундан сунг аралашма совитилади. Х,осил булган жигарранг тусли кукунсимон махсулот олинади. Кейин у (10) куритиш печида кури-тилади. Олинган махсулот назарий хисобда 96 % унум билан хосил булади.
Натижалар. Таркибида азот ва олтингугурт булган NS-2 маркадаги олигомер кушимчаларни жорий килишда умумий иктисодий самарадорлик хисоблаб чи-килган. Таркибида азот ва олтингугурт булган олигомер кушим-чалар мой таркибида яхши аралаши ва металл асосли материаллар билан яхши богланиши натижасида моддаларнинг мойлаш таъсири сезиларли даражада ошиб боради. Ушбу олигомер кушим-чаларни иктисодий самарадорлигини бахолаш шу каби импорт килинган
№ Хомашё Нархи, сум Харажат
1 Натрий сульфид 745 4,5
2 Олтингугурт 50 0,1
3 Ортофосфор кислотаси 150 1,5
4 Меламин-цианурат аддукти 35 0,7
5 Катализатор (тетраэтиламмоний хлорид) 20 2,3
Жами: 9,1
1-жадвал
1 тонна NS-2 маркадаги олигомерни ишлаб чицариш учун ишлатиладиган
хомашёлар харажати
млн сум
doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10412896
KIMYOVIY TEXNOLOGIYA VA QURILISH ХИМИЧЕСКАЯ ТЕХНОЛОГИЯ И СТРОИТЕЛЬСТВО CHEMICAL TECHNOLOGY AND CONSTRUCTION
www. srt-journal.uz
3-жадвал
2-жадвал
1 тонна NS-2 маркадаги олигомер кушимчаларни ишлаб чикариш учун
сарф этилган харажатлар
_млн сум__
№ Харажат турлари Харажатлар
Йиллик эксплуатацион харажатла
1 Иш хаки 0,8
2 Ягона ижтимоий тулов 15% 3,3
3 Хомашё 9,1
4 Кушимча харажатлар 2,9
5 Бошка харажатлар 0,2
6 Солик 7% 0,9
7 ККС 12% 0,7
Жами йиллик харажатлар: 17,9
Бир маротабалик капитал харажатлар
8 Курилиш-монтаж, ускуна-жихозлар 12,0
Жами: 27,9
1 тонна NS-2 маркадаги олигомер кушимчаларни ишлаб чикаришга жории этишдан олинадиган фойда (базавий сотиш нархи - 58,4 млн. сум) __млн сум___
Йил (й) Жорий этиш даври Харажатлар, (GO Пул тушуми, (R) Йиллик фойда, (Рй) Ялпи фойда, (Ря) (усиб борувчи)
1 Лойихалаш 1,0 0,0 - 1,0 - 1,0
2 Жорий этиш 29,9 0,0 - 29,9 - 30,9
3 Ишлаб чикариш 17,9 58,4 40,5 9,6
4 Ишлаб чикариш 17,9 58,4 40,5 50,1
5 Ишлаб чикариш 17,9 58,4 40,5 90,6
Жами: 84,6 175,2 90,6
аналогларнинг нархи билан таккослашни уз ичига олади. Синтез килинган NS-2 маркали олигомер кушимчаларни "Petromaruz Uzbekistan" ХК нинг ишлаб чикариш объектларида коррозияга баркарорлиги синаб курилган ва амалиётга мувафакиятли жорий килинган.
doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10412896 KIMYOVIY TEXNOLOGIYA VA QURILISH ХИМИЧЕСКАЯ ТЕХНОЛОГИЯ И СТРОИТЕЛЬСТВО CHEMICAL TECHNOLOGY AND CONSTRUCTION
1 тонна NS-2 маркали олигомер кушимчаларни ишлаб чикариш учун зарур булган материаллар нархлари курсатилган (1-жадвал).
1-жадвалдан куриниб турибдики, 1 тонна NS-2 маркадаги олигомер кушимчалар ишлаб чикариш учун 9,1 млн. сумлик хомашё сарфланади.
2-жадвалга кура, 1 тонна NS-2 маркадаги олигомер кушимчаларнинг йиллик эксплуатацион харажатлари 17,9 млн. сумни, умумий харажатлар 54,8 млн. сумни ташкил этади.
NS-2 маркадаги олигомер кушимча-
ларни жорий килиш икктисодий самара-дорлигини хдсоблаш учун 5 йиллик давр-ни олиб, хисоблаб чиккамиз. Хорижий Ас-1935 маркали аналогнинг нархидан келиб чикиб, NS-2 маркадаги олигомернинг базавий сотиш нархини 58,4 млн. сум этиб белгилаймиз.
NS-2 олигомер кушимчаларини ишлаб чикаришга жорий этишда йиллик фойда куйидагича аникланди:
Рй = R — C (1)
3-жадвалга кура, биринчи йилдаги фойда -1 млн сумни ташкил этган булса, учинчи йилдаги фойда 40,5 млн сумни ташкил этди:
Рзй = КЗЙ - СЗЙ = 58,4 - 17,9 = 40,5
5 йил давомида NS-2 олигомер
doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10412896 KIMYOVIY TEXNOLOGIYA VA QURILISH ХИМИЧЕСКАЯ ТЕХНОЛОГИЯ И СТРОИТЕЛЬСТВО CHEMICAL TECHNOLOGY AND CONSTRUCTION
кушимчаларининг сотилишидан олинган ялпи фойда куйидагича хдсобланди:
рйя рй-1я + рй (2)
Р5я = Р4я + Р5й = 50,1+40,5 = 90,6 (беш йилдаги ялпи фойда)
3-расмдаги графикка кура, 1 тонна
NS-2 олигомер кушимчаларни ишлаб чикаришга жорий этишда сарф этилган харажатларни коплаш даври 2 йилни ташкил этиб, учинчи йилда фойда олиниши бошланади.
Янги яратилган кушимчанинг бозор-да ракобатбардошлигини ва харидоргир-лигини таъминлаш максадида 1 тонна NS-2 олигомер кушимчанинг сотиш нархи камайтирилганда йиллик ва ялпи фойда хджмлари мос равишда камаяди. Мисол учун, сотиш нархини 45 млн. сум белгилаб, йиллик ва ялпи фойда (1) ва (2) формулалар билан хдсобланган такдир-да, мос равишда, йиллик фойда учинчи йилдан бошлаб 29,1 млн сумни, беш йиллик ялпи фойда 58,4 млн. сумни
60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0
-10,0 -20,0 -30,0
58 А 58.4 58.4
-
-1,0
Л ониз; а л аш
Жорий этиш
-17,9
Ишлаб чнкарнш
III
-17,9
Ишлаб чнкарнш
-17,9
Ишлао чнкарнш
3-расм. 1 тонна NS-2 маркадаги олигомер кушимчаларни ишлаб чицариш харажатларининг коплаш даври (базавий сотиш нархи - 58,4 млн. сум)
ташкил этади.
3-жадвал асосида соддалаштирилган хисоб-китоблар утказилиб, 1 тонна NS-2 олигомер кушимчаларини ишлаб чика-ришга жорий этишга жами 84,6 млн. сум харажат килинади ва 5 йиллик ялпи фойда хажми 90,6 млн сумни ташкил этади. Бунда, учинчи йилда фойда мик-дори ижобий булганлиги сабабли, икти-содий самарадорлик ушбу даврники хисобланди:
ИС = P3/R3, бунда:
ИС - иктисодий самарадорлик;
P - фойда;
ИС = 40,5/58,4 *100 = 69 % NS-2 маркали олигомер кушим-чаларини ишлаб чикаришга жорий этишда йиллик иктисодий самарадорлик 69 % ни ташкил этади.
Хулоса. Шундай килиб, NS-2 маркадаги олигомер кушимчалар ишлаб чикариш синовидан муваффакиятли утди. Х,исоб-китоблар шуни курсатдики, NS-2 марка-даги олигомер кушимчалар-дан фойдала-нишнинг иктисодий сама-раси хизмат килиш муддатини купай-тириш ва импорт килинадиган материал-ларни алмашти-риш билан ортади.
R- nyn TymyMH.
OOH^A^AHH^rAH A^ABHET^AP PYHXATH
1. Berdiev S.A. Optimal proportions in the preparation of an oligomer preserving nitrogen and sulfur as well as the study of the properties of the resulting oligomer // Science and Innovation, International scientific journal. Volume 2, Issue 10 october 2023, UIF-2022:8.2 / ISSN: 2181-3337/scientists.uz. P.104-107.
2. Berdiyev S.A., Djalilov A.T. Tarkibida azot va oltingugurt bo'lgan NS-1 markadagi oligomer qo'shimchalarni korroziyadan himoyalash darajasini tadqiq etish // Journal Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. (E) ISSN:2181-1784. 2023. №3(10). 336-341 betlar.
3. Berdiev S.A. The effect of NS-2 corrosion inhibitors on improving the efficiency of oil and gas production//Science and Innovation, International scientific journal. Volume 2, Issue 11, november 2023, UIF-2022:8.2/ISSN: 2181-3337/scientists.uz. P.112-116.
doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10412896
KIMYOVIY TEXNOLOGIYA VA QURILISH ХИМИЧЕСКАЯ ТЕХНОЛОГИЯ И СТРОИТЕЛЬСТВО CHEMICAL TECHNOLOGY AND CONSTRUCTION