CC BY
439
13.00.00. ИЛМ^ОИ ПЕДАГОГИ 13.00.00. ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ 13.00.00. PEDAGOGICAL SCIENCES
13.00.01. ПЕДАГОГИКАИ УМУМЙ,ТАЪРИХИ ПЕДАГОГИКА ВА МАОРИФ 13.00.01. ОБЩАЯ ПЕДАГОГИКА,ИСТОРИЯ ПЕДАГОГИКИ И ОБРАЗОВАНИЯ 13.00.01. GENERAL PEDAGOGICS, THE HISTORY OF PEDAGOGICS AND
EDUCATION
УДК 37 М. А. РАХ,ИМОВА
ББК 74.268.1.т
МАВЦЕИ ПАНДУ АНДАРЗИ КЛАССИКОН ДАР ТАЪЛИМИ СИНТАКСИС
Вожщои калидй: методикам таълим, дарсизабони точикИ, синтаксис, тахлили чумла, китобхоидарсИ, панду андарз
Ч,ойи ифтихор аст, ки ниёгон ва бузургони мо забони гановатманд, рангин ва зебову шево ба мерос гузоштаанд. Аммо, ч,ои таассуф аст, ки мо- ворисони ин неъмати гаронбахо ва ганчи маънавИ аз он ба таври бояду шояд истифода намебарем. Вокеан, савияи забондонии хонандагони макотиби миёнаи мо ва дар умум ч,авонону насли наврас имруз хеде паст аст. Аз ин лихоз, дар дарсхои забони точикии макотиби миёна ба рох мондани омузиши забони меъёри классики, бахусус, истифодаи панду андарзхо дар фарогирии ганои забони адабии точикй мувофики максад аст. Зеро ба кавли адабиётшинос Абдуманнони Насриддин «дарсхои забон бояд чойи холии дарси адабиётро пур намояд ва ин холигиро мо дар таълими фасохату балогат ва матонату салосати калом мебинем»(2, 423). Вазифаи омузгори фанни забон точикИ танхо аз омузонидани грамматикаи колаби ба хонандагон иборат набуда, балки дар онхо сайкал додани хирад ва тарбияи тафаккури бадеИ ва ба ин васила рох ёфтан ба камолоти аклию маънавии эшон низ мебошад. Ин нукта дар баромади Президенти кишвар ЭмомалИ Рахмон, ки ба муносибати Рузи забон доир гардида буд, басо чолиб садо додааст: «Мо намунаи забони миллиро, ки дар пояи забони ноби классики устувор буда, беш аз хазору сесад сол дар суннати шифохИ ва хаттИ ташаккул ёфтааст, дар ихтиёр дорем. Х,ифзи ин забон бо чунин шевоИ ва зебоИ ифтихори миллати мост» (3).
АмалИ шудани ин гуфтахо ба шарте зарур аст,ки насли имрузу оянда аз забони меъёри классикИ дур нагарданду аз дурдонахои бебахои он хамеша бархурдор бошанд. Х,амчунин, барои ба чунин натича ноил гардидан устодони таълими забони точикиро мебояд, ки хангоми шарху эзохи мавзуъхо аз мисолхое, ки чанбаи тарбиявИ хам дошта бошанд, истифода баранд. Чунки интихоби мисолхо барои тахлили грамматикИ яке аз масъалахои мубрами методикаи таълими забони модарИ ба шумор меравад. Ин мушкилотро, пеш аз хама, овардану интихоби мисолу санадхо аз осори классикон хал мекунад, хамзамон, ба ин васила шогирдон бо сарфу нахви классикИ бештар шиносоИ пайдо мекунанд. Ин амал барои татбики боз як талаботи дигари барномаи забони точикИ, ки он масъалаи дар алокамандИ бо фанхои дигар ва махз бо фанни адабиёт ба рох мондани таълими забони точикИ махсуб меёбад, мусоидат хохад кард.
Маълум аст, ки кисми зиёди барномаи таълими адабиёти точик ба омузиши зиндагинома ва осори классикон бахшида шудааст. Лекин на хамаи хонандагони мактаб мазмун, мухтаво ва забони асархои оламшумул, газалхои ноб ва рубоиёти шурангези классикиро сарфахм мераванд.
Дар китобхои дарсии забони точикИ, албатта, матнхо ва машкхои зиёде барои таълими мавзуъхо пешниход шудаанд, вале аксари онхо аз адабиёти муосир аст. Хдмчунин, баъзан мисолхое оварда шудаанд, ки содда буда, хонанда онро дар зиндагИ хар руз мешунаваду истифода мебарад, баёни андеша дар онхо муассир ва омузанда нест. Масалан, барои фахмонидани мавзуи «Пуркунанда» дар китоби дарсии синфи 8(1,84) чумлаи «Ошпаз пиёзро реза кард» оварда шудааст, ки максуд калимаи пиёзро буда, он ба саволи чиро? чавоб мешавад.
Чумлаи мазкур аз адабиёти бадеИ интихоб шуда, услубан ягон нуксоне надорад, вале аз тахлили он барои хонанда манфиате намерасад. Бояд гуфт, ки дар он ягон маълумоти нав
даcтpаcи толибилм намегаpдад, ягoн вoжаи тoзае, ки ба бoй гаpдидани заxиpаи лугавй мycoидат мекyнад, вучуд надopад. Гузашта аз ин миcoли зикpшyда чанбаи таpбиявию маъpифитй надopад.
Инак, даp иpтибoт ба гyфтахoи фавк, mo пешних^ мекаpдем, ки даp чунин мавpидхo ба ocopи клаccикoн pyй oваpдани oмyзгopи фанни забoн ва адабдати точик айни мyддаocт. Аз худи шoгиpдoн низ шoхбайтхoи азëдкаpдаашoнpo пypcида, тахлил намудан аз манфиат xoлй нест. Даp ин мавpид нахустин байтхoе, ки ба xoтиpи шoгиpдoн меoяд, пандхoи ycтoдoни калoми бадеъ Pyдакивy Фиpдавcй ва Саъдиву Чрмй xoхад буд. Масалан ба ^и миcoли бoлoй миcpавy шoх,байтх,oи зеpинpo тахлил намудан шoиcта аст:
1.Mаpдйнабувадфитoдаpo (киpo?)шйзадан...
2.Ин чахoнpo (H^o?) нигаp ба чашми (ба чй?) х^ад...
3. Таpаххyм баp паланги (баp кй) тездандoн,
Cитамгopй бувад баp гycфандoн (баp чй?).
4.Баpoи дуст (баpoикй?) 4omrpo (чиpo?) фидo кун,
Валекин дуст (киpo ?) аз душман (аз кй) 4y^o кун.
Х,амин тавp, аз ocopи манзуму манcypи ндашн, ки хазинаи бyзypге аз вoжагoн ва ганчинае аз афкopи xиpадмандoна аст, мишл:^ баpчаcтаеpo баpoи таълими тамoми бoбy киcматхoи забoн даpëфт ва интиxoб каpдан мумкин аст, ки баpoи шинocoй rn^o каpдани шoгиpдoн 6o забoни аcаpхoи классикй, бедop шудани шавку завки o^o ба меpocи пypбахoи ндашн ва аcpopи маънй oмyxтан аз o^o мycoидат намуда, даp инкишoфи нутки мypаттабашoн низ сахми 6op^ xoханд гyзoшт.
Масалан, даp таълими чумла ва xелхoи oн даp синфи 8, ë хангоми таълими coxTOp ва таpкиби Чyмлахoи мypаккаб даp синфи 9 метавoн аз ocopи манcypy манзуми ниëгoн ба тавpи васеъ иcтифoда бypд. Даp китoби даpcии синфи 8 аз 138 матни машк танхo 43-то ва даp китoби даpcии синфи 9 аз 200 матни машк 30-тоаш аз ocopи клаccикoн интиxoб шудаасту xалoc, ки ин теъдoд баpoи шинoxти гинoи забoни точикй хеле кам аст.
Ба чуз ин хама, ханшми иштиpoк ба даpcхoи oмyзгopoн мyшoхида гаpдид, ки даp вакти ба xoнанда чунин cyпopиш дoдан: «Аз худ дoиp ба чумлаи мypаккаб миcoле гуфта, oнpo тахлили синтаксисй кунед» xoнандагoн чyмлахoи хеле coддавy аз нигохи мазмунан пешнихoд мекунанд. Чyнoнчи: «Ман oмадам, ки тypo бинам. Moдаpам гуфт, ки ман аз бoзop сабзй xаpида oям. Агаp mo даpcpo наxoнем, cycтxoн мешавем» ва гайpа. Ин чyмлахo аз чихати coxтop ва маънo дypycт хастанд, вале oë меаpзад, ки вакти кимати xyдpo ба тахлили чунин чyмлахoи аз лихoзи мазoмини панду аxлoк дyp, ëфтани мyбтадoю xабаpи oнхo cаpф намoем.
Агаp чунин амалpo 6o oваpдани намунаи миcoлхo аз эчoдиëти клаccикoн ичpo кунем, хангоми тахлили нахвй xoхy нoxoх масъалаи маънидoди байт ба мдан меoяд, ки 6o ин усул диккати xoнандагoн ба мазмуну мyхтавoи миcoлхo низ чалб xoхад гашт. Ичpoи мунтазами ин кop даp xoнанда малака пайдo намуда, даp як вакт аз маънихoи баланд баpxypдop мешавад. Чун y ба Чyмлахoи пypмазмyн ва сухани баланд oдат каpд, дигаp аз чyмлахoи coддавy каммазмун даст мекашаду минбаъд нисбат ба эчoдиëти клаccикoн бетафoвyт намешавад. Максуд аз таълими забoни мoдаpй хам хамин аст, ки баpoбаpи oмyзoнидани кoидавy кoнyнхoи cаpфy нахв завк ва тафаккypи бадеии шoгиpдoнpo низ бедop coзем, то нутки хаттиву дахoнии oнхo инкишoф ëбад, маънавиëташoн бoй гаpдад, назoкатy зебoии забoни мoдаppo cаpфахм pавандy паpаcтиш кунанд ва нихoят худ низ ба таpтиб дoдани чyмлахoи фасеху opï аз сакат oдат кунанд.
Mиcoлхopo аз аcаpхoи бадей ва чутон ки метoдиcтoн таъкид каpдаанд, пеш аз хама, аз мавзyъхoе, ки даp даpcи адабдат oмyxта мешаванд, интиxoб каpдан лoзим аст. Масалан, хангoми oмyxтани ocopи Саъдиву Ч,алoлyддини Румй даp синфи IX мутатосибан даp даpcхoи забoни тoчикй таълими «Ч,yмлахoи мypаккаб ва xелхoи om> пеш меoяд. Х,ангоми таълими мавзуи мазкyp аз эчoдиëти ин адибoн чyмлахoи фаpoвoнеpo даpëфт каpдан мумкин аст, ки хам хoдиcахoи забoниpo баpчаcта инъикoc мекунанду хам дopoи чанбаи таpбиявй буда, ба pаванди инкишoфи тафаккypи мантикии xoнандагoн мycoидат xoхад каpд.
Бoяд таъкид намуд, ки лахзаи шавкoваpи даpc бештаp даp pаванди тахлили cаpфивy нахвии чумла мyшoхида мешавад: ин лахза xoнандагoн хеле шавку хавас зoхиp менамoянд. Аз ин фypcат иcтифoда бypда, oмyзгopoн метавoнанд байтхoи клаccикoнpo, ки мазмуну мyхтавoи баланд ва афкopи таpбиявй дopанд, бештаp баpoи тахлил пешнихoд намoянд. Масалан, хангoми таълими чумлаи мypаккаби тoбеъ чунин миcoлхopo oваpдан хуб аст:
Ахд тбастан аз oн бех, ки бубандию натй (Саъдй)
Х,ангоми тахлил, албатта, oмyзгop аввал диккати шoгиpдoнpo ба мазмуни чумла чалб намуда, мypoдифoти калимахoи ахд, бех, бубастану напоиданpo 6o ëpии шoгиpдoн баëн мекунад. Сипас, чумла та^ибан чунин тахлил каpда мешавад: Ин чумлаи мypаккаб аст, аз ду чумлаи шдда ибopат аст. Чумлаи coддаи якум «Ахд набастан аз oн бех» ва чумлаи ^даи дуюм «Бибандию напoй»
мебошад. Чумлаи якум сарчумла ва чумлаи дуюм пайрав аст. Воситаи алока пайвандаки тобеъкунандаи ки буда, чумлаи пайрави пуркунандаро ба сарчумла тобеъ гардонидааст.
Хднгоми тахлили сарфиву нахвии байтхои адибони классик мувофики маслихати мутахассисони варзида, он байтхо бояд, аввал, ба наср баргардонида шуда, сипас, тахлил карда шаванд, ки ин амал аз ду чихат мухим аст: Якум, хонандагон колаби нахвии баёни андешаи муаллифро хубтар мешиносанд, дуюм, мазмуни байт ва максади гуяндаро ба хубй дарк мекунанд. Бояд хангоми таълими аъзохои чумла омузгор чунин байтхоеро истифода барад, ки дониши грамматикии хонандагонро кавй ва хам завки бадеиву маънифахмии онхоро бедор созанд: Моро бихишт сухбати ёронихамдам аст, Дидори ёри номутаносиб чаханнам аст. (Саъдй) Тахлили мисраи аввал-чумлаи соддаи якум чунин сурат мегирад. Х,ангоми тахлили аъзохои чумла аввал хабари чумларо муайян кардан бехтар аст: Чй? - бихишт (мубтадои чумла), бихишт чй аст? - сухбат аст (хабар), сухбати кй?- ёрони хамдам (муайянкунанда), бихишт киро сухбати ёрони хамдам аст?- моро (пуркунанда).
Бояд тазаккур дод ва пушида нест, ки аксар хонандагон мубтадоро дар аввали чумла ва хабарро дар охири чумла мечуянд. Аз ин ру, онхо хамдам астро- хабар, баъзеашон моро ва баъзеашон бихиштро мубтадо мехисобанд, вале чун омузгор мисраъро чунин тахлил намуда, чумларо ба шакли «Бихишт барои мо сухбати ёрони хамдам аст» - пешниход менамоянд, хонандагон ба шавк меоянд.
Инак, пас аз тахлили фавк, тахлили мустакилонаи мисраи дуюми он байт, ки айнан ба колаби мисраи аввали он мутобикат дорад, ба хонандагон ба осонй даст медихад. Х,амзамон, таваччухи онхо ба мазмуни байт зиёдтар шуда, дар хотирашон низ накш мебандад. Ба чузъ ин, байти мазкурро хангоми таълими мавзуъхои мутазод, муайянкунанда, хабари номй низ чун мисоли барчаста истифода бурдан мумкин аст. Мисоли дигар:
Тани одамй шариф аст ба чони одамият, На хамин либоси зебост нишони одамият. (Саъдй) Шариф аст-хабар, тан-мубтадо, одамй-муайянкунанда, ба чони-пуркунанда, одамият-муайянкунанда мебошанд. Чумлаи дуюм низ хамин гуна тахлил мешавад. Аммо барои ба хонандагон дастрастару осонтар гардидан, омузгор метавонад онро ба ин шакл пешниход намояд: Х,амин либоси зебо нишони одамият нест. Нишони одамият нест- хабари чумла, либос-мубтадо, кадом либос? - хамин ва зебо муайянкунанда мебошад. Байти мазкур барои омухтани ибора(тани одамй, чони одамият, хамин либоси зебо, нишони одамият) хеле маводи чолиб буда, хангоми таълими чонишини ишоратй (хамин) низ мувофик аст.
Ба хамин минвол интихоб ва тахлили чумлахо аз осори классикон барои назокати забонро пай бурдани хонанда мусоидат намуда, онхоро ба шавк меорад ва ба хазинаи бойи забон, бешубха, рахнамун хохад сохт.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аминов, С. Забони точикй: китоби дарсй барои синфи 8-и мактаби тахсилоти умумй/ С. Аминов.- Душанбе, 2007. - 208 с.
2. Насриддинов, А. Пайванди забон ва тафаккури бадей/А.Насриддинов//Куллиёти осор: дар 7 Чилд. -Хучанд:Ношир, 2013.- С.419-428.
3. Рахмон, Э. Мо ва наслхои оянда забонро хамчун мукаддасоти миллй бояд хифз намоем/Эмомалй Рахмон// Садои мардум.-2012.- 6 октябр.
4. Хочаев, Д. Забони точикй: китоби дарсй барои синфи 9-и мактаби тахсилоти умумй. -Душанбе, 2007.-159 с.
5. Х,ошимов, М. Мавкеи назм дар чараёни таълими забони точикй/МДошимов// Шукухи маърифат: мачмуаи маколахо. - Хучанд, 2013. - с.
6. Шербоев, С. Истифодаи ашъори Чалолуддини Балхй дар дарсхои забони точикй/С.Шербоев //Маорифи Точикистон. 2007. - №4.- С.23-29.
7. Шербоев, С. Методикаи таълими забони точикй/С.Шербоев.- Душанбе, 2014.- 458 с.
REFERENCES:
1. Aminov, S. The Tajik Language: course book for the 8 th grade for high school.- Dushanbe, 2007.-208p
2. Nasriddinov, The connection of the Language and fictional imagination//A. Nasriddinov// complete works: seven volumes- Khujand: Noshir, 2013-p 419-428
3. Rakhmon, E. We should treat the Language as a holly national thing for future generation./ Emomali Rakhmon// Sadoi mardum. 2012.october 6.
4. Khojaev D. The Tajik language for the 9 th grade for high school. Dushanbe, 2007.-159p
5. Khoshimov, M. The place of poetry in the process of teaching the Tajik Language./ M. Khoshimov// Shukukhi mairifat: the collection of articles.- Khujand, 2013
6. Sherboev, S. The usage of Jalluddini Balki during the Tajil Language classs/. S. Sherboev// Maorifi Tojikiston. 2007-# 4
7. Sherboev, S. The method of teaching the Tajik Language/. S. sherboev.- Dushnabe,2014-458p
Место и роль наставлений классиков в преподавании синтаксиса
Ключевые слова: методика преподавания, урок таджикского языка, синтаксис, разбор предложения, учебные книги, наставления
Объектом анализа и исследования в статье является место и роль наставлений классиков персидско-таджикской литературы в преподавании синтаксиса таджикского языка в общеобразовательных школах. Автор подчеркивает, что на уроках таджикского языка в средних школах является целесообразным внедрение изучения языка в соответствии с классическими нормами, в особенности, использование мудрых наставлений классиков для освоения богатства таджикского литературного языка. Формируется вывод о том, что можно найти и выбрать наилучшие образцы из наследия классиков литературы, написанных в форме прозы и поэзии, которые способствуя знакомству учеников с языком классических произведений и пробуждению их интереса к ценному наследию предков, также смогут внести вклад в развитие их устной и письменной речи. Таким образом, рассматриваемая тема является одним из актуальных вопросов методики преподавания родного языка.
The place and role of instruction classics in teaching syntax
Keywords: teaching methods,the lessonof the Tajik language, syntax analysis of the sentences course books, instructions.
The object of analysis and research in this article deals with the place and the role of the classical teachings of Persian-Tajik literature in teaching syntax of the Tajik language in secondary schools. The author emphasizes that the lessons of the Tajik language are reasonably aimed to the introduction of language learning in accordance with the classical rules, in particular, the utilization of the wise teachings of the classics for the development of the richness of the Tajik language in secondary schools.It is obvious that what we can find and select from the best examples of the heritage of the classics of literature which are written in the form of prose and poetry. It can help to acquaintance the students with the language of classical works and awaken their interest toward the valuable heritage of ancestors. It can also be a good contribution to the development of their oral and writing skills. We can say that, the chosen topic is the matter of topical of the methods of teaching of the native language.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Рахимова Манзура А^мадовна, унвонцуи кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти тоцики Донишгохи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. F. Тафуров (Цумхурии Тоцикистон, ш. Хуцанд),Е.таП:Rahimova.-m@mail. tj.
Сведения об авторе:
Рахимова Манзура Ахмадовна, соискатель кафедры методика преподавании таджикского языка и литературы Худжандского государственного университета имени академика Б. Г. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), Email: Rahimova.-m@ mail. tj.
Informfation about the author:
Rahimova Manzura Ahmadovna, a Researcher the Departmtnt of Teaching of Tajik Language and Literature, Khujand state University named after academican B.G. Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E.mail:Rahimova.-m@mail. tj.
