CC BY
1MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING NUTQ O'STIRISH JARAYONIDA RAQAMLI TA'LIM TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH Komilova Shahnozabonu Ismoil qizi
Yangi Asr Universiteti o'qituvchisi E-mail: [email protected] https://doi.org/10.5281/zenodo.14523238
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 10- Dekabr 2024 yil Ma'qullandi: 15- Dekabr 2024 yil Nashr qilindi: 19- Dekabr 2024 yil
KEY WORDS
maktabgacha yosh, nutq o'stirish, raqamli ta'lim texnologiyalari, interaktiv o'qitish, bolalar rivojlanishi, multimedia resurslari, pedagogik metodika.
Mazkur maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarning nutq o'stirish jarayonida raqamli ta'lim texnologiyalaridan samarali foydalanish imkoniyatlari tahlil qilinadi. Bolalarning muloqot qobiliyatini rivojlantirishda raqamli texnologiyalarning o'rni, ular yordamida individual yondashuvlarni shakllantirish va o'yin elementlari orqali o'quv jarayonini jonlantirish usullari ko'rib chiqiladi. Tadqiqot davomida interaktiv dasturlar, multimedia resurslari va pedagogik dasturiy ta'minotning bolalar nutqini rivojlantirishga ta'siri tahlil qilingan. Shuningdek, raqamli vositalardan foydalanishning afzalliklari va cheklovlari ham tahlil qilinib, pedagoglar uchun metodik tavsiyalar ishlab chiqilgan.
M
Zamonaviy davr bolalar tarbiyasi va ta'lim jarayoniga mutlaqo yangi talablarni qo'ymoqda. Maktabgacha yoshdagi bolalar bugungi texnologik muhitda ulg'ayib, virtual dunyo bilan qiziqishlari kundan-kunga ortib bormoqda. Ularning ilk nutqiy rivojlanishi, fikrlash qobiliyatlari va kommunikativ mahoratlari bugungi ta'lim jarayonining markazida turibdi. Bu jarayonni an'anaviy usullar bilan boyitish bilan birga, raqamli ta'lim texnologiyalarining imkoniyatlaridan foydalanish orqali yanada samarali qilish mumkin.
Raqamli texnologiyalar nafaqat bilimlarni yetkazish vositasi, balki bolalar uchun qiziqarli o'yin dunyosini yaratadigan kuchli vositadir. Ularning ko'zlari charaqlab, ovozlari qiziqish bilan to'lgan paytlarda ular texnologiyalar bilan shug'ullanishdan zavq olishadi. Ammo biz bolalar ruhiyatini tushunishimiz va ularga mos bo'lgan pedagogik yondashuvlarni shakllantirishimiz lozim. Ta'limdagi texnologiyalarning rivojlanishi bizdan faqatgina moslashuvchanlikni emas, balki ijodiy yondashuvni ham talab qiladi.
Shunday ekan, bolalarning nutqini rivojlantirish jarayonida raqamli ta'lim texnologiyalarining o'rni naqadar muhim? Bu texnologiyalar bolalar nutqini yanada takomillashtirishi yoki aksincha, ularni virtual olamga qaram qilib qo'yishi mumkinmi? Ushbu savollarni chuqurroq tahlil qilish va pedagoglar uchun foydali xulosalar chiqarish ushbu tadqiqotning asosiy maqsadlaridan biridir.
Metodologiya:
Bolalarning nutq rivojlanishi o'ziga xos jarayon bo'lib, bu jarayonda har bir bola
individual o'ziga mos yondashuvni talab qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda tanlangan metodologiyaning asosiy maqsadi — ularning qiziqishini uyg'otish va muloqotga bo'lgan ehtiyojini mustahkamlashdir[3]. Ushbu tadqiqotda raqamli ta'lim texnologiyalarining bolalar nutqini rivojlantirishga bo'lgan ta'sirini aniqlash uchun bir necha bosqichli yondashuv qo'llanildi.
Birinchi navbatda, tadqiqot uchun raqamli resurslar va dasturiy ta'minotlarning o'ziga xos xususiyatlari o'rganildi. Xususan, multimedia o'yinlar, interaktiv dasturlar va ovozli vizual vositalarning bolalar muloqot ko'nikmalariga qanday ta'sir qilishi tahlil qilindi. Shuningdek, bu vositalarning bolalarda mantiqiy fikrlash, so'z boyligini oshirish va hissiy muloqotda qo'llash qobiliyatlarini rivojlantirishdagi roli alohida o'rganildi.
Keyingi bosqichda maktabgacha ta'lim muassasalarida kichik guruhlarda sinov mashg'ulotlari tashkil etildi. Bu jarayonda pedagoglar tomonidan bolalar bilan ishlashda raqamli texnologiyalarni qo'llash usullari kuzatildi va tahlil qilindi. Dasturlar va vositalardan foydalanishda bolalar qanday munosabat bildirishlari, qaysi turdagi o'yinlar ularning qiziqishini kuchaytirishi va qay biri nutqiy faoliyatni rag'batlantirishi yozib borildi.
Sinov natijalari asosida raqamli texnologiyalarning ta'lim jarayoniga integratsiyasi uchun metodik tavsiyalar ishlab chiqildi. Bu tavsiyalar pedagogik jarayonni jonlantirish, bolalarning qiziqishini oshirish va ularning mustaqil muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan. Metodologik yondashuvning barcha bosqichlari davomida bolalarning nutq rivojlanishiga bo'lgan o'zgarishlari tizimli ravishda qayd etildi va tahlil qilindi.
Mazkur tadqiqot, bir tomondan, raqamli texnologiyalarning ta'lim jarayonidagi ijobiy imkoniyatlarini ochib bersa, boshqa tomondan, ularning ta'sirini chegaralash va muvozanatni ta'minlash zarurligini ham ko'rsatadi. Shu orqali metodologiya nafaqat ilmiy asoslangan, balki amaliy qo'llash uchun qulay shaklda ishlab chiqilgan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutq rivojlanishi masalasini tadqiq qilish bo'yicha ko'plab ilmiy adabiyotlar mavjud bo'lib, ular pedagogika, psixologiya va lingvistika sohalarida turli nazariy va amaliy yondashuvlarni o'z ichiga oladi. Tadqiqot mavzusiga doir adabiyotlarni tahlil qilish jarayonida raqamli ta'lim texnologiyalarining maktabgacha ta'limda qo'llanilishi va nutq o'stirishdagi ahamiyatini yorituvchi asarlarga alohida e'tibor qaratildi.
Avvalo, Lev Vigotskiyning[5] madaniy-tarixiy rivojlanish nazariyasiga murojaat qilish muhimdir. Uning bolalar nutqini rivojlantirishda ijtimoiy muhit va muloqotning o'rni haqidagi qarashlari ushbu tadqiqotning metodologik asoslarini tashkil etadi. Ayniqsa, bolalarning nutq o'stirish jarayonida interaktiv texnologiyalar orqali ijtimoiy muloqotni rag'batlantirish g'oyasi Vigotskiy[5] tamoyillariga mos keladi.
Raqamli ta'lim texnologiyalarining ta'lim jarayonidagi roli haqidagi zamonaviy tadqiqotlardan biri - Mark Prenskiy[2] tomonidan kiritilgan "raqamli avlod" tushunchasidir. Prenskiy[2] o'z asarlarida bugungi bolalar raqamli texnologiyalardan foydalanishda ko'proq muvaffaqiyatga erishishini, ularning texnologik muhit bilan uyg'unligini va undan ta'lim jarayonida samarali foydalanish imkoniyatlarini ta'kidlaydi.
Shuningdek, bolalar ta'limida multimedia vositalarining ahamiyati bo'yicha Jon Suart va uning hamkasblari olib borgan tadqiqotlar muhim hisoblanadi. Ularning asarlarida interaktiv texnologiyalar yordamida o'yinli faoliyat orqali bolalarning nutqiy rivojlanishi va so'z boyligini oshirish imkoniyatlari yoritilgan.
Adabiyotlar tahlili:
O'zbekistonda bolalar ta'limida raqamli texnologiyalarni joriy etish masalasi bo'yicha ham qator tadqiqotlar mavjud. Xususan, M. Xayitovning[4] bolalar nutqini rivojlantirishda multimedia resurslarining samaradorligi haqidagi ishlari ushbu sohada nazariy va amaliy asos yaratishga xizmat qiladi. Shuningdek, O'zbekiston Respublikasi ta'lim tizimini raqamlashtirish bo'yicha Davlat dasturlari va o'quv qo'llanmalari ham tahlil qilindi.
Adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, raqamli texnologiyalar bolalar nutqini rivojlantirishda samarali vosita bo'lishi bilan birga, ularning noto'g'ri qo'llanilishi muloqot qobiliyatlarining sustlashishiga olib kelishi mumkin. Shu bois, ushbu vositalarni qo'llashda muvozanatni ta'minlash va pedagogik jarayonni metodik jihatdan to'g'ri tashkil qilish muhim ahamiyatga ega.
Muhokama:
Bugungi kunda maktabgacha ta'limda raqamli texnologiyalarni qo'llash zamonaviy ta'lim jarayonining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Bolalarning nutqiy rivojlanishi kabi murakkab va o'ziga xos jarayonda raqamli texnologiyalar qanday rol o'ynaydi? Ushbu savol yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar va amaliy kuzatishlar bir qator qiziqarli xulosalarga olib keldi.
Avvalo, raqamli ta'lim texnologiyalari bolalarning e'tiborini jalb qilish va ularning nutq faolligini oshirishda samarali vosita ekanligi kuzatildi. Interaktiv dasturlar, multimedia o'yinlari va ovozli vizual materiallar bolalarda nutqiy faollikni rag'batlantirish uchun kuchli motivatsiya manbai hisoblanadi. Masalan, rang-barang vizual effektlar va bolalar uchun tanish qahramonlar ishtirokidagi o'yinlar ularni nutqiy vazifalarni bajarmoqda qiziqishga undaydi.
Biroq raqamli texnologiyalarning bolalar nutqiga ta'siri faqat ijobiy jihatlar bilan cheklanmaydi. Ayrim hollarda bolalarning texnologiyalarga haddan ziyod qaram bo'lib qolishi ularning real muloqot ehtiyojlarini susaytirishi mumkin. Shuning uchun raqamli vositalarni bolalarning nutqiy rivojlanishiga integratsiya qilishda muvozanatni saqlash juda muhimdir. Bu jarayonda pedagoglarning o'rni alohida ahamiyatga ega bo'lib, ular texnologiyalarni qachon va qanday qo'llash kerakligini aniq belgilab berishlari lozim^
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, raqamli texnologiyalar bolalar nutqini rivojlantirish jarayonida yordamchi vosita sifatida ishlatilishi lozim. Texnologiyalar real hayotdagi muloqotni to'ldiruvchi va boyituvchi manba sifatida qo'llanilsa, bolalar nafaqat nutqiy rivojlanadi, balki mantiqiy fikrlash va ijodkorlik qobiliyatlarini ham takomillashtiradi.
Shuningdek, raqamli texnologiyalar yordamida o'quv jarayoniga individual yondashuvni amalga oshirish imkoniyati mavjud. Har bir bola o'z sur'ati bilan rivojlanishi, interaktiv mashg'ulotlar orqali qiziqarli va qulay tarzda bilim olishi mumkin. Bu, ayniqsa, nutqiy rivojlanishda orqada qolayotgan bolalar uchun muhimdir.
Shunday qilib, raqamli ta'lim texnologiyalarini maktabgacha ta'lim jarayoniga integratsiya qilish bolalarning nutqiy rivojlanishini ta'minlashning samarali usullaridan biri hisoblanadi. Biroq bu jarayonni faqat texnologiyalarga asoslash emas, balki ular bilan birgalikda an'anaviy pedagogik yondashuvlarni uyg'unlashtirish zarur. Faqat shu holatda texnologiyalar bolalarning nutqini boyitishga xizmat qiladigan kuchli vositaga aylanishi mumkin.
Xulosa:
Raqamli texnologiyalar asri bolalar ta'limi va tarbiyasida yangi imkoniyatlar ochib berayotgani shubhasiz. Ayniqsa, maktabgacha yoshdagi bolalarning nutq rivojlanishi
jarayonida texnologiyalarning samarali qo'llanilishi bu jarayonni nafaqat qiziqarli, balki yanada mazmunli qiladi. Ushbu tadqiqot davomida bolalar nutqini rivojlantirishda raqamli ta'lim vositalarining kuchli jihatlari, imkoniyatlari va cheklovlari o'rganildi.
Natijalar shuni ko'rsatdiki, interaktiv texnologiyalar bolalarning so'z boyligini oshirish, nutq faolligini rag'batlantirish va ularning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishda samarali yordamchi bo'lishi mumkin. Ammo bu jarayonni muvaffaqiyatli tashkil etish uchun texnologiyalardan oqilona foydalanish, ularni bolalarning tabiiy ehtiyojlari va yosh xususiyatlariga moslashtirish zarur.
Shuningdek, raqamli vositalarni qo'llashda muvozanatni saqlash muhimdir. Bolalar texnologiyalar yordamida rivojlanishi bilan birga real hayotda muloqot qilish, o'z his-tuyg'ularini ifodalash va atrof-muhit bilan bog'lanish qobiliyatlarini yo'qotmasliklari kerak. Shuning uchun, raqamli texnologiyalar an'anaviy ta'lim usullarini to'ldiruvchi, ularni boyituvchi vosita sifatida ishlatilishi lozim.
Kelajakda maktabgacha ta'lim tizimiga texnologiyalarni integratsiya qilish jarayonida pedagoglar uchun maxsus o'quv dasturlarini ishlab chiqish, texnologiyalardan foydalanish bo'yicha metodik qo'llanmalar yaratish va bu borada ilmiy tadqiqotlarni davom ettirish zarur. Chunki faqat raqamli vositalar va an'anaviy pedagogik yondashuvlarning uyg'unligi orqali bolalarning nutqiy va umummadaniy rivojlanishiga erishish mumkin.
Xulosa qilib aytganda, raqamli ta'lim texnologiyalari maktabgacha yoshdagi bolalarning nutq o'stirish jarayonini yangi bosqichga olib chiqishga qodir. Ammo bu texnologiyalar bolalar ta'limida yordamchi vosita ekanligini unutmaslik va ularni oqilona qo'llash orqali haqiqiy natijalarga erishish mumkin. Shunday qilib, kelajak avlod uchun qulay va samarali ta'lim tizimini yaratish har bir pedagog va tadqiqotchining mas'uliyatli vazifasidir.
Adabiyotlar ro'yxati:
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-oktabrdagi PF-6097-sonli qarori. O'zbekiston Respublikasida ta'lim tizimini raqamlashtirish davlat dasturi.
2. Prensky, M. (2001). Digital Natives, Digital Immigrants. On the Horizon, 9(5), 1-6.
3. Suart, J., & Moll, A. (2015). Using Multimedia Tools in Early Childhood Education. Early Education Journal, 43(3), 198-204.
4. Xayitov, M. (2020). Bolalar nutqini rivojlantirishda multimedia vositalarining o'rni. Toshkent: O'zbekiston Milliy Universiteti nashriyoti.
5. Vygotskiy, L. S. (1982). Myshlenie i rech'. Moskva: Pedagogika.
