CC BY
92
Мирсаидов Аброр Бобоевич, —
доктори илмпои иктисодг, профессор, ноиби ректор оид ба илми ДД^БСТ, Абдуллоев Олим, - сармуаллими кафедраи мупосибот ва аудити ДД^БСТ.
КОРХОНА&ОИ ХУРД ДАР ОЛАМИ ИТТИЛООТИ НОМУАЙЯНИ
ИКТИСОДИ БОЗОР1
Дар адабиёти илмии иктисод! тибки назарияи классик! ба даст овардани фоида шадафи олии корхонашои сошибкор! эътироф мешуд. Аммо дунёи беканори итиллоти асиметрии (номуаяйн) бозор амалигардии ин шадафро хеле мушкил кардааст. Дар сушбату мулокотшо бо сошибкорон ва сарварони холагишои дешкон!, рошбарони нишодшои кишоварз! иброз мекунанд, ки гояшои элодкориву созандаг! оид ба ташкили низоми холагидор!, таъсиси нишодшои нави иктисод! моро бекарор ва шатто рушан азоб медишанд. Мо мехошем бо тафаккуру тарзи нави ташкили кор фаъолият кунем, аммо дар роши татбики он бо мушкилишои шам бюрократ! ва шам иктисод! бархудор мешавем. Масалан, ба расмият даровардани нишодшои нав, (корхонаи байнихолагии таъмини захирашои истешсол!, тухмипарвар!, маркази маркетинг!, ташкилоти карздишии хурд, муассисашои хурди саноати коркарди машсулоти кишоварз!, нишодшои илтимо! ва г.), яъне ворид кардани ин фаъолиятшо дар доираи конуну меъёршои ломеа вакту маблаги муайянеро талаб менамояд. йисоботи пешак! нишон медишад, ки харолоти расмиву гайрирасм!, ки барои кушодани кори нав сарф мешавад, баъзан аз даромади фаъолияти нав баланд аст ва ё руйпуш кардани он давраи тулониро талаб менамояд. Илова бар ин, шар як фаъолият ва махсусан, фаъолияти нав дар шароити номуаяйнии иттилотии иктисоди бозор!, шамрадифи хавф аст. Ана ин муаммошо луръат ва ё саъю кушиш моро боз медоранд. Ё худ барои гирифтани карз аз бонк беш аз 17 намуди шуллатшоро тайёр намуда пешкаш намудан лозим аст, ин кор зашмату оворагии бисёреро талаб менамояд. Сушбатшо, пурсишшои анкет! ва акидашои сошибкорони сошаи кишоварз!, рошбарони холагии дешкон! моро ба хулосае меорад, ки инкишофи самти фаъолияти гайривоке! (непроизводительный) нисбат ба самти фаъолияти вокеии ломеа афзалият дорад. Ин падидашо аз тарафи Сарвари давлатамон, муштарам Эмомал! Рашмон вокеан шам дарк шудааст, ки машз дар Паёми худ чунин таъкид намудаанд: «Дар навбати аввал, мо бояд масаълатои сода намудани расмиётХ огоз кардан ва пешбурди фаъолияти сотибкориву тилоратиро таллу фасл намоем.... Дар ин самт бояд там заминаи конунгузорХ ва там тафаккури мансабдорон тагйир дода шавад».1
1 Паёми Президенти Лумаурии То-шикистон Эмомал1 Раамон ба Маълиси Олии Лумаурии То.шикистон.- ш.Душанбе, 15 апрели соли 2009/ Руз. «Лумаурият», 16 апрели соли 2009.
Мо низ ин æü тасмим гирифтем, ки оид ба мyаммoшoи низоми холап, пажÿшиши сабабшои динамикии (болоравии) харолоте, ки дар мавриди ворид шyдан ва ë ба илро расонидани алoKашoвy мyнoсибатшoи иктисод!-ижгимо! талаб мешавад, ташлилеро ба илро расонем.
Мутобик ба таълимоти нишодшинос!, на афзyн ва ë баланд бардоштани фоида, балки шарши мÿÆизашoи пайдоиши корхонашо, конунияти инкишофи минбаъдаи оншо ва нишояти кор оид ба баршамхурии оншо, муаммошои марказии ташкику oмÿзиши корхонашоро ташкил медишад. Дар ин таълимот, ба гайр аз мафшумшои нишод, барои шарши мавлудият ва таркиби дохилии коргошшо дар ин назария ва ë таълимот чунин мафшумшои гиреш! ба монанди харолоти муомилот! (трансакционный), рафтори шаннотиву каллоб! (оппортунистический), иттилои ассиметр!, махсусияти (специфичност) захирашо ва контрактшо истифода мешавад.
Дар огоз сабабшои пайдоиши фирмашоро муайян менамоем. Тасаввур мекунем, ки дар иктисодтет шар як фарди алошида берун аз таркиби шакл! (формальный) ба истешсоли неъматшо шугл мебандад. Дар нигоши оншо лашон аз харолоти муомилотии гайрисифр! иборат намебошад ва паст кардани сатши онро метавон бо таксиму тавсифи сашеши шукуки моликияти шар як субъекти иктисод! ноил гашт. Бинобар он агентшои иктисод! дар муносибат бо дигар агентшо ворид шуда, (дар раванди мубодилот) машз бо роши бастани шартномашои мувофик метавонанд шифзи кулли манфиатшои худро таъмин намоянд. Дар нигоши аввал, мо шамаи инро rÿë ба назар гирифтему зарурати мавлудияти чунин нишод - корхонаро инкор кардем. Аммо, дар мавриди лиддан ашамият додан ба ин шодисот, хулоссаи мо дигар мешавад. Ба шар як мубодилоти мо, ки дар ин тамсила аст, пас аз гуфтушунид оид ба тартиботи интикол ва ë фyрÿши неъмат, нархи он ва г. сурат мегирад, яъне кулли субъектшои хочагидор дар мавриди истешсоли неъмат ба тарики фард! оид ба гузориши ашë, талшизот ва фyрÿш гуфтушуниду шартнома дорад. Машз дар ин шароит кисми зтеди вакт барои ин гуфтушунидшо сарф мешавад.
Фарз мекунем, ки чи кадар вактро раванди ташкили истешсолу фyрÿши гандум фаро мегирад: шар як истешсолгари гандум бо агентшои мухталиф оиди дарëфти сÿзишвoрï, техника, кисмшои эшт^т!, тухмишои хушсифат, оби кишт ва г. гуфтушунид дорад. Бузургии чунин харолотшо дар мавриди истешсоли фард! хеле гарон аст. йамин тарик, фишанги бозор! чун тарзи киматтарини назму шам^рии (координатсияи) фаъолияти холагидор! арзëбï мегардад. Бинобар он метавон хулоса кард, ки фард корхонаро таъсис дода, луръат мекунад, ки тарзи алтернативии назму шам^рии фаъолияти худро дарëбад ва андозаи харолоташро паст намояд. Ин чи тавр пайдо мешавад? Гап дар сари он аст, ки корхона субъекти бозор буда, сохти дохилии он иерарх! мебошад. F. Коуз оид ба мазмуни корхона (фирма) чунин таъкид кардааст: «Фирма низоми муносибатпо, ки дар он самти захирахо
аз тадафу фаъолияти сотибкор алокамандг дорад».1 Масалан, сошиби коргош коргареро, ки донишгошро хатм кардааст, бо тарики шартномаи мешнат! ва ё дар катори кормандони штат! ба кор кабул намуда, муносибатшои шукук! бо кордеш тибки шартнома ва конуншои амалкунанда суръат мегирад. Илова бар ин, кулли фаъолиятшои коргар дар доираи нишондодшои вазифав!, ки шукуку ушдадор! ва ваколатшои он муайян шудааст, идома меёбад. Дар чунин шароит ба коргар зарурати бастани шартнома бо шар як коргари коргош «ба тарики амуд! (горизонтал!)» аз байн меравад, зеро шамаи коргарон дар доираи вошиди ягонаи иерарх! - корхона фаъолият доранд.
Солшои тулон! чун анъана дар назарияи иктисод! фишанги бозор! олоти асосии таъмини координатсияи холагидор! эътироф мешуд, аммо панлош сол кабл, Р. Коуз нишон дод, ки машз фирмашо бозорро пурра мекунанд ва пешнишод кард, ки фирма ва бозорро чун тарзи алтернативии ташкили иктисод! арзёб! намоем. Бинобар он сошибкор дар мавриди кабули карори маъмур! ба он такия дорад, ки ч! тавр сатши харолоти муомилот! паст ва ё арзон гардад: вобаста ба ин ё роши таъсиси фирма ва ё бо воситаи
фишанги бозориро интихоб мекунад.
Масалан, агар сошиби корхона ба амали бевиждонаи агент вохурад, вай бояд шалли алтернативиро чунин дарёбад:
А) бо фирмаи шукук! шартнома бандад (амали бозор!);
Б) хукукшиносеро ба кори доим! даъват намояд, яъне онро дар иерархияи корхонааш ворид намояд.
Маълум аст, ки интихоби вай аз бузургии харолоти муомилот! (трансаксион!) вобаста аст. йамзамон ба назар мегирад, ки минбаъд ин шолат то ч! андоза такрор мешавад. Натилаи интихоб дар ин маврид дар асоси такозои бузургии харолоти трансаксионии аккали шар як нусхашои алтернатив! муайян мегардад. Бо ибораи дигар, харолоти муомилотии (трансакционый) ташкили бозории иктисодиёт ва харолоти муомилотии аккали фаъолияти фирма мукоиса мегардад.
Низоми холаг! ин пеш аз шама низоми алокаи миёни истешсолгарон (фурушандагон) ва истеъмолгарони (харидорони) неъматшо мебошад. Ин нахуст алокаи зарур! ва ё мубодилот!, ки шатто мазмуни фаъолият ва арзи шаст! кардани субъектшои холагидорро ифода мекунад, дар шакли гуногун идома меёбад ва шама вакт дар ин ё он намуд муташаккил аст. Муассисашо, суъбектшои холаг! барои он, ки интихоби истешсолии худро дар лашони захирашои машдуд муайян намоянд, бояд иттилоъ ва ё ахбори заруриро дошта бошанд. Машз ин иттилоъ имконият медишад, ки оншо мутобик бо такозои бозор, чиро, ч! тавр ва барои к! истешсол карданашонро муайян намоянд. Аммо чи тавре ки маъмул аст, дар шароити низоми бозори иттилову ахборшо номуташаккилу номуаяйн буда, оншо асосан аз руи бонги нарх! кабул мешавад. Масалан, болорав! ва ё поёнравии нархи захирашо (замин,
1 Коуз Р. Фирма, рынок и право. - М., 1993. - С. 38.
сармоя, мешнат ва г.) ва машсулоти аз он тавлидшаванда ва бинобар он даромади омил! холагишоро водор мекунад, ки пайваста бо бузургии он (нархшо) барномаи фаъолияти худро муайян намояд. Аз тарафи дигар, бояд таъкид кард, ки иттилоъ ва ё ахбор оид ба захирашои мавлуда, завку талаботи (рафтори) истеъмолгар (харидор) дар укёнуси муносибатшои бозор! шазм шудааст. Яъне ин иттилоот пароканда буда, дар ягон маркази муайян карор нагирифтааст. Дар чунин шароит факат фишанги лаппишшои нарх ва шамвора харолоти алтернатив! метавонад интихоби фаъолияти иктисодии холагишоро муайян кунад, зери танзим карор дишад. Чунин лараёни табии назми фаъолияти холагидориро, яъне тартиб ва ё тарзи алокашои худ аз худ пайдошуда ва ё беихтиёронаи (спонтанно) миёни истешсолгарон ва истеъмолгаронро муносибатшои бозор!, мушаххас низоми бозории иктисодиёт ба илро мерасонад. Ба ибораи дигар, машз бо туфайли бонги нарх! ва умуман, фишангшои бозор! алокашои миёни истешсолгарон ва истеъмолгарон ба вукуъ меояд.
Тарзи дигари пайдо кардани иттилоот низ вулуд дорад, ки он дар таркиби вокеияти иктисодиву илтимоии ломеаи мо каблан реша гирифта буду шоло шам накши сазовор дорад. Яъне ин низоми фармону амр, супоришшост, ки аз боло ба поён, аз марказ ба илоракунанда (истешсолгар) интикол мешавад. Ин низомро низоми иерарх! меноманд, ки вай на ба бонги нарх!, балки ба шокимият асос ёфтааст. Вокеан, дар низоми маъмур! фармонраво! (сохти сотсиализми давлат!) метавон гуфт, ки иктисоди милл! чун корхонаи ягона фаъолият дошт. Асосан ду шакли асосии корхонашо -муассисашои давлат! ва бо ном коллектив! (колхоз) арзи шаст! дошт ва алокаву пайванди истешсолгарону истеъмолгарон аз маркази ягона таъмин мешуд. Яъне ин алокашо бо туфайли тарафи сеюм - нишодшои давлат! таъмин карда мешуд. Истешсолгарон истеъмолгарони молу хизматшои худро шатто намедонистанд ва баръакс. йар як субъектшои иктисод! дар иклими ин низом тибки супоришшои марказ ва ракамшои назорат! фаъолият мебурд. йамин тарик, дар низоми олии иерарх! - маъмури фармонраво!, агар фазои ин низом самти муассисашоро чун илрокунанда - робот муайян мекарда бошад, аммо дар низоми бозор! субъектшои иктисод!, иштирокдорон (муассисашо) машз бо туфайли азхудкун! ва ё забти лузъи муаяйни муносибатшои бозор! фаъолияти худро ташрезиву мавриди амал карор медоданд. йарчанд мо имруз ба низоми бозор! ворид шуда нишодшоро марбут ба он (санадшои конун!, меъёру коидашои фаъолият ва гайра), ки чун чарху мушаррики ин низом хидмат мекунад, элод намудем, аммо шануз дар он изи низоми маъмур! - фармонраво! бок! мондааст. Чаро ки маъсулони нишодшои давлат! марбут ба назорати фаъолияту амалшои иктисод!, пеш аз шама, на мутобик ба мазмуни фишангшо ва ё такя ба тарзи иктисодии идоракун! амал мекунанд, балки онро боз чун олоти идораи маъмур! -фармонраво!, элоди бюрократия истифода мебаранд. Бинобар он дар Паёми Сарвари давлат чунин таъкид мешавад: «Принсипи «равзанаи ягона» бояд дар муомила бо сотибкорон амри вокеХ бошад ва дар ин лода шароите
бояд мутайё сохт, ки тар як сотибкор ва тар як шатрванди хотишманд тавонад дар муддати кутоттарин туллаттои марбут ба сотибкорХ ва тилорати худро аз кайд гузаронида, ба фаъолият шуруъ намояд».
Бояд таъкид кард, ки дар шаёти вокеъии низоми холагидор! (ломеа) шамзистии ин шар ду низом (иерах! ва бозор!) ва ё тартибот вомехурад. йадафшои ташкили ин ду тартибот, низом, пеш аз шама бояд барои паст кардани сарфи вакту харли маблаг, ки ба хотири ба илро расонидани алокашои иктисод!-илтимо! равона шудааст, нигаронида шуда бошад. Акнун саволе ба миён меояд, ки шадди аккали арзи шаст! кардани ин ду тартибот аз ч! вобаста аст ва ё афзалияти оншоро аз руи кадом шодисоти иктисод! башо додан мумкин аст? Ба назари мо лавоби ин саволро, метавон чун яке аз рошшои паст кардани таъсири бушрони молияв!-иктисодии лашон ба кишвар арзёб! кард. Барои ташлили фаолияти самарбахши ин шаклшои тартиботи холагидор! мошияти категорияи нисбатан нави иктисодиёти муосир - харолоти «трансаксион!»-ро бояд дарк намуд. Ин мафшум аз калимаи лотин! - «гапБасйо» маънои созиш, додугирифт ва ё муомиларо ифода мекунад. Мафшум ва ё категорияи харолоти трансакциониро олим-иктисодчии амрико!, лоизадори мукофоти Нобел! Рональд Коуз дар китоби худ “Табиати фирма” (соли 1937) истифода бурда мавриди ташлил карор додааст. Ин харолот бо истешсолоти асос! (харолоти ашё, музди мешнат!, наклиёт ва гайра) мустакиман алокаманд! надошта, балки харолоти шамрадиф ва ё шароитсози раванди истешсол! хидмат мекунад. Барои дарки мошияти он, лузъшои таркиби ва ё намудшои онро тавсиф медишем.
Якум, харолоте, ки барои луиши ахбору иттилоот харл мешавад. Яъне, ин ло масрафшое, ки дар лустулуи муштариёни амалиёту фаъолияти холагидор! (контраагентшо) ва шароити муфиду судманди хариду фуруш равона мешавад, дарназар аст. Табиист, ки корхона ва ё истешсолгар пеш аз он, ки бо муштариён шартномаи шамкор! бандад, иттилои заруриро аз фаъолияту вазъи оншо бояд пайдо намояд. Масалан, барои он ки холаг! сармояи карз! ба даст орад, вазъияту шароитшои тамоми муассисашои карздишандаи минтакаро омухта, аз малмуи оншо якеро интихоб мекунад, ки ба манфиати иктисодии вай нисбатан мувофик аст. Нархи шамон як захира метавонад дар лою, даврашои гуногун мухталиф бошад ва бинобар он лустулуи нарх! имконият медишад, ки корхонашо мутобик бо иктидори молиявию иктисодии худ захирашои аз нигоши нархи мувофику кулайро пайдо намоянд. Ин коршо албатта харли муайянро талаб менамояд, ки элементи харолоти трансаксиониро ташкил медишад. Аммо дар ломеа баъзан шодисоте мушошида мешаванд, ки фурушандагон-таъминкунандагони захирашо шароити худро ба истешсолгарон бор намуда, интихоби субъектшоро дар луиш (бо роши элоди монополия) машдуд мекунанд, ки он харолоти трансаксиониро баръакс зиёд мекунад. Дуюм. Ташия ва бастани шартномашои шамкории иктисод!-холаг! бо муштариён ва ё агентшои мукобил низ харли вакту маблагшои муайянро талаб менамояд: сафаршои хизмат!, лараёни гуфтушунид, имзои шартнома, сушбат дар атрофи як пиёла
чой ва г. Аммо, мутаассифона ин харлшо бар абас меравад, аммо шаклан чун маблаги фаъолияти кор! (мазмунан барои сайругашт, лашонгард! ва шатто истирошат) дар мушосибот номнавис мешавад. Сеюм. Ч! тавре ки маълум аст, шар як неъмат хосияту сифатшо ва наъфнокии мухталифро дорост. Илова бар ин вазну шалм, масошат ва г., ки бояд чен шавад, талшизоту дастгош ва ченкунандашои махсуси худро дорад. Кулли харолот, ки ба ин кор сафарбар мешавад, дар таркиби харолоти трансаксион! дохил мешаванд. Агар ин дастгошшо дар худи истешсолгарон набошад, пас харолот барои ин кор боз шам афзун мегардад. Мушошидашо мешавад, ки фардшои ломеа машз барои илрои ин кор фаъолият мебаранд (тахассусшав!) ва даромадшои оншо чун харолоти трансаксионии истешсолгарон баромад мекунад. Чорум. Tаснифкyнï ва шимояи шукуки моликият, муайян кардани субъект ва объекти моликият, ки ба фаъолияти низоми суд!, макомоти шифзу тартиботи шукуки алокаманд! дорад, масрафи муаяйнро талаб мекунад. Масалан, фаъолияти сошибкории хурд ва ë холагишои дешконии кишвар шукукшои муайянеро доро аст, ки давлат зери шимояи худ мегирад. Аммо, агар маъсулони коршои давлат! ин вазифаи худро дар сатши зарур! илро карда натавонанд, пас субъектшои иктисод! (холагидор) барои шимояи шукуки моликияти худ ба шимоягарони алтернатива, яъне дар лyстyлÿи «бом», «сарпанош» (крыша), ки вазифаи шимоягарро илро мекунад, шомил мешаванд. Дар ин маврид шам бузургии ин харолот баланд мешавад ва шам давлат талафи моддиву маънав! мебинад. Пан^ум. Дар олами алокашои мухталиф - созишу муомилот, доду гирифт амалу фаъолиятшои оппортунист! ба мисли беинсофиву фиреб дар мавриди илрои созишшову шартномашо, руст кардани ахбор ва гайрашоро метавон мушошида кард, ки хисороти калон меоранд. Ба ибораи дигар, дар муайян кардану чора дидан нисбати айбдорон харолот талаб мешавад, яъне барои шимоя аз рафтори оппортунист! маблаги муайянро бояд лудо кард. Чунин шодисот дар амали шамарÿзаи мо, метавон гуфт, дар шар як лашза вoмехÿранд, ки аз он мардум натаншо хисороти модд! мебинанд, балки рÿшан шам хаста шудаанд. Ин шодисот эътимоди фардшои ломеаро барои фаъолияти имрÿзy фардои нек кошиш шам додааст. Масалан, харидорони нахи пахта ба шар башона нархи пахтаро паст мезананд, онро бо меъëршoи (стандартшои) байналмилал! захира карда, бо меъëри нави дар кишвар кабулшуда (дар асоси СД Амрико) мефyрÿшанд, ки башодишии сифатии он фарк мекунад. Ё ин ки дар мавриди кабули пахта аз дешкон сифати пахтаро бо усули «бобо! » башо медишанд, аммо худ шангоми фyрÿш сифати онро дар лабараторияшои талшизонидашуда башогузор! карда манфиати худро шимоя мекунанд. Чунин амалшои оппортунист! (фиребу каллоб!) хеле бисëр ба чашм мерасад.
йамин тарик, харолоти трансаксион! тамоми тору пуди низоми халагиро фаро гирифтааст ва шар кадам ба он бархÿрд дорем. Олимон шабошати харолоти трансаксиониро дар иктисодтет бо соиш дар физика таъкид кардаанд. Иктисодчии амрико! Дш. Стигнер чунин кайд кардааст: «дyнëе, ки дар он харолоти трансаксион! бар сифр баробар аст, чунон
- Зб -
шайратовар аст ба мисле, ки лашони физик! бе кувваи соиш бошад». Харолоти трансаксиониро, чун харолоти истифодаи (эксплутатция) низоми иктисод! - холагидор! тавсия додан мумкин аст. Пас, низоми иктисоди бозор! ва умуман кулли тартиботу низомшои мухталиф ба харолоти трансаксион! бархурд дорад ва ё бо «соиш» фаъолият мекунанд. Дар замони муосир харолоти трансаксион! - ин малмуи харолотшо, ки барои истифодаи низоми бозор! (нарх!), дастгошшову фишангшои он, ки ба шамошангсозии фаъолиятшои субъектшои иктисод! равона шудааст, сарф мешавад. Ба ибораи дигар кувваи соише, ки барои башои дастгошшо ва ё фишангшои бозор!, умуман ин низом харл (талаф) мегардад.
йар як субъект, иштирокдори низоми иктисод! луръат дорад, ки бузургии харолоти трансаксиониро паст намояд. Бинобар он дар пайрашашои эволютсионии инкишоф ва ё дар натилаи фаъолияти даркшуда нишодшое пайдо мешаванд, ки вазифаи минимумкунонии харолоти трансаксиониро ба ушда мегиранд. Нишодшо - ин коидаву меъёри фаъолият ва ё майдонест, ки дар марзи он одамон бо шам дар робиташои мутакобила карор мегиранд. Ин нишодшо бо коидашои «боз!», ки дар бозишои гурушии варзишгарон истифода мешавад, шабошат доранд. Нишодшо шодисоти гайримуайяниро, ки субъектшо дар фаъолияти рузмарраи худ вомехуранд паст намуда, шамзамон пастшавии харолоти трансаксиониро мусоидат мекунанд. Масалан, агар кулли мардум чунин коидашову ашкомшои китобшои мукаддасро ба мисли «дузд! макун», «касд магир», «дасисаву тушмат макун» ва вайрашоро ба илро мерасониданд, пас харолоти трансаксион! ба мисли шимояи моликият, рафтори кирдори оппортунист! ва г. хеле паст мегардид ва ё аз байн мерафт. Дарвокеъ, дар кишваршое, ки ашолиаш ба конуну меъёршои ломеа риоя мекунанд, инкишофи иктисод! хеле баланд аст. Як мисоли одд!: дар Аморати Араб сошибони автомобил хафву хатари ба горат рафтани онро, метавон гуфт ки надоранд. Бинобар он зарурат дар васл кардани дастгоши бонгдишанда (аппарат сигнализации) ба автобил ва шатто барои сохтани мошинхонашо ниёз шам надоранд. Ба забони иктисод! харолоти оншо барои шимояи моликият хеле ночиз аст, нисбат ба он кишваршое, ки коидаи «мадузд» дар шар кадам вайрон мешавад. йамин тарик, сатши шар як низоми ломеа - иерарх! ва ё бозор! вобаста бо бузургии харолоти трансаксион! арзи шаст! дорад. Пас, харолоти трансаксион! чун шодисоти «соиш» нишондишандаи мавлудият ва ё интихоби низому ташкили кор хидмат мекунад. Дар он низоме, ки соиши он (харолоти трансаксион!) кам аст, пас вай афзалият дорад ва баръакс.
Ташкилот, корхона, умуман субъектшои иктисод! шамвора бо густариш ёфтани (дар арзу тул) укёнуси алокаву муносибатшои иктисодиву илтимоии ломеаи муосир, мазмуну такиби худро низ такмил доданд. Фаъолияту мавлудият ва такмили таркибии муассисаву ташкилот бидуни дарку назорати чунин мафшумшои гиреш! - харолоти трансаксион!, рафторшои оппортунист!, иттилои номуаяйн, хусусиятшои захирашо ва шартномашо имконнопазир аст. Дарки ин муносибатшо аст, ки имруз кулли
субъектшо дар мавриди ташкили кор, барномагирии фаъолияти истешсол!, пеш аз шама, ба ин мафшумшои дар боло ишорашуда такя мекунанд ва бо ин рош сатши хавфро дар корхона паст шам мекунанд. Фарз мекунем, ки шар як фард дар шароити иктисоди бозор! мустакил фаолият мекунад ва ноил шудан ба шадафи худ, масалан, барои истешсоли гандум бо холагии об, миёнаравшои молияв!, фурушандагони тухмиву нуришои минерал!, кисмшои эштиётии мошину талшизотшо ва г. дар алокаву муомилот бархурд дорад. Табиист, ки бузургии харолоти трансаксион! дар ин вазъият хеле баланд аст. йамин тарик, фишангшои бозории барпокун! ва ё хдмлурсозии алокашо дар мавриди фаъолияти фард! хеле гарон меафтад. йамин далел ба он аст, ки машз бо туфайли элоду таъсиси нишодшо-ташкилоту фирмашо тарзу услуби шамошангсозии алтернативии алокаву фаъолиятшоро метавон пайдо кард, ки бузургии харолоти трансаксиониро паст мекунад. Масалан, фирма ва ё ташкилот фаъолияти фардшои мустакилро ба худ лалб менамояд, шартномашоро тибки санадшои конун! ташия карда, пайваста бо меъёршои ин созишу шартнома фаъолиятшоро ба танзим мегирад. Дар ин шароит ба шар як фард зарурияти бастани созишу шартномашо бо шар як муштар! дар арзу тул аз миён меравад. Зеро, кулли фаъолиятшо дар доираи вошиди иерарх! - ташкилот, асосиатсия ва г. сурат мегирад. Зимнан бояд таъкид кард, ки дар доираи корхонаву холагишо таснифкунии фаъолият ва низоми иерарх! зарур аст. Ин зарурат на аз нигоши башодишии меъёр! ва ё элоди шокимият, балки пеш аз шама аз нигоши сарфаи харолоти трансаксион! бояд арзёб! гардад. Зеро ки дар дохили корхона алока ва ё робиташои мутакобилаи коргарон дар раванди илрои вазифашои худ на ба ёрии нарх ва бонги нарх! сурат мегирад, балки ахборро аз сардори худ мегиранд. Зеро ки рошбарони коргош, сошибкорон дар мавриди кабули кароршои маъмур! меандешанд, ки ч! тавр харолоти трансаксиониро паст намоянд: бо роши таъсиси ташкилот, фирма, асосиатсия ва ё бо воситаи фишангшои бозор!. Масалан, агар сошиби коргош бо муштарии беинсоф бархурд дорад, пас вай бояд карори окилонаеро чун яке аз ин нусхашои алатернатив! кабул намояд: а). бо шахсони (фирмашо) шукук! шартнома бандад (созиши бозор!) б). барои кори доим! шукукшиносеро кабул намояд, яъне уро дар иерархия ворид кунад.
Табиист ки интихоби вай дар олами нусхашо ва ё шолатшое, ки дучор мешавад, аз бузургии харолоти трансаксион! алокаманд! дорад. Натилаи ин интихоб бо такозои харолоти аккали трансаксион! дар шар як нусха бояд муайян гардад. Яъне, дар кадом ин нусхашои фаъолият бузургии харолоти трансаксион! паст аст. Мутаассифона, дар кишвар афзалгирии фаъолияти сошибкории фард! мушошида мешавад. Ба назари мо, яке аз сабабшои ин шодисот афзалияти сифатшои элоди шокимият, боло гирифтани сатши амалшои бюрократии ташкилотшои нав ва шамин тарик, дуршавии фаъолияти оншо аз шадафшои асос! - сарфаи харолоти трансаксион! мебошад.
Барои истешсолгарон зарур аст, ки аз тору пуди алокашои низоми иктисод!-холаг! иттилову ахборро оид ба интихоби намуду технология,
аалми истешсоли молу хизмат, теъдоди харидорони он пайдо кунанд. Тарзу услуби арзонтару камхарл пайдо кардани ин иттилоотро бозор мусоидат мекунад. Дар ин кор, албатта, харолоти трансаксионии низоми бозорї вулуд дорад, аммо бузургии онао нисбат ба харолоти трансаксионї марбут ба марказикунонии ахбор (вобаста кардани аар як истеасолгар ба истеъмолгарон дар доираи иктисодиёти миллї) паст мебошад. Илова бар ин, агар аз як тараф, ба як «каф ва ё мушт»-и ягон ламъ кардани ахбораои парокандаву пошхÿрда, яъне марказонидани онао кори хеле мураккаб бошад, аз тарафи дигар, зери «мушти» ягона карор гирифтани иттилооту ахборао бавулудоии вазъи монополиро барои гурÿааои кÿчаки соаибкорон мусоидат карда, аксари соаибкорон берун аз он мемонанд ва ё аз дастрасї маадуд мегарданд.
Вожаїьои калидї: корхонааои хурд, ташаккули фирмаао, ниаод, сохтори дохилии фирма, шартномаао, харолот.
Ключевые слова: малые предприятия, феномен возникновения и развития фирм, призма институциональных теорий, категории института, внутренняя структура фирм, трансакционные расходы, оппортунистическое поведение агентов, специфичность активов, роль контрактов
Keywords: small enterprises, a phenomenon occurrence and development of firms, a prism of institutional theories, an institute category, internal structure of firms, transactions expenses, opportunistic t behavior of agents, specificity of actives, a role of contracts
Адабиёт:
1. Паёми Президенти Лумаурии Толикистон ба Маллиси Олии Лумаурии Толикистон. 20 апрели соли 2010.
2. Общая эконом теория. (политэкономия): Учебник/ под общ. Ред.акад. Вещепина Г.П. Журавлевой. - М.: Промо Медиа, 1995. - С.241.
3. Коуз Р. Курс экономической теории/Под.ред.Чепурина М.Н. и Киселевой Е.А.- Киров: АСА, 2005.- С.589
4. Омори солонаи Лумаурии Толикистон, Кумитаи давлатии омори Лумаурии Толикистон. -Душанбе, 2009.-С. 226.
5. Хайек Ф. Пагубная самонадеяность. -М., 1992.-С. 130-131.
6. Самуэльсон П.,Нордхаус В.Экономика. 15 издание.-М.,1997.-С.403.
Мирсаидов Аброр Бобоевич, —
доктор экономических наук,профессор, проректор по науке ТГУПБП, Абдуллоев Олим, — старший преподаватель кафедры бухучёта и аудита ТГУПБП.
Малые предприятия в ассиметрической системе рыночной экономики
В статье рассматриваются основные цели малых предприятий, феномен возникновения и развития фирм, а также причины их реорганизации через призму институтциональных теорий. Здесь, кроме категории института, для объяснения существования и внутренней структуры фирм использовались и анализировались такие ключевые категории, как трансакционные расходы, оппортунистическое поведение агентов, специфичность активов, содержание и роль контрактов в хозяйственной жизни фирмы и т.д.
Mirsaidov A.B.,
Abdulloev O.
Small enterprises in asymmetrical market economy system
The authors of the article considers the main objectives of small enterprises, a phenomenon of occurrence and development of firms, and also the reasons of their reorganization through prism of institutional theories are considered. Here, except an institute category, for an explanation of existence and internal structure of firms such key categories, as transaction expenses, opportunistic behavior of agents, specificity of actives, the maintenance and a role of contracts in an economic life offirm and so on were used and analyzed.
Ганиев Таваралг Бобоевич, —
доктори илмпои иктисодг, профессори ДМТ
ТЕХНОЛОГИЗАТСИЯИ РУШДИ НЕРУИ КАСБИИ МЕНЕЛМЕНТИ МУОСИР
Ташаккули неруи касбии менелменти замони муосирро бе технологизатсияи электрон! тасаввур кардан гайриимкон буда, факат дар асоси системаи пуркуввати электронии касб1 ва пурра компютеризатсиякунонии фаъолияти менелменти касбии муосир мо метавонем самаранокии баланди истифодабарии захирашоро таъмин намуда, дар катори давлатшои пешкадами дунё карор гирем.
Талрибаи менелменти ширкатшои азими байналхалк! ва ширкатшои азими давлатшои пешкадами саноатии лашони пешкадам гувоши он мебошад, ки имруз истифодаи барномашои махсуси максадноки касб'1 имкон
