Научная статья на тему 'МАГНИЙ СУЛЬФАТ ВА МАГНИЙ СУЛЬФАТ БИЛАН АММОНИЙ НИТРАТ ИШТИРОКИДА КИСЛОТАЛАР АРАЛАШМАСИНИНГ ЮҚОРИ МЕЪЁРИДА ТРИКАЛЬЦИЙФОСФАТНИ ПАРЧАЛАШ ЖАРАЁНИНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШ'

МАГНИЙ СУЛЬФАТ ВА МАГНИЙ СУЛЬФАТ БИЛАН АММОНИЙ НИТРАТ ИШТИРОКИДА КИСЛОТАЛАР АРАЛАШМАСИНИНГ ЮҚОРИ МЕЪЁРИДА ТРИКАЛЬЦИЙФОСФАТНИ ПАРЧАЛАШ ЖАРАЁНИНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
8
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
трикальцийфосфат / фосфат кислота / сульфат кислота / апатит / магний сульфат / аммоний нитрат / фосфорит / сувда эрувчан шакли / кислоталар аралашмаси меъёри / ажралиш коэффициенти / мақбул технологик кўрсаткичлар. / Tricalcium phosphate / phosphoric acid / sulfuric acid / apatite / magnesium sulfate / ammonium nitrate / phosphorite / water-soluble form / acid mixture rate / separation coefficient / acceptable technological indicators.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Арисланов А. С., Шамшидинов И. Т., Ўсаров Н. Б.

Мақолада фосфат кислотани сульфат кислотага қисман алмаштириш орқали магний сульфат ва магний сульфат билан аммоний нитрат иштирокида кислоталар аралашмасининг юқори меъёрида трикальцийфосфатни парчалаш жараёнини тадқиқ қилиш баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по Гуманитарные науки , автор научной работы — Арисланов А. С., Шамшидинов И. Т., Ўсаров Н. Б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RESEARCH ON THE PROCESS OF DECOMPOSITION OF TRICALCIUM PHOSPHATE IN THE PRESENCE OF MAGNESIUM SULFATE AND AMMONIUM NITRATE IN THE PRESENCE OF A MIXTURE OF ACIDS AT A HIGH RATE

The article describes the research of tricalcium phosphate decomposition process in the presence of magnesium sulfate and ammonium nitrate with magnesium sulfate by partial replacement of phosphoric acid with sulfuric acid.

Текст научной работы на тему «МАГНИЙ СУЛЬФАТ ВА МАГНИЙ СУЛЬФАТ БИЛАН АММОНИЙ НИТРАТ ИШТИРОКИДА КИСЛОТАЛАР АРАЛАШМАСИНИНГ ЮҚОРИ МЕЪЁРИДА ТРИКАЛЬЦИЙФОСФАТНИ ПАРЧАЛАШ ЖАРАЁНИНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШ»

Арисланов А. С., тф.ф. д., доцент, Наманган муханандислик-технология институти.

Шамшидинов И.Т., т.ф.д.

профессор

Наманган муханандислик-курилиш институти.

Усаров Н. Б. 9б-22 талабаси

Наманган муханандислик-технология институти

МАГНИЙ СУЛЬФАТ ВА МАГНИЙ СУЛЬФАТ БИЛАН АММОНИЙ НИТРАТ ИШТИРОКИДА КИСЛОТАЛАР АРАЛАШМАСИНИНГ ЮЦОРИ МЕЪЁРИДА ТРИКАЛЬЦИЙФОСФАТНИ ПАРЧАЛАШ ЖАРАЁНИНИ ТАДЦЩ ЦИЛИШ

Аннотация: Мацолада фосфат кислотани сульфат кислотага цисман алмаштириш орцали магний сульфат ва магний сульфат билан аммоний нитрат иштирокида кислоталар аралашмасининг юцори меъёрида трикальцийфосфатни парчалаш жараёнини тадциц цилиш баён этилган.

Калит сузлар: трикальцийфосфат, фосфат кислота, сульфат кислота, апатит, магний сульфат, аммоний нитрат, фосфорит, сувда эрувчан шакли, кислоталар аралашмаси меъёри, ажралиш коэффициенти, мацбул технологик курсаткичлар.

Arislanov A.S., PhD, associate professor

Namangan Institute of Engineering and Technology.

Shamshidinov I. T., professor,

Namangan Institute of Engineering and Construction.

Osarov N. B., student of 9b-22,

Namangan Institute of Engineering and Technology

RESEARCH ON THE PROCESS OF DECOMPOSITION OF TRICALCIUM PHOSPHATE IN THE PRESENCE OF MAGNESIUM SULFATE AND AMMONIUM NITRATE IN THE PRESENCE OF A MIXTURE OF ACIDS AT A HIGH RATE

Abstract: The article describes the research of tricalcium phosphate decomposition process in the presence of magnesium sulfate and ammonium nitrate with magnesium sulfate by partial replacement of phosphoric acid with sulfuric acid.

Key words: Tricalcium phosphate, phosphoric acid, sulfuric acid, apatite, magnesium sulfate, ammonium nitrate, phosphorite, water-soluble form, acid mixture rate, separation coefficient, acceptable technological indicators.

Дунёда ишлаб чикарилаётган фосфорли угитлар апатит ва фосфорит концентратлари асосида олинади, уларнинг захираси эса йилдан-йилга камайиб бормокда, ишлаб чикаришга паст навли, жумладан юкори карбонатли хомашёларни камраб олиб, улардан фойдаланган холда таркибида кальций ва олтингугурт булган фосфорли угитлар олиш буйича илмий-тадкикот ишлар олиб борилмокда. Бу борада кишлок хужалиги ишлаб чикаришини сульфатларнинг сувда эрувчан шакли булган фосфорли угитлар билан таъминлаш учун куйидаги йуналишлар буйича: сульфатларнинг сувда эрувчан шакли билан таркибида кальций булган азот-фосфорли угитлар олиш усулларини ишлаб чикиш, фосфат кислотани сульфат кислотага кисман алмаштиришни макбул технологик курсаткичларни аниклашга алохида эътибор каратилмокда.

Кислоталар аралашмаси меъёрининг таъсирини тадкик килиш учун концентрацияси 29,30% Р2О5 булган фосфат кислотадаги 20% Р2О5 ни сульфат кислотага алмаштирилган хамда таркибида магний сульфат (2% MgO), шунингдек магний сульфат (2% MgO) ва аммоний нитрат (1%) булган кислоталар аралашмасидан фойдаланилди. Кислоталар аралашмасининг меъёри трикальцийфосфатни парчалаш учун керак буладиган стехиометрик микдорга нисбатан 100%, 150% ва 200% этиб танланди. Олинган натижалар 1-жадвалда келтирилган.

1-жадвал

Таркибида магний сульфат, шунингдек магний сульфат ва аммоний нитрат (1%) булган кислоталар аралашмаси меъёрининг бутка

кимёвий таркибига таъсири

№ Курсаткичлар Буткадаги компонентларнинг микдори, ог. %

аммоний нитратсиз аммоний нитрат билан

1. Кислота аралашмалари меъёри 100 150 200 100 150 200

2. ЭФКдаги Р2О5 нинг бошлангич концентрацияси, % 29,30 29,04

3. ЭФКдаги SOз нинг бошлангич концентрацияси, % 7,69 7,63

4. Буткадаги микдори:

Р2О5 (умум.), % 34,02 33,23 32,43 33,80 33,03 32,36

Р2О5 (узл.), % 33,74 33,09 32,36 33,58 32,96 32,31

Р2О5 (с.э.), % 31,53 31,33 30,70 31,60 31,45 30,91

SОз (умум.), % 5,49 8,09 8,60 5,46 8,04 8,57

SОз (с.э.), % 1,44 3,24 3,51 1,55 4,04 4,38

СаО (умум.), % 15,48 12,91 10,29 15,38 12,83 10,27

СаО (сув.эр.), % 3,37 4,17 3,40 3,91 4,33 3,72

MgO % 1,27 1,42 1,51 1,27 1,41 1,49

намлик, % 26,14 32,89 36,12 25,88 32,73 35,94

5. (Р2О5узл.:Р2О5умум.)^100, % 99,18 99,58 99,78 99,35 99,79 99,85

6. (Р205с.э.:Р205умум>100, % 92,68 94,28 94,67 93,49 95,22 95,52

7. Р2О5узл.буйича Кпарч., % 97,87 98,72 99,19 98,31 99,34 99,42

8. Сувли эритмага СаО буйича Кажр., % 21,77 32,30 33,04 25,42 35,75 36,23

9. Б03 ни сувли эритмага ажралиш даражаси, % 26,23 40,05 40,81 28,39 50,25 51,11

Олинган маълумотлардан куриниб турибдики, кислоталар аралашмаси меъёрининг ортиши билан Р2О5 барча шаклларининг микдори камайиб боради, эркин Р2О5 микдори эса ортади. Масалан, таркибида магний сульфат (2% MgO) булган кислоталар аралашмасидан фойдаланилганда Р2О5умум. микдори 100% меъёрда 34,02% дан 150% меъёрда 33,23% гача, 200% меъёрда эса 32,43% гача камаяди. Таркибида 1% дан магний сульфат ва аммоний нитрат булган кислоталар аралашмасидан фойдаланилганда бу курсаткичлар мос холда 33,80%, 33,03% ва 32,36% ни ташкил этади. Кислоталар аралашмаси меъёрининг ортиши буткадаги SOз умумий ва сувда эрувчан шаклларининг хам ошишига олиб келади.

Таркибида магний сульфат (2% MgO) булган кислоталар аралашмасидан фойдаланилганда SOз умумий шаклининг микдори 100% меъёрда 5,49% дан 150% меъёрда 8,09% гача ва 200% меъёрда эса 8,60% гача ортади. Таркибида 20% Р2О5 булган бошлангич термик фосфат кислотага 1% микдорда аммоний нитрат кушилганда, 20% Р2О5 ни сульфат кислотага алмаштирилганда ва магний сульфат (2% MgO) кушилганда SOз умумий шакли микдорини мос равишда 5,46% дан 8,04% гача ва 8,57% гача оширади. Кислоталар аралашмасининг меъёри ортиши билан буткадаги кальций оксиднинг микдори сезиларли даражада камаяди ва кислоталар аралашмасида магний сульфат (2% MgO) булганда унинг микдори 15,48-10,29% ни ва магний сульфат (2% MgO) ва аммоний нитратлар булган кислоталар аралашмасида эса 15,38-10,27% ни ташкил этади.

Кислоталар аралашмасида магний сульфат булганда эса Р2О5 сувда эрувчан шаклининг умумий микдорига нисбати 92,68-94,67% ни, магний сульфат ва аммоний нитрат иштирокида эса 93,49-95,52% ни ташкил этади. Бунда кислоталар асралашмасининг 100, 150 ва 200% меъёрларида КШрч. мос равишда 97,87% дан 98,72% ва 99,19% гача ортади. Аммоний нитрат иштирокида эса Кпарч.мос холда 98,31%, 99,34% ва 99,42% ни ташкил этади.

Бундай шароитда SOз ни суюк фазага ажралиш коэффициенти кислоталар аралашмасида магний сульфат иштирок этганда 26,23-40,81%, магний сулфат ва аммиакли селитра иштирок этганда эса 28,39-51,11% ни ташкил этади.

Кислотада магний сульфат хамда магний сульфат ва аммоний нитрат иштирок этганда кальций оксидининг суюк фазага ажралиш коэффициенти мос равишда 21,77-33,04% ва 25,42-36,23% ни ташкил килади. 2-жадвалда магний сульфат, магний сульфат ва аммоний нитрат иштирок этганда кислоталар аралашмаси билан трикальцийфосфатни парчалаш учун стехиометрик микдорга нисбатан 100, 150 ва 200% кислоталар аралашмаси

меъёри буйича олинган буткалар куритилгандан сунг олинган маълумотлар келтирилган .

2-жадвал

Таркибида магний сульфат, шунингдек магний сульфат ва аммоний нитрат (1%) булган кислоталар аралашмаси меъёрининг ма^сулотлар

кимёвий таркибига таъсири

№ Курсаткичлар Компонентларнинг микдори, ог. %

аммоний нитратсиз аммоний нитрат билан

1. Кислота аралашмалари меъёри 100 150 200 100 150 200

2. ЭФКдаги Р2О5 нинг бошлангич концентрация-си, % 29,30 29,04

3. ЭФКдаги БОз нинг бошлангич концентрация- си, % 7,69 7,63

4. Махсулотдаги микдори:

Р2О5 (умум.), % 45,67 48,59 49,70 44,52 48,37 49,65

Р2О5 (узл.), % 45,48 47,69 49,60 44,29 47,64 49,59

Р2О5 (сув.эр.), % 42,43 45,84 47,12 41,97 46,14 47,52

БОз (умум.), % 7,37 11,83 13,18 7,19 11,75 13,03

БОз (сув.эр.), % 1,97 4,81 5,48 2,18 6,02 6,75

СаО (умум.), % 20,78 18,88 15,79 20,26 18,72 15,64

СаО (сув.эр.), % 4,67 6,21 5,31 5,75 7,08 6,00

MgO % 1,70 2,08 2,31 1,67 2,06 2,29

намлик, % 0,85 1,87 2,11 2,37 1,48 1,71

5. (Р2О5узл.:Р2О5умум>100, % 99,58 98,15 99,80 99,48 98,49 99,88

6. (Р2О5с.э.:Р2О5умум.)х100,% 92,90 94,36 94,81 94,27 95,40 95,71

7. Р2О5узл буйича Кпарч., % 98,90 99,12 99,25 98,65 99,41 99,55

8. Сувли эритмадаги СаО буйича Кажралиш., % 22,47 32,89 33,63 28,38 37,82 38,36

9. БОз ни сувли эритмага ажра-лиш даражаси, % 26,73 40,66 41,58 30,32 51,23 51,80

Кислоталар аралашмасида магний сульфат (2% MgO) булганда Р2О5 нинг умумий шакли 45,67-49,70% ни ва кушимча модда сифатида аммоний нитрат киритилганда эса 44,52-49,65% ни ташкил этади. Шунга мос холда узлашадиган ва сувда эрувчан шаклларининг микдори хам ортади. Узлашадиган ва сувда эрувчан шаклларининг Р2О5 умумий микдорига нисбати ортади, бирок Р2О5узл. ни Р2О5умум. га нисбати кисман ортганда кислоталар аралашмасининг меъёри маълум даражада камайиш кузатилади. Сувда эрувчан шаклнинг умумий микдорига нисбати магний сульфат иштирок этганда 92,90-94,81% ва магний сульфат ва аммоний нитрат иштирок этганда эса 94,27-95,71% ни ташкил этади. Кислоталарнинг 150 ва 200% меъёрида трикальцийфосфатнинг парчаланиш коэффициенти 99% дан ортади.Кислоталар меъёри ортиши билан SO3 ни сувли эритмага ажралиши сезиларли даражада ортади. Масалан, Кислотанинг 100% лик меъёрида

кислоталар аралашмаси магний сульфат билан биргаликда фойдаланилганда SO3 ни ажралиш коэффициенти 26,73% ни, 150% лик меъёрида 40,66% ни ва 200% лик меъёрида эса 41,58% ни ташкил этади. СаО ни сувли эритмага ажралиш коэффициенти SO3 га нисбатан кам даражада ортади, магний сульфат иштирокида 22,47-33,63% ни хдмда магний сульфат ва аммоний нитрат иштирокида эса 28,38-38,36% ни ташкил этади.

Шундай килиб, кислоталар меъёри ортиши билан SO3 ва СаО ни сувли эритмага ажралиш коэффициентини сувли эритмага ажралиши сезиларли даражада ортиши аникланди.

Фойдаланилган адабиётлар.

1. Арисланов А. С. Коратог ва Марказий Кизилкум фосфоритларидан сульфатларнинг сувда эрувчан шакли билан таркибида кальций булган азот-фосфорли угитлар олиш технологиясини ишлаб чикиш. Дисс. т.ф.ф.д Наманган-2022. - С.127

2.Гафуров К., Шамшидинов И.Т., Арисланов А.С. Сернокислотная переработка высокомагнезиальных фосфатов и получение NPS-удобрений на их основе // Монография. - Наманган: Издательство «Истеъдод зиё пресс», 2020. - 136 с.

3. Sayubbaevich, A. A., Turgunovich, S., & Ikramovich, U. I. (2021). Thermodynamic justification for the production of sulfurcontaining nitrogen-phosphorus fertilizers. Scientific and technical journal of Namangan institute of engineering and technology, 6(2), 77-81.

4.Гафуров, К., Шамшидинов, И. Т., & Арисланов, А. С. (2020). Сернокислотная переработка фосфоритов Каратау и сложных удобрений на их основе. Монография. Издательство Lap Lambert Academic Publishing.

5. Gafurov, K., Shamshidinov, I. T., & Arislanov, A. S. (2020). Sulfuric acid processing of high-magnesium phosphates and obtaining NPS-fertilizers based on them. Monograph. Publishing house " Istedodziyo press" Namangan, 26-27.

6. Арисланов, А. С., Шамшидинов, И. Т., Мамаджонов, З. Н., & Рустамов, И. Т. (2020). Способ получения сульфата алюминия из местных бентонитов. In International scientific review of the problems of natural sciences and medicine (pp. 11-17).

7.Шамшидинов, И. Т., Мамаджанов, З. Н., Арисланов, А. С., & Мамадалиев, А. Т. (2023). СПОСОБ ПОЛУЧЕНИЯ ЖИДКИХ КОМПЛЕКСНЫХ УДОБРЕНИЙ ИЗ ПРОМЫШЛЕННЫХ ОТХОДОВ. Universum: технические науки, (4-6 (109)), 17-23.

8.Гафуров, К. (2005). Шамшидинов. ИТ, Арисланов АС Обесфторивание экстракционной фосфорной кислоты в процессе ее экстракции.«. Вестник ФерПИ», Фергана, (1).

9. Шамшидинов, И., Арисланов, А., & Гафуров, К. (2005). Комплексные удобрения на основе фосфорноазотнокислотной переработки фосфоритов Каратау/Шамшидинов И. Узб. хим. журнал, (2), 45-49.

10.Гафуров, К., Арисланов, А., & Шамшидинов, И. (2004). Снижение фтористых соединений в фосфогипсе. Научно-технический журнал ФерПИ.-Фергана, 3, 63-66.

11.Шамшидинов, И. Т., & Арисланов, А. С. (2022). Влияние магния на процесс экстракции фосфорной кислоты. Central Asian Journal of Theoretical and Applied Science, 3(6), 485-491.

12.Sayubbaevich, A. A., Turgunovich, S. I., & Karimovich, E. O. (2019). Phosphoric Acid Decomposition of Phosphorite with Partial Replacement of Its Sulfuric Acid. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology, 6(8), 10473-10475.

13.Turgunovich, S. I., Sayibbaevich, A. A., & Najmiddinog'li, I. O. (2022). Removal of Fluorine during the Extraction of Phosphoric Acid. European Multidisciplinary Journal of Modern Science, 6, 258-267.

14. Sayubbaevich, A. A., Turgunovich, S. I., & Karimovich, E. O. (2019). Phosphoric Acid Decomposition of Phosphorite with Partial Replacement of Its Sulfuric Acid. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology, 6(8), 10473-10475.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.