Научная статья на тему 'МАККАЖЎХОРИНИ ЕТИШТИРИШ ВА ЙИҒИШТИРИШ ҲАМДА СЎТАЛАРНИ ЯНЧИБ, ДОНИНИ АЖРАТИБ ОЛИШНИНГ БУГУНГИ ҲОЛАТИ'

МАККАЖЎХОРИНИ ЕТИШТИРИШ ВА ЙИҒИШТИРИШ ҲАМДА СЎТАЛАРНИ ЯНЧИБ, ДОНИНИ АЖРАТИБ ОЛИШНИНГ БУГУНГИ ҲОЛАТИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
26
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Қобиқли сўталар / физик-механик хоссалар / ўлчаммасса / навлар / сўталарнинг таркиби / қобиқлар сони / массаси / қобиқларнинг узунлиги / эни ва қалинлиги / вариация коэффициентлари. / Shelled beans / physical-mechanical properties / size-mass / varieties / composition of pods / number of shells / mass / length / width and thickness of shells / coefficients of variation.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Ахмедов А. Т.

Маккажўхори дунё миқёсида энг асосий қишлоқ хўжалик экинларидан бири ҳисобланади, ўзининг ҳосилдорлиги юқорилиги билан бошқа донли экинлардан ажралиб турганлиги сабабли уни етиштириш ҳажми йилдан– йилга ортиб бормоқда. Ўзбекистонда ҳам маккажўхори муҳим қишлоқ хўжалик экинлари сарасига киради ва озиқ-овқат танқислигини олдини олишда, чорвачилик ҳамда паррандачилик озуқа базасини ривожлантиришда муҳим рол ўйнайди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MORPHOLOGICAL COMPOSITION AND DIMENSION-MASS INDICATORS OF SHELLED STUFF

Corn is considered one of the most basic agricultural crops on a global scale, with its high yield, as it is distinguished from other cereals, the volume of its cultivation is increasing from year to year. In Uzbekistan, corn also belongs to the Saras of important agricultural crops and plays an important role in the Prevention of food shortages, the development of livestock and poultry feed base.

Текст научной работы на тему «МАККАЖЎХОРИНИ ЕТИШТИРИШ ВА ЙИҒИШТИРИШ ҲАМДА СЎТАЛАРНИ ЯНЧИБ, ДОНИНИ АЖРАТИБ ОЛИШНИНГ БУГУНГИ ҲОЛАТИ»

УДК 633.15

Ахмедов А. Т.

"Умумтехника фанлари" кафедраси ассистенти Жиззах политехника институти

МАККАЖУХОРИНИ ЕТИШТИРИШ ВА ЙИГИШТИРИШ ХДМДА

СУТАЛАРНИ ЯНЧИБ, ДОНИНИ АЖРАТИБ ОЛИШНИНГ

БУГУНГИ ХОЛАТИ

Аннотация. Маккажухори дунё мицёсида энг асосий цишлоц хужалик экинларидан бири уисобланади, узининг уосилдорлиги юцорилиги билан бошца донли экинлардан ажралиб турганлиги сабабли уни етиштириш уажми йилдан- йилга ортиб бормоцда. Узбекистонда щм маккажухори мууим цишлоц хужалик экинлари сарасига киради ва озиц-овцат танцислигини олдини олишда, чорвачилик уамда паррандачилик озуца базасиниривожлантиришда мууим рол уйнайди.

Калит сузлар: Кобицли суталар, физик-механик хоссалар, улчам-масса,

навлар, суталарнинг таркиби, цобицлар сони, массаси, цобицларнинг узунлиги, эни ва цалинлиги, вариация коэффициентлари.

Akhmedov A. T. assistant

"Umumtekhnika fanlari" department Jizzakh Polytechnic Institute

MORPHOLOGICAL COMPOSITION AND DIMENSION-MASS INDICATORS OF SHELLED STUFF

Annotation. Corn is considered one of the most basic agricultural crops on a global scale, with its high yield, as it is distinguished from other cereals, the volume of its cultivation is increasing from year to year. In Uzbekistan, corn also belongs to the Saras of important agricultural crops and plays an important role in the Prevention of food shortages, the development of livestock and poultry feed base.

Keywords: Shelled beans, physical-mechanical properties, size-mass, varieties, composition of pods, number of shells, mass, length, width and thickness of shells, coefficients of variation.

Маккажухори дунё мицёсида энг асосий кишлок хужалик экинларидан бири х,исобланади. Узининг х,осилдорлиги юцорилиги билан бошка донли экинлардан ажралиб турганлиги сабабли уни етиштириш хджми йилдан-йилга ортиб бормокда. Дунё буйича энг куп маккажухори

Америка Кушма Штатларида етиштирилади ва умумий хосилнинг 40 фоизини ташкил этади. Кейинги уринларда Хитой, Бразилия, Аргентина, Украина, Х,индистон, Мексика, Индонезия, Франция ва Жанубий Африка, Нигерия давлатлари туради.

Узбекистонда хам маккажухори мухим кишлок хужалик экинлари сарасига киради ва озик-овкат танкислигини олдини олишда, чорвачилик хамда паррандачилик озука базасини ривожлантиришда мухим рол уйнайди. Шу сабабли Республикамизда хам маккажухори етиштириш хажми йилдан-йилга ортиб бормокда. Демак, маккажухори йигиштиришда кулланиладиган техника воситаларигабулган талаб йилдан-йилга ортиб боради. Х,озирги кунларда маккажухори донга икки хил усул билан йигиштириб олинмокда.

Маккажухорини донга йиFиштиришнинг мавжуд технологиялари.

1 .Сута холида йигиштириб олиш;

2.Суталарни янчиб, бир йула дон холида йигиштириб олиш.

Ушбу усулларни амалга оширадиган турли конструкциядаги техник воситалар яратилган булиб, уларнинг аксарияти Америка Кушма Штатларида ихтиро килинган. Илгарилари маккажухорини сута холида йигиштириб олиш асосий усул хисобланган. Бунинг учун кул мехнатидан ёки пиккер (тергич) машиналардан фойдаланилган. Поялар эса алохида мосламалар ёрдамида далага органик угит сифатида майдалаб ташланган ёки чорвага озука сифатида йигиштириб олинган. Йигиштирилган кобикли суталар хирмонга олиб келинган ва стационарда куритилиб, машина ёки кулда кобигидан тозаланган. Ундан сунг сутаянчгич машиналарида янчилиб, донлари ажратиб олинган ва омборларда сакланган.

Мазкур усулнинг камчилиги пояларни йигиштиришнинг алохида амалга оширилиши хисобланиб, бу сарф-харажат ва поя нобудгарчилигининг купайтириб юборади. Шу сабабли бу урим усулидан воз кечилган. Х,озирги даврда эса маккажухорини сута холида йигиштириб олишда поялари киркилиб, суталар ажратиб олинади ва улар кобигидан тозаланиб ёки тозаланмасдан транспорт воситасига юкланади. Поялар хам бир пайтнинг узида майдаланиб, ёнма-ён юрган транспорт воситасига юклаб кетилади. Бу усул асосан КОП-1,4 "Херсонец-7", ККП-3 "Херсонец-9", ККП-2 "Херсонец- 10", КСКУ-6 ва бошка шу каби машиналарда амалга оширилади. Йигилган суталар таркибида бир кисм намлиги юкори суталар булганлиги сабабли улар стационар пунктларда куритилади. Сунгра эса суталар кобик тозалаш машиналарида тулалигича ёки чала колиб кетган кобикларидан тозаланади ва сутаянчгичлар ёрдамида янчилиб, донлари ажратиб олинади. Мазкур урим усулида суталар стационар шароитда куритилиши натижасида, уларнинг намлиги меъёрига келади ва донларни сифатли янчиб олишга эришилади. Бундан ташкари, поялар хам нобуд килинмасдан йигиштириб олинади. Мазкур урим усули якин вактларгача Узбекистонда хам кенг кулланилган ва унда фойдаланилган техника

воситаларининг техник-эксплуатацион ва иш сифат курсаткичларига оид маълумотлар мавжуд илмий манбаларда келтирилган.

Республикамиз шароитида маккажухорини донга тугридан-тугри комбайн билан йигиштириш усули махсус уриш мосламаси билан жихозланган галла комбайнлари ёки узиюрар маккажухори комбайнлари ёрдамида икки хил куринишда амалга оширилади.

Дон билан бирга пояларни хам йигиштириб олиш усули: бу урим усули КСКУ-6 комбайини ёрдамида амалга оширилади. Унинг афзаллиги бир йула бир нечта технологик жараёнлар бир пайтда бажарилиб, дон тугридан-тугри олинади; камчилиги агар дон ва пояларнинг намлиги 20 фоиздан юкори булса, донни йигиштириб олишда унинг шикастланиши ва нобудгарчилиги ортиб кетади, комбайн янчгичини тез-тез тикилиши натижасида иш унуми пасаяди.

Навбатдаги усул Кейс-2166 русумли комбайнда амалга оширилади. Бу усулда комбайн билан факатгина дон йигиштирилиб, поя ва сута узаклари далага сочиб кетилади.

Донлар транспорт воситасида хирмонларга олиб келинади ва дон тозалаш машиналарида тозаланиб, саклаш учун омборларга жойлаштирилади. Бу усулнинг афзаллиги хосил тез фурсатларда йигиштириб олинади. Шунингдек, колдириб кетилган поя, узак в а кобик булаклари ер учун органик угит сифатида фойдали булади. Маккажухорининг ангиз колдикларида 0,20% азот, 0,12% фосфор ва 0,11% калий моддалари мавжуд булиб, бир гектар майдонда маккажухоридан бушаган ерда 20,8 кг азот колади. Аммо маккажухори поялари чорва моллари учун озука сифатида фойдаланиладиган жойларда (жумладан, бизнинг республикамизда хам), мазкур урим усули жуда кам кулланилади. Айни вактда урим-йигим техникалари ишлаб чикариш буйича дунёда етакчи булган "Клаас", "Кейс", "Джон-Дир", "Дойц Фар", "Нью-Холланд" каби фирма ва компаниялар уз комбайнларини охирги урим усулига мослаб ишлаб чикаришмокда.

Узбекистон шароитида маккажухорини донга йигиштириш учун энг макбул усуллардан бири бу уни думбул пишиш даврида кобикли сута куринишида, бир пайтнинг узида пояларини хам майдалаб йигиштириб олган холда суталарни куритиб, сунгра кобикларидан тозаламасдан янчиб олиш хисобланади. Мазкур урим усулини амалга ошириш учун КХМЭИда янги турдаги маккажухори йигиш машинаси ва сутаянчгич ишлаб чикилган.

Маккажухорини донга йиFиштириш учун тавсия этилган янги

технология.

Тавсия этилган усул буйича суталарнинг намлиги 35-40 % га етганда маккажухори поялари киркилади, улардан суталар ажратилиб, кобигидан тозаланмасдан тиркамага юкланади. Поялар эса майдаланиб, ёнма-ён юрган транспорт воситасига юклаб берилади. Кобикли суталар хирмонда дон намлиги - 18-20 %, узакларнинг намлиги - 20-24 % булгунга кадар

куригилади ва кобикларидан тозаланмасдан сугаянчгич ёрдамида янчилиб, донлари ажрагиб олинади. Бу урим усулининг афзаллиги шундан иборагки, барча х,осил одагдагидан 10-12 кун эргарок ва бир вакгда даладан гулик йигишгириб олиб чикилади. Бунинг натижасида дала навбагдаги экинларни экиш ёки ишлов бериш учун эргарок бушайди. Сугаларнинг кобиклардан гозаланмаслиги х,исобига урим-йигим машинасининг иш унуми 20 фоизга оргади, дон нобудгарчилиги ва ёнилги сарфи эса 10-15 фоизга камаяди. Бундан гашкари, дон билан биргаликда чорва учун киммагли озука ^исобланган дагал поя хдм йигиб олинади. Сугаларнинг кобиклар ичида булиши эса уларни юклаш, гашиш ва гушириш пайгида донларнинг зарарланиши ва нобуд булишини кескин камайгиради. Суга ^олида йигишгириб олинган маккажухорини янчиб, донини ажрагиб олиш учун дунё микёсида гурли хил консгрукциядаги сугаянчгичлар ишлаб чикилган. Аммо, ушбу сугаянчгичларнинг купчилик кисми бир-бирига ухшаш булганлиги сабабли, уларнинг айримларининг консгрукцияси ва гехнологик жараёнини гахдил эгиш зарур булади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Асганакулов К.Д., Хагамов Б.А. Совершенствование гехнологии уборки кукурузы на зерно в поливном земледелии// Сельскохозяйственные машины и гехнологии. - Москва, 2013. - №2. - С. 35-36

2. Асгонакулов К.Д., Хагамов Б.А., Фозилов F.F., Жамолов А., Маккажухорини донга йигишгириш машинаси: синов ва нагижалар// Узбекистан кишлок хужалиги. - Тошкенг, 2011. - №10. - Б.31.

3. Ахмедов А.Т. Кишлок хужалигида кульгивагорларнинг урни // Экономика и социум. - №2(105)2023. - С. 33-36.

4. Ахмедов А.Т. Сельскохозяйственные машины для обрабогки почвы. "Универсум: Технические науки" Rossiya. Jurnal OAK № 5(98), May 2022-yil.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.