Бегматов А.М. доцент
Термиз давлат университети уцитувчиси
Термиз, Узбекистан
МАРМАРАК ( САЛВИА) УСИМЛИГИНИНГ ДОРИВОР ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ИНТРОДУКЦИОН БАХ,ОЛАШ
Аннотация: Мармарак усимлиги иссицсевар, ёрузликни яхши курадиган, цургоцчиликка чидамли уисобланади. Дориворлик хусусияти билан табобатда усимликлар орасида олдинги уринда туради.
Калит сузлар: мармарак^аЩу), доривор мармарак^аЫа officinalis), эфиопия мармарак (prjevalisky), хушбуй мармарак (bulleyana).
Begmatov A. M. dotsent
Termiz State University Termiz, Uzbekistan
MEDICINAL PROPERTIES AND INTRODUCTORY EVALUATION OF MARMARAK (SALVIA) PLANT
Abstract: Marmarak plant is heat-loving, light-loving, drought-resistant. With its medicinal properties, it ranks first among plants in medicine.
Key words: marmarak (shalfey), medicinal marmarak (Salvia officinalis), Ethiopian marmarak (prjevalisky), aromatic marmarak (bulleyana).
Тупроклари. Куйида Сурхондарё вилоятининг тупроклари буйича маълумотлар берилган. Воханинг тупроFи нейтрал, яъни рН 6,5-7,5 га тенг. Тупрок Сурхон табиатнинг энг мухим таркибий кисми булиб, у узида жонли ва жонсиз табиий бойликни мужассамлаштирган хосиладир. Вилоят худудининг мураккаб орографик хусусиятлари унда тупрок она жинсининг хар хиллигини келтириб чикарган. Бу ерда чул зонасига хос тупроклар таркалган булсада, улар бир бутун яхлит майдонлар хосил килмайди, балки жойнинг релеф хусусиятлари, цизот сувларининг кимёвий таркиби, чукурлиги ва бошка табиий омилларга биноан тупрок типлари алмашиб туради. Сурхондарёда буз тупрок кенг таркалган. Унинг уч типи учрайди: такирли буз тупрок, типик буз тупрок ва тук тусли буз тупрок.
Такирли буз тупро^. Такир тупрок билан буз тупрокнинг уткинчи зонасида кенг таркалган. Бу тупроклар гранулометрик таркибининг OFирлиги, текис юзали релеф куринишига эга булганлиги билан ажралиб туради. Такирнинг юза катлами одатда зич булади, сув утказмайдиган
катлам хосил булади. Бу нарса эса усимликнинг ривожланишига таъсир этади. Шурланган бу тупрокларда чиринди кам (0,40-1,03% атрофида). Такирли буз тупрок оч тусли буз тупрок билан алмашади. Оч тусли буз тупрок эса вилоятнинг текислик зонасида кенг таркалган. Унинг таркалиш географияси денгиз сатхидан 300 метр баландликдан токи 500-700 метргача боради. Чириндининг асосий кисми хайдалма катламда булиб, пастга томон кескин камайиб кетади. Типик буз тупрок ясси тоFлар ва уларнинг ёнбаFирлари, лалмикор ерлар билан суFорма дехкончилик килинадиган худудларнинг бир кисмида таркалган. Бу тупрок денгиз сатхддан 700 м дан токи 1100-1200 метргача булган баландликларда кенг таркалган. Тупрокнинг ишчи катлами анча унумдор. Вилоятда буз тупрок эгаллаган ерлар 300-340 минг га атрофидадир. Унинг бир кисмида суFорма, колган кисмида лалмикор дехкончилик килинади. Тук тусли буз тупрок умумий конуниятга кура, вилоятнинг тоFли ва баланд тоFли зоналарида денгиз сатхидан 1100-1200 м дан баландликда жойлашган. Уларнинг таркиби оч тусли тупрокларга караганда 2,5 марта, типик буз тупрокга нисбатан эса 1,5 марта чириндига камбаFал. Туртламчи даврга оид лесс ва лессимон (созтупрок) FOвак ёткизик жинсларининг 20-60 м (баъзан бундан хам куп) калинликдаги катламларида таркиб топганлиги, аксари жойларда кияликнинг 15-20 даражага бориши, иклимнинг курук ва иликлиги, ёFин-сочиннинг камлиги ва нотекис таксимланганлиги махаллий шамолларнинг тез-тез юз бериши, усимлик копламининг сийраклиги ва ер юзасининг тез (усимлик ковжираб куриши билан) очилиб колиши, яъни Марказий Осиёга хос булган «ялаеточ тоFлик» шароити ва бошка географик омиллар тупрок эрозиясининг кенг ривожланишига олиб келган.
Интродукцион бахолаш. Интродукцион бахолаш интродуцентни мазкур экологик шароитда усиши, ривожланиши, хосилдориги ва чидамлилиги каби курсаткичларининг таккосланиши асосида амалга оширилади ва муайян шароитда интродукцион бахолаш билан тугалланади
[9].
Интродукция натижаларини бахолаш бир йиллик усимликларда Г.Н. Андреев (1975) ва Р.А.Карписоновалар (1978), куп йиллик ут усимликларда Б.А. Головкин (1973) томонидан таклиф этилди [3]. Кейинчалик Г.Н. Андреев томонидан ут усимликлар интродукцияси натижаларининг бахоланиши, уларнинг хаётий шаклига асосланиб амалга оширилди [6]. Н.А. Базилевская (1964) ут усимликларининг интродукцияси ва иклимлаштирилиши натижаларини 6-балли шкала асосида бахолади.
Республикамиз шароитида Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси Ботаника боFида И.В.Белолипов (1971-1983) томонидан тавсия этилган усимликлар интродукциясининг натижаларини бахолаш экоинтродукцион усул асосида усимликларни интродукцион бахолаш шкаласи ишлаб чикилди [3]. Унга асосан, усимликларни интродукция
шароитида 0 дан 5 баллгача бахоланди ва 5 баллга эга булган усимликлар интродукция жараёнида муваффакиятли усимлик сифатида танланди.
Ю.М. Мурдахаев (1992), доривор усимликларни республикамиз шароитида интродукцияси, усиш ва ривожланиш хусусиятларини, мослашиш жараёнини уларнинг флористик ареаллари, хаётий шакли ва экогеографик таркалиш хусусиятларига боFлаб урганган [5].
Кейинчалик эса Б.Ё. Тухтаев (2009) томонидан "Узбекистоннинг шур ерларида доривор усимликларнинг интродукцияси" мавзусида амалга оширилган илмий тадкикот ишларида шур тупрокларда доривор усимликлар интродукцияси натижаларини бахолаш шкаласи ишлаб чикилди ва унга асосан усимликларнинг интродукцион чидамлилиги, намликка, юкори хароратга, паст хароратга нисбатан холати ва табиий холда купайишига асосий эътибор каратилди
Илмий ишларимизда Crocus туркуми турларини интродукцион бахолаш учун И.В.Белолипов услубига амал килдик Шунингдек, Crocus туркуми турларини кенг масштабдаги плантацияларини ташкил этиш максадида асосий курсаткичларни усимликларнинг майдондаги чидамлилик курсаткичига каратдик. Унга асосан, Crocus туркуми турларини интродукцион бахолаш куйидаги 3.2-жадвалда келтирдик. 3.2-жадвал
Crocus sativus L. турининг интродукцион тавсифи
№ ИНТРОДУКЦИОН КУРСАТКИЧЛАР Тур C. sativus
1 Х,аётий шакли Куп йиллик, ут
2 Тажрибада кузатилиши 2 йил
3 Олиб келиниши Туганакпиёзидан
4 Генератив даврга кириши Биринчи йилдан
5 СуFоришга муносабати 3 балл
6 Совукдан Кузатилмади - 5
шикастланиши балл
7 Касаллик ва К,исман
зараркунандалардан зарарланади - 3 балл
зарарланиши
8 Ракобатдошлиги 2 балл
9 Интродукцион бахолаш 3 балл
ХУЛОСА. В. Махмудов 2014-2017 йилларда ФарFона ва Тошкент шароитида олиб борган илмий тадкикот ишлари билан солиштирадиган булсак, Термиз шароитида генерация фазаси бироз кечрок
бошланганлигини куриш мумкин. ФарFOна водийси шароитидаги усимликларнинг вегетация йилларида генератив даврга кириши 14-октябрда, Тошкент шароитида 9-октябрда бошланган булса, Термиз шароитида нисбатан кечрок; 29-октябрда бошланди. Бунда албатта йиллик об-х,авонинг узгариши ахдмиятли хдсобланади. Биринчи йилда Тошкент шароитида гуллаган усимликлар сони 56% ни, ФарFOна шароитида 79 % ни ташкил этган булса, бу курсатгич Термиз шароитида 89 % ни ташкил этди.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:
1. X.X.Xolmatov, O'.A.Ahmеdov, Farmakognoziya: darslik, Toshkеnt, Ibn Sino nomidagi NMB, 1995.
2. А.А.Долгова, Е.Я.Ладыгина, Руководство к практическим занятиям по фармако-гнозии, М. Медицина, 1977.
3. Р.Л.Хазанович, Н.З.Алимходжаева, Курс лекций по фармакогнозии с основа-ми биохимии лекарственных растений, Ташкент "Медицина" УзССР, 1987.
4. Д.А.Муравьева, Фармакогнозия, учебник, М.Медицина, 1991 И.Э.Акопов, Валенейшие отечественные лекарственные растения и их применение, - Т.Медицина, 1986.
5. Dorivor o'simliklar atlasi Jo'rayeva M.A Toshkent Noshir nashriyoti 2019.
6. Дусчанова Г.М., Равшанова М.Х. Структурные особенности вегетативных органов эндемичного вида Allium praemixtum Vved., произрастающего в естественных условиях обитания.