CC BY
15
ТДУ 106
DOI:10.51844-2077-4990-2023-3-255-261
Самадова Дилбар Хасановна, н.и.ф., дотсенти кафедраи журналистика ва назарияи тару ума; Зарипова Ша^ноза Тщировна, н.и.ф., сармуаллимаи кафедраи иттилоот ва технологищои робитавии МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров" (Тоуикистон, Хууанд) Самадова Дилбар Хасановна, к.ф.н, доцент кафедры журналистики и теории перевода; Зарипова Шахноза Тахировна, к.ф.н., старший преподаватель кафедры информационно-коммуникационных технологий ГОУ «ХГУим. акад. Б. Гафурова» (Таджикистан, Худжанд) Samadova Dilbar Hasanovna, candidate of philological sciences, associate professor of the department of journalism and theory of translation; Zaripova Shahnoza Tahirovna, candidate of philological sciences, senior lecturer of the department of information and communication technologies of SEI KSU named after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mail:[email protected]
Вожах,оикалиди: мацола, журналистика, мавзуъ, рузнома, мауалла, мщацциц, жанр, иутимои, тщлил
Масъалаиунсур^ои шаклсози жанри тщлилй. ва хусусиящои мундариуавии мацола муфассал тщлил шуда, нацш ва цойгох,и он дар цавзаи рузноманигори муайян ва мушаххас гардидааст. Маънии истилоуй ва заминщои таърихии пайдоиши он мушаххас гардида, андешщои мууаццицонирусу тоцик доир ба хусусиящои жанрии он тщлил ва арзёба шудааст. Дар заминаи тщлили циёси муайян гардидааст, ки мацола ба шеваи уадид ва сурате, ки имруз маъмул аст, собицаи чандоне надошта, пайдоиши он ба фаъолияти аввалин рузномаи тоуикии "Бухорои шариф" вобаста мебошад. Цараёни минбаъдаи ташаккул ва тщаввули мацола, хусусиящои мундариуавию сохтории он дар заминаи маводи баъзе рузномщои замони шурави тщлил ва арзёби шуда, истифодаи ого^онаимуаллифоназимкониящоиинжанрипублитсисти бо мисощо нишон дода шудааст. Дар шинохт ва арзёбии навщои мацола муаллиф хусусиящои мундарщави ва сохтории ин жанрро ба эътибор гирифта, дар замина се навъи мацолаи публитсисти- тщцици, иу тимои ва интицодиро эътироф кардааст ва уар кадомеро бо истинод ба фаъолияти баъзе нашрищо ва ру зноманигорони алщида шар додааст. Дар мацола василаи асосии шинохт ва тацсимбандии жанри мацола ба навщо меъёр^ои усулии фарогири ва тащи уунарии мавзуву масъалщо шинохта шудааст. Хамчунин омищои дигар, аз цумла иттилои кофии муаллиф аз мавзуъ, озодии мавцеъ, эътимод ва садоцату самимият ба уунар, иффат ва покизагии калом ва риоятиусулу одоб ба сифати омищои касбии таъсиргузор дар ташаккул ва тщаввули ин жанр арзёби гардидаанд.
Ключевые слова: статья, журналистика, тема, газета, журнал, исследователь, жанр, социальный
Обсуждаются формирующие элементы статьи как аналитического жанра и особенности ее содержания. Определяется ее роль и место в журналистской среде. Выделено значение термина и исторический контекст его происхождения, проанализированы и оценены взгляды российских и таджикских исследователей на ее жанровые особенности. На основе сравнительного анализа установлено, что статья имеет новый стиль и не является распространенным сегодня, но ее происхождение связано с деятельностью первой таджикской газеты «<Священная Бухара». Дальнейшее развитие и изменение статьи, ее содержание и структурные особенности анализируются и оцениваются на основе материалов ряда советских газет, а использование авторами возможностей этого жанра журналистики иллюстрируется примерами. Признавая и оценивая типы статей, автор принял во внимание содержание и структурные особенности жанра и отметил три типа публицистических статей - исследовательские, социальные и критические, и каждый из них комментировал, опираясь на деятельность некоторых изданий и журналистов. Основными способами распознавания и категоризации статей по типам определены критерии методологического включения и художественного оформления тем и вопросов. Также другие
МАЦОЛА: ВИЖАГЙ ВА АНВОИ ОН
СТАТЬЯ: ОСОБЕННОСТИ ИВИДЫ
GENRE OF ARTICLE AND ITS TERMS
факторы, в том числе достаточное знание автора о теме, свобода позиции, надежность и искренность в профессии, приверженность и чистота слова, а также приверженность этике, рассматриваются как влиятельные профессиональные факторы в становлении и развитии этого жанра.
Key words: article, journalism, topic, newspaper, magazine, researcher, genre, social
The article discusses in detail the forming elements of this analytical genre and the features of its content, as well as its role and place in the journalistic environment. The meaning of the term and the historical context of its origin are highlighted, the views of Russian and Tajik researchers on its genre features are analyzed and evaluated. Based on a comparative analysis, it was established that the article has a new style and is not widespread today, but its origin is connected with the activities of the first Tajik newspaper "Sacred Bukhara ". The further development and change of the article, its content and structural features are analyzed and evaluated based on the materials of a number of Soviet newspapers, and the authors use the possibilities of this genre of journalism is illustrated by examples. Recognizing and evaluating types of articles, the author took into account the content and structural features of the genre and noted three types of journalistic articles - research, social and critical, and each of them commented, based on the activities of some publications and journalists. The main methods for recognizing and categorizing articles by types are criteria for methodological inclusion and decoration of topics and questions. Other factors, including the author's sufficient knowledge of the topic, freedom of position, reliability and sincerity in the profession, commitment and purity of the word, as well as commitment to ethics, are considered as influential professional factors in the formation and development of this genre.
Мацола дар лугат ба маънии гуфтор, мабхас, сухан, цавл ва фасле аз китоб ё рисола омада "Фарханги Муин" яке аз маънохои ин калимаро навиштае донистааст, ки дар бораи мавзуе нависанд ва дар тавзехи он афзудааст: 'Толибан навиштаест, ки барои дарч дар рузнома ва мачалла тахия шавад" [2,c.186].
Мацоланависй ба шеваи чадид ва сурате, ки имруз маъмул аст, собицаи чандоне надошта, пайдоиши он дар кишвари мо аз ибтидои солхои бист фаротар намеравад.Огози кори мацоланависиро мухаццицон ба табъу нашри рузномахову мачаллахо вобаста донистаанд. Хдц ба чониби М. Муродов аст, ки навиштааст: "Мацола, асосан, хоси матбуот буда, бехтарин василаи баёни фикр ва мулохиза аст. Аз ин ру, фаъолияти матбуотро бе мацола наметавон тасаввур кард" [3,c.148]. Асадуллои Саъдулло ва Пайванди Гулмурод пайдоиши мацоларо "бо нашри рузномаи нахустини точик - "Бухорои Шариф" вобаста дониста, навишта буданд, ки "Мухаррир ва публитсисти рузнома Мирзочалол Юсуфзода имкони ин жанрро ба хисоб гирифта, хануз дар сармацолаи "Ифтитох" навишта буд: "Муносиби холи оммаи мардум сухан гуем, салохи амри умурро дар назар дошта бошем. Лихозо, рузномаи мо аввалан, хар чй мумкин бошад, ба забони порсии сода навишта мешавад. Сониян, мацолахое, ки (гайр аз ахбори олам) мехохем дарч намоем, иборат аз муцаддимаи инсоният хохад буд. Яъне тахрик кардани мардум ба талаби илм ва ислох намудани вазъи таълим" [5,c.13- 14].
Дар воцеъ, ин санад далели он аст, ки рузнома ва мацола хамзодоне хастанд, ки дар замони муайян ба вучуд омада ва дар бистари рузгор парвариш ёфтаанд, то чое ки бо шунидани калимаи мацола лафзи рузнома ё мачалла фавран дар зехр пайдо мешавад. Ба назар чунин менамояд, ки гуйи ин ду бо хам пайванди табий, доимй ва ногусастанй доранд.
Дар бисёре аз кишвархо огози кори мацоланависй ба сабки имрузй ба аввали садаи XVII мелодй, ки нахустин нашрияхои давраии кишвархои аврупой интишор ёфт, рост меояд. Дар огози ин давра мацоланависй чандон равнаце надошта ва он чи ба риштаи тахрир дар меомад, забони таблиготии хукуматхои худкомаи вацт будааст. Аммо дар мархилаи дуюм, ки асри матбуоти ацидавй ва сиёсист, дурахшонтарин даврони нигориши мацолахои тунд ва оташин аз тарафи рузноманигорон ба шумор меояд. Дар хамин давра матбуот бо бахрагирй аз озодии баён химоятгари демократия ва озодй муаррифй шуд, то чое, ки Эдмунд Берк- файласуф ва сиёсатмадори Инглистон рузноманигоронро мухотаб царор дод ва гуфт: "Оцоён, шумо рукни чахоруми демукросй хастед" [7,c.176].
Зери таъсири хамин раванд, дар мархилаи тацдирсоз, ки барои точикон аз дахаи аввали асри бист огоз мешавад, ходимони рузномаи "Бухорои шариф" ба кори судманд ва муассир огоз ниходанд, ки мацоланависй чузъи фаъолияти онхо буд. Дар аввалин мацолахои дар ин рузнома чопшуда, кушиши пайгирона ва мудаввом барои дифоъ аз хаццу адолати ичтимой равшан ба мушохида мерасад. Бахусус беадолатихое, ки дар мухити ичтимоии аморати Бухоро чараён
дошт ва хоб аз дидагони мардум рабуда буд, цаламбадастони мутаахид ва дилсузу ёригарони мардуми мазлумро вомедошт, ки бо нигориши мацолахои тунд ва интишори онхо дардхои мардумро ба гуши масъулони амр бирасонанд. Муаллифони ин гуна мацолахо бори сангини сахтихо ва ранчхои дармондагон ва бечорагонро бар душ гирифта, бо умед додан ба дили афсурдаи мардум бар захмхояшон мархам мениходанд ва дар хама авзоъ ва ахвол бозгу кардани дарду ранчхои мардумро чузъи асоситарини масъулияти хунарии хеш мехисобиданд.
Дар хар сурат, чунон ки гуфта шуд, "Фарханги форсй"-и Муин мацоларо навиштае донистааст, ки барои дарч дар рузнома ё мачалла тахия шавад. Зимнан бояд ёдовар шуд, ки агарчи чойи дарчи мацолахо аксаран рузномахову мачаллахост, вале мундарича ва матолиби онхоро фацат мацола ташкил намедихад. Балки дар ин гуна нашрияхо навиштахои дигаре, аз цабили хабар, гузориш, мухбирнома ва гайра низ тахия ва чоп мешаванд, ки наметавон онхоро мацола номид. Маъмулан навиштахоеро метавон мацола унвон кард, ки хадафи он баррасии яке аз масоили илмй, адабй, ичтимой, ахлоцй ва чуз онхо бошад ва тавонад бо пажухиши дациц мавзуъ ва масъалаеро ба исбот расонад ё онро инкор кунад. Аз ин мавцеъ андешахои мухаццицон оид ба хусусиятхои жанрй ва намудхои жанри мацола гуногун аст.
Мухаццици рус А. А. Тертичний дар такя ба маънии васеи лугавии ин вожа "хама гуна маводи нашршуда...матни пурраи шумораи рузнома"-ро мацола унвон карда, сипас менависад: "Вале хангоме ки сухан билкул дар бораи жанри муайяни "мацола" меравад (ба маънои махдуди ин калима), он вацт зери ин мафхум маводи интишорёфтае фахмида мешавад, ки вазъиятхои гуногун, чараёнхо ва ходисахоеро тахлил кардаанд, ки асоси онро алоцамандии цонунй бо мацсади муайян кардани ахамияти сиёсиву ицтисодй ё масъалаи мухими дигаре ташкил медихад". Ин мухацциц дар заминаи ин андеша ба хулоса меояд, ки "Мацоларо метавон ба таври амицтар хамчун жанре шинохт, ки пеш аз хама, барои тахлили хаводиси мухимми чамъиятй, вазъиятхо, ходисахо ва цонуниятхои онхоро идоракунанда ихтисос ёфтааст". А. А. Тертичний мацоларо ба навъхои умумитадцицотй, тачрибавии тахлилй ва мубохисавй дастабандй кардааст [6,с.149-171]. В. В. Ворошилов мацоларо "жанри мухими тахлилй" шинохта, имконоти онро дар тахлили мушкилоти воцеияти ичтимой мухим арзёбй мекунад ва навъхои мацолаи проблемавию публитсистиро ташхис медихад [1,с.225-226].
Мухаццицони точик дар шинохт ва арзёбии жанри мацола, хусусиятхо ва навъхои он асосан ба андешахои донишмандони рус пайравй кардаанд. Аз чумла, А. Саъдулло ва П. Гулмурод мацоларо жанри тахлилй шинохта, хусусияти асосии онро дар хаматарафа мавриди баррасй царор додани "проблемахои хаётй" донистаанд. Ин мухаццицон дар заминаи андешаи донишманди рус М. С. Черепахов мацоларо "яке аз жанрхои мухими публитсистй"-е донистаанд, ки "бо гузориши проблемахои халталаб ва хулосахои назаррас аз дигар жанрхо фарц мекунад" [5,c.15]. Донишмандони дигар, аз чумла А. Нуралиев, А. Саъдуллоев, И. Усмонов ва П. Гулмуродов мацоларо жанри тахлилй дониста, "тахцици чуцури хаёт, тахлили хаматарафаи факт"-ро талаботи асосии он таъбир кардаанд ва сармацола, мацолаи назариявй, мацолаи проблемавй ва цайдхои публитсист ва ташрехи публитсистиро аз навъхои он шинохтаанд[4,с.82-88]. М. Муродов мацоларо аз жанрхои асосии журналистикаи тахлилй ба шумор оварда, меафзояд, ки ин жанр "барои тахлили воцеа, зухурот ва чараёни мухиму мухталифи ичтимой истифода мешавад". У дар заминаи хостхои назарии журналистикаи шуравй навъхои сармацола, мацолаи назариявй, мацолаи проблемавй ва цайдхои публитсистиро зикр карда, "вобаста ба хусусияти матнхои матбуоти даврии муосир" навъхои зерини мацоларо ташхис додааст: сармацола, мацолаи умумитахцицй, мацолаи амалй-тахлилй ва мацолаи мубохисавй [3,c.148-153].
Аз цазоватхои боло бармеояд, ки дар бораи мацола ва навъхои он назари ягона ва чомеъ вучуд надорад. Аксари мухаццицон аз шинохти хусусиятхои бунёдй ва аносири шаклсози ин жанр сарфи назар карда, бештар пойбанди намуди зохирии он шудаанд. Худи тарзи номгузорихо низ таваччухи зохирй ва идеологиро, ки хоси замони шуравй буду хануз хам таъсиргузор аст, дар шинохти ин жанр ва аносири шаклсози он нишон медихад.
Мацолахо анвои густурда ва гуногуне аз навиштахоро дар бар мегиранд ва хар кадоме аз масъалахое, ки инсон дар зиндагонии фардй ва ичтимой бо он ру ба ру мешавад, метавонад мавзуи мацолахои бешуморе бошад, аммо вацте ба масъала ба таври куллй менигарем, ба андешаи мо, метавон мацоларо ба се дастаи нисбатан мушаххас - тахцицй, ичтимой ва
интицодй тацсим кард. Дар ин тацсимбандй мо унсурхои мундаричавй ва сохтории мацоларо меъёри шинохт царор додем, ки поёнтар муфассал баррасй хохад шуд.
Албатта, хама навъхои мацолахо бар пояи тахциц ва баррасй устувор аст. Вале мо хамон навъи мацолахоро тахцицй меномем, ки сирфан пас аз тахциц ва арзёбии хамачониба ба шеваи илмй тахия гардида ва дар он охирин натичахои ба даст омадаи як пажухиши мушаххас мавриди бахс царор гирифта бошад. Хар вацте табиб, гиёхшинос, адиб, муаррих ё ашхоси дигаре, ки дар яке аз сохахои илму фан тахассуси комил дорад, ба мавзуъ ва кашфиёти тозае вохурад, ки сазовори таблигу ташвиц дар доирахои илмй, адабй ва гайра бошад, даст ба тахциц мезанад ва натичаи чустучухои худро дар шакли мацола нашр мекунад то мавриди истифодаи хосу ом царор гирад.
Чунин мацолахо хамон вацт дар мухити фархангй нуфуз пайдо мекунанд, ки аз тарафи шахсияти огох эчод шуда бошанд. Агар муаллиф доир ба мавзуе, ки мацола менависад, иттилооти дациц ва салохияти комил надошта бошад, дар замина муваффац нахохад шуд. Дар эчоди ин гуна мацола муаллиф бояд усули лозим дар тахцицро комилан риоят карда, ба масъалахое аз цабили ёфтани нуктахое мухим дар мавзуъ таваччух дошта бошад ва матлабро бо далелу хуччатхои мантицй инъикос карда, аз такя ба хадсу гумон дурй чуяд. Танхо бо хамин усул муаллиф метавонад аз пажухиш ва эчоди мацола натичаи судманд ба даст орад, ки хам ба манфиати у ва хам чомеа аст.
Дар замина таърихи рузноманигории точик тачрибаи цобили мулохиза дорад. Аввалин мацолахое, ки рузномаи "Бухорои шариф" чоп карда буд, гувохи касбияти дастандаркорони ин нашрия дар шинохт ва корбурди ин жанр мебошад. Мацолаи аввалини ин нашрия, ки "Чй бояд кард?" унвон дорад, ба цалами нахустмухаррири рузнома Мирзочалол Юсуфзода мансуб буда, чумлаи пурсишй дар сарлавхаи мацола мавзуи мавриди назари муаллифро мушаххас месозад. Муаллиф бо тахцици огохона хонандаро аз вазъи Бухорои он рузгор огох сохта, аз чумла менависад: "Мо ба хама мухточ шудаем. Ба илму одоб ва тичорату саноеъ ва хирфату чамеи лавозими башарият. Агар мухточ ба як чиз будем, метавонистем рохи хочати худро пайдо намуда, дунболи тахсили моюточ (чизхои даркорй) биравем. Холо ки ба хама чиз мухточем, пас чй бояд кард?..."[5,е.17].
Ин мацола гувохй медихад, ки нахуст муаллиф аз мавзуи мавриди бахсаш иттилооти кофй дошта, бо тасаллути комил ба масъала матлабро навиштааст то аз навиштаи у натичаи матлуб ба даст ояд. Дуюм ин ки муаллиф дар эчоди мацола эхсоси озодй дорад. Бинобар ин тавонистааст, ки эхсоси озодй кунад то битавонад бо итминон ва бидуни ташвиши хотир масъаларо мавриди бахс ва баррасй царор дихад. Сеюм ин ки муаллиф ба он чй навиштааст, эътимоди комил доштааст ва табиист, ки матлабро бо садоцат ва самимият мавриди бахс царор медихад то сухани аздилберуномадаи у нихояти кор бар дили хонанда нишинад. Нихоят, муаллиф иффат ва покизагии каломро хифз карда, по аз доираи усул ва одобу ахлоц берун наменихад ва дар мацола аз калимоти сусту ношоист ва дур аз адаб истифода намекунад. Носазогуйй ва тавхин ба дигаронро раво намебинад. Аз гаразварзй нисбати шахсиятхо ё гуруухи хосе даст бар дошта, аз огоз то анчоми мацола хамвора инсоф ва мурувватро дар мадди назар доштааст. Бо суолхое монанди "Нохуш будани худро аз кучо донем?" таваччухи хонандаро ба мухимтарин масъалахои чомеа чалб карда, ба ин васила салохияти касбии худро дар эчоди мацола собит месозад, ки ибратомуз аст.
Баъди гузашти солхои тулонй ва дар давраи ташаккули матбуоти точик Хилолиён Аскар низ дар эчоди мацола хамин гуна мавцеияти касбй ишгол мекунад. Вай дар як мацолаи тахциции хеш, ба василаи тачзияву тахлил ва тавчеху тафсир масъалаи мухими хаёти чомеа - истехсоли нони босифатро арзёбй мекунад ва рохи начотро аз бадкорихо дар ин соха ба хонанда менамояд, ки низ тачрибаи судманди рузноманигорй аст.
Навъи дигар мацолаи ичтимой буда, чунон ки аз номаш пайдост, дар бораи мавзуъхое аз цабли омузишу парвариш, корхои тарбиявй, масъалахои ахлоцй ва монанди инхо, ки бо хаёти чомеа алоцаи бевосита доранд, нигориш меёбад. Чун мо дар чомеа кору зиндагй мекунем, ба ночор бо бисёре аз мушкилоти ичтимой дар бархурд хастем ва хамин бархурд хамвора андеша ва зехни моро ба худ машгул медорад. Аз он чое, ки хар кас ба тацозои навъи тарбият, вазъи хонавода, шуга, дарачаи маълумот ва омилхои дигар, аз дидгохи хоси худ ба масъалахои ичтимой менигарад, бинобар ин мумкин аст як амри ичтимой дар назари нафаре судманд ва мавриди цабул царор гирад ва дар назари шахси дигар зиёновар ва номуносиб намояд. Аз ин чост, ки дар бисёре аз масъалахои ичтимой зиддияти андеша пеш меояд ва хар гурухе, ки
тapaфдopи назарияи муайяне аст, кушиш мекунад мoxияти андеша ва бapдoшти хyдpo дар oн маврид 6o иpoaи дaлелxo ва oвapдaи шaвoxид ба гypyxи дигар фaxмoнaд ва ба назари худ имтиëз диxaд.
Дар ин гуна мaцoлaxo вазъи умумии мардум, poбитaxoи oнoн 6o якдигар, мушкиготи зиндагй, нoxaмвopиxoи инхимoй, тaзoдxo, бедoдгapиxo, тaбъизxo ва мaтoлибе мoнaнди ин мавриди бaxcи мyaллифoн ^apop мегирад ва o^opo вo медopaд, ки ба тач,зия ва таклили чунин мacъaлaxo пapдoзaнд ва aндешaxoи хyдpo бapoи aфpoди нoмеa ибpoз дopaнд. Дар мaцoлaxoи инхимoй, агар ма^ла aлoцaмaнд ба мaвзyъxoи илмй ë xaëти нoмеa бoшaд, аз равиши мyшoxидa ва танриба иcтифoдa мекунад ва агар 6o мaвзyъxoи адабй ва таърихй пайванд хурад, аз мутолиа бaxpa мегиранд.
Maцoлaxoи ич,тимoй гoxo аз инхицoд низ ^р мегиранд, зеpo вацте муаллифе аз фaзилaтxo сухан мегуяд, ба зикри фашди aхлoцй ва paзoлaтxo низ мепapдoзaд. Дар ин xoл бapoи paxнaмoии нoмеa суйи пешрафт ва та^мул аз цалами худ мадад мегирад, дapдxo ва нyцхaxoи зaъфpo низ нишoн медиxaд. Зaмoне, ки усул ва paвишxoи дypycтpo мавриди эътимoд медoнaд, хox нoхox аз шевaxoи нocaвoб xaм сухан мегуяд ва ниxoят дар биcëpе аз мacъaлaxoи aхлoцй ва русуму oдaтxoи галати инхимoй танцид мекунад ва aфpoди нoмеapo аз кopxoи дуруст ва тодуруст oгox меcoзaд. Бo ин усул, дар xap XOл, чapoFе фapopoxи инcoнxo мегyзopaд то caxеxpo аз сацим ва хyбpo аз бад бoзшинocaнд ва кopxoи инхимoъpo 6o ми^су мизoне дуруст aндoзa гиранд.
Як мурури ^i-oxc ба caxифaxoи pУзнoмaвy мaнaллoхе, ки coлxoи бистуми садаи гузашта нашр шудаанд, нишoн медиxaд ин rarnpraxo ба чoпи мaцoлaи инхимoй хаванн^и хoc дoштaaнд. Macaлaн баъзе мaцoлaxoе, ки дар маналлаи "Oинa" ва рузтомаи "Oвoзи хoник" чoп шудаанд, мaцoлaи инхимoй буда, дар o^o мacъaлaxoи мактабу мaopиф, зaбoн, вазъи фapxaнгии нoмеa ва гайра баррасй гардидааст. Maцoлaи "Mopo иcлoxи мaдopиc ва мaкoхиб лoзим аст" ба цалами Сaидpизoи Aлизoдa тааллуц дoштa, муаллиф coxиби шapoих ва дopaндaи хycycиëхе аст, ки ба василаи oн хaвoниcхaacх pиcoлaхи хyдpo дар xидoяти нoмеa ба тарзи матлуб ан^м диxaд. У аз мавзуи бaxc иххилoи кoмил дoшхa, вазъи "мaдopиc ва мaкoхиб" ва мушкиготи coxapo ба цадри кoфй медoнaд. Бинoбap ин, 6o масъулияти тaмoм ба хoнaндa мypoниaх карда, менишрад: "Хамаи ин бaдбaххиxo ва paзoлaт, аз нумлаи ин хapoбиxo ва caфoлaт, ки мo хypкиcхoниëнpo фapo гирифтааст, аз адами мaдopиcи муназзам, фyцдoни мaкoхиби зaмoнй аст. Бapoи apбoби басират вoзеxy oшкop аст, ки xßH миллате ва xsH хoифaе тарацциву пешрафт накарда ва ба шири миллaтxo бар тараццй ва тавфиц нaëфтa магар дар шяи мaдopиcy мaкoхиби мунтазам..." (Oйинa.-1913.-N3.-15-yми январ).
Дар мaцoлaи дигар, ки тaxти yнвoни "Дар БoFишaмoл масъалаи зaбoн" 6o имзoи БoFишaмoлй дар рузтомаи "Oвoзи хoник" (Oвoзи тoч,ик.-1926.-21-yми май) чoп шудааст, масъалаи мyxими миллй - "зaбoни расмии мaктaбxoи БoFишaмoлpo аз фopcй ба узбекй табдил дoдaн" баррасй шудааст. Myндapич,a ва coххopи мaцoлa инхимoй будани oнpo coбих мекунад. Дидгoxxoи усулй, бoвapибaхшй, дaлелнoкй, цoхеъияхи публитсистй ва равшании сабки таълифу Xиcaнгезй аз нумлаи cифaтxoи ин мaцoлaи ич,тимoй мебoшaд. Агар инxo намебуд мaцoлa ва масъалаи дар oн ба мдан гyзoшхaшyдa мавриди хaвaннУxи хoнaндaгoн цapop намегирифт.
Хамин равиш дар тaxия ва нашри мaцoлaи интимoй дар танрибаи мaхбyoхи coлxoи шасту баъди зaмoни шуравй низ ба мyшoxидa мерасад, ки яке аз мyaллифoни coбихцaдaми ин гуна мaцoлaxo Хитолдан Аскар буд. Ин pУзнoмaнигop ва нависандаи дацицназар дoиp ба машили мухталифи инхимoй, илмй, адабй, aхлoцй ва нуз oн цалам фарсуда, бapoи xифзи xyцyц ва oзoдиxoи мардум ба вocихaи мaцoлaxoи инхимoиaш oгoxoнa цадам бapдoшхaacх. Maцoлaи инхимoии "Пpoблемaxoи замин, o6 ва xocил" (Toникиcхoни coвехй.-1963.-16-yми май) аз xaмин гуна хaълифoхи y мебoшaд, ки дар oн муаллиф масъалаи мyxими инхимoй - иcpoфи o6, oбëpии зaминxoи лалмй ва суду здани ин coxapo 6o кaмoли диццат хaxциц ва apзëбй намудааст. Maцoлaxoи дигари y, аз нумла "Сoххaкopй дар coххмoн" (Toникиcхoни шветй.-1987.-4-уми феврал), "Myxaббaхи касбу кop" (Хацицати Ленинoбoд.-1952.-29-yми январ), "Opзy нoмaи амал мепушад" (Toникиcхoни coвехй.-1960.-19-yми май) ва гайра мaцoлaxoи инхимoй буда, дар o^o мacъaлaxoи мyxими хoнaгии халц тaxлил ва apзëбй шудаанд.
Дигар навъи мaцoлa, ки дар бoлo зикр кардем, мaцoлaи инхицoдй мебoшaд. Ин гуна мaцoлaxo аксаран 6o инхицoд сари кop дopaнд, зеpo вацте pУзнoмaнигop аз фaзилaхxo сухан мегуяд, ба зикри фашди ахгоцй, paзoлaхxo ва кaмбyдиxoи xaëхи нoмеa низ мепapдoзaд.
Вазъиятхои баамаломада рузноманигорро во медорад, ки аз шевахои носавоб низ сухан ба миён оварад ва доир ба масоили ахлоцй, равишхои номуназзами рохбарй, масъулиятношиносии рохбарон ва гайра андешахои танцидиашро баён кунад. Мацолаи интицодиро метавон пажухише дар авзои нобасомони чомеа ва амалу кирдори носавоби инсонхои алохида унвон кард, ки хусусияти огохкунанда ва рахнамой низ дорад.
Солхои бистуми садаи гузашта ва баъди он, ки фаъолияти рузномаву мачаллахо бештар бахри ислохи нобасомонихои мухити чомеа нигаронида шуда буд, мацолаи интицодй дар сахифахои нашрияхо чойгохи хос дошт. Дар ин равиш бахусус ицдоми мачаллаи "Шуълаи инцилоб" ва рузномаи "Овози точик" чолиби диццат аст. Бештарини мацолахои интицодие, ки дар мачаллаи "Шуълаи инцилоб" чоп шудаанд, ба цалами Сайидризои Ализода мансуб буданд. Сайидризои Ализодаро, ки "яке аз аввалин фидоиёни матбуоти точик, ошици дилбохтаи забон, матбуот ва адабиёти точик" (Рахим Хошим) буд, вазъи ичтимой ва фархангии чомеаи точикони солхои 20-30 асри гузашта, беадолатихои замон ва замондорон сахт ба ташвиш оварда буд. Силсилаи мацолахои интицодй ва ислохотхохонаи у дар бораи забон, мактабу маориф ва вазъи нобасомони ичтимоиву фархангии чомеаи он рузаи точикон махсули андешахои созандаи онзамонии уянд, ки бо гузашти замон арзишашон хануз хам барчост. Мацолахои интицодии С. Ализода аввалан бо хусусияти фарогирии мавзуъ, дувум бо нишонгирии мушаххас, савум мицёси муайяни нитичагирихо ва нихоят бо хусусияти корбурди воситахои сабксоз ва усули инъикоси воцеият тафовут доранд. Дар ин замина метавон аз силсилаи мацолахои интицодии у "Тозиёна" (Шуълаи инцилоб.-1919.№1.-25-уми сентябр; 1919.-N22.-16-уми октябр; 1920Ж 34.-21-уми март), "Як суйицасди гаразкорона ба мачаллаи мо" (Шуълаи инцилоб.-1919.^ 2.-17-уми апрел), "Талабахои курси муаллимин бихонанд" (Шуълаи инцилоб.-1919.-N 11.-26-уми июн), ки дар мачаллаи "Шуълаи инцилоб" чоп шудаанд, ёд кард.
Мацолахои зикршуда ба талаботи мундаричавй ва сохтории жанри мацолаи интицодй чавобгу буда, пеш аз хама, мушкилоти мактабу маориф, фасоди идорй, вазъи забони точикию форсй, матбуот ва гайраро ба миён гузоштаанд. Масалан муаллиф дар силсиламацолахои истехзоомези "Тозиёна" ривочи фасоди ахлоциро дар чомеаи онруза зери танцид гирифта, омилхои аслии ин ходисаи зиёнборро ба таври мушаххас шиносой кардааст. Дар мацолаи "Як суйицасди гаразкорона ба мачаллаи мо" масъалаи хифзи ягона нашрияи точикии он солхо "Шуълаи инцилоб" ба миён гузошта шуда, сабабхои ин раванди вайронгар зери танцид гирифта шудаанд. Аз чумла муаллиф менигорад, ки "Ин чанобон ба бахонаи ин ки забони расмии Туркистон туркист, розй нашудаанд, ки дар хамаи Туркистон ацаллан як чаридаи форсй вучуд дошта бошад. Дар сурате, ки дар ин мамлакат як чамоаи фрсизабоне хам хаст, ки хама ба матбуоти форсй эхтиёчманд мебошанд ва аз матбуоти туркй истифода карда наметавонанд. Дар сурате, ки ба чуз матбуоти мутааддидаи туркй ва русй барои як мушт австрогиёхо, мачорхо, полякхо ва украинхо ба забони миллии худашон рузномахои чудогона интишор меёбанд ва ба яхуду арманихо ихтиёри нашри чаридаи миллй дода шуда..." Хадафи аслии С. Ализода аз эчоди ин гуна мацолахои интицодй, пеш аз хама, воцеиятро нишон додан ва ислохи вазъи нобасомони чомеа буд.
Солхои шастум ва хаштодуми садаи бист давраи авчи интишори мацолахои интицодй дар рузномахову мачаллоти Точикистон буд, ки сахми рузноманигор ва адиби публитсист Хилолиён Аскар дар ин раванд чашмгир аст. Махсусан мацолахои интицодии у "Гирдоб" (Точикистони советй.-1969.-13-уми апрел),"Сохтакорй" (Точикистони советй.-1987.-4-уми январ), "То ба кай аз паси кухна гардем?" (Точикистони советй".-1987.-3-уми март), "Захирахоро бояд истифода бурд" (Точикистони советй.-1985.-20-уми феврал) ва гайра мушкилоти хаёти чомеаро, ки марбут ба сохахои ицтисод ва ахлоцу маънавиёти чомеа будаанд ба миён гузошта, рохи халли онро низ нишон додаанд.
Хамин тариц, дар хотима доир ба мундарича ва сохтори мацола метавон гуфт, ки он хамон сифатхои заруриеро, ки барои ин жанри рузномавй мухим аст, бояд дошта бошад. Ба ифодаи дигар, цотеият, хадафмандй, масъалагузорй, забони возеху воцеагаро аз бартарихои ин жанр буда, агар чунин набошад, он беарзиш, дилбазан ва беэътибор хохад буд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ворошилов, В. В. Журналистика. Базовый курс. Учебник. 5-е издание/ В. В. Ворошилов.-
СПб.: Изд-во Михайлова В. А., 2006.- 640 с.
2. Муин, М.Фарханги форсй / Мухаммад Муин.- Техрон: Амири Кабир. Чопи савум,1357.-768 с.
3. Муродов, М. Асосхои эч,оди журналисти (Китоби дарси)/ М. Муродов.- Душанбе: Ирфон, 2014.- 256 с.
4. Нуралиев, А.А.Журналистикаи советии точ,ик /А, Нуралиев, А. Саъдуллоев, И. Усмонов, У. Гулмуродов.- Душанбе: "Ирфон",1989.- 176 с.
5. Саъдулло, А.Жанрхои тахлилии матбуот / Асадуллои Саъдулло, Пайванди Гулмурод.-Душанбе, 1994.- 60 с.
6. Тертичний, А. А. Жанры периодической печати: Учеб. пособие для студентов вузов / А. А. Тертичний.- 3-е изд. испр. и доп.-М.: Аспект Пресс, 2006.- 320 с.
7. Хусайн Имоди Афшор. МацоланависИ / Хусайн Имоди Афшор // Рузноманигории хирфаИ (Мач,муайи мацолот). Ба эхтимоми Фарид ^осимИ.- Техрон: Вазорати фарханг ва иршоди исломИ, маркази матбуот ва тахцицоти расонахо, 1378.- С. 174-181.
8. Хилолиён, А.КомёбИ аз мо, камбудИ аз кИ?- Точ,икистони советИ.- 1977.- 31 март
REFERENCES:
1.Voroshilov, V.V. Journalism. Basic course. Textbook. 5th edition / V. V. Voroshilov. - St. Petersburg: Publishing House of V. A. Mikhailov, 2006. - 640 p.
2. Muin, M. Persian dictionary / Mohammad Muin.- Tehran: Amir Kabir. Third edition, 1357.- 768 p.
3. Muradov, M. Fundamentals of journalistic writing (textbook)/ M. Muradov.- Dushanbe: Irfan, 2014.- 256 p.
4. Nuraliyev,A.A.Tajik Soviet Journalism/A, Nuraliyev,A.Sadulloev,I.Usmanov,U.Gulmuradov.-Dushanbe:Irfan,1989.-176 p.
5. Sadullo,A.Analytical genres of the press/Asadulloi Sadullo,Paivandi Gulmurad.-Dushanbe,1994.-60 p.
6. Tertichny, A. A. Genre of periodical press: Textbook. manual for university students/A.A. Tertichniy.-3rd edition, correction and additional. -M.: Aspect Press, 2006.- 320 p.
7. Hossein Imadi Afshor. Writing an article/Husayn Imadi Afshor//Professional journalism (Collection of articles). Courtesy of Farid Qasimi.- Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance, Press and Media Research Center, 1378.- S.174-181.
8. Hilaliyon A.Success from us, failure from whom?- Soviet Tajikistan.- 1977.-March 31
