Олимов Шавкат Комил угли,
Узбекистон Республикаси Иктисодиёт ва молия вазирлиги х,узуридаги Кадастр агентлиги Инсон ресурсларини ривожлантириш ва бошкариш булими бошлиFи, Банк-молия академияси тингловчиси
МАЩЛИИ СОЛИКЛАРНИ ^ИСОБЛАШНИНГ АМАЛДАГИ ДОЛАТИ ТАЩЛИ
УДК: 336.22
DOI: 10.34920/EIF/VOL_2023_ISSUE_3_2
ОЛИМОВ Ш.К. МАЦАЛЛИЙ СОЛИ^ЛАРНИ ЦИСОБЛАШНИНГ АМАЛДАГИ ЦОЛАТИ ТАЦЛИЛИ
Маколада мах,аллий соликлар ва й^имлар минтакани ривожлантириш манбаи сифатида курилган. Мах,аллий соликлар ва йиFимлар мах,аллий давлат х,окимияти идораларининг даромад манбаи экан-лиги кайд этилган. Мах,аллий бюджет даромадлари базасини ошириш максадида, мол- мулк ва ер солиFи объектларини х,исобга олишда амалга оширилиши керак булган узгаришлар таклиф этилган Таянч иборалар: мах,аллий соликлар, йиFимлар, мах,аллий бюджет, мол-мулк солиFи, ер солиFи.
ОЛИМОВ Ш.К. АНАЛИЗ СУЩЕСТВУЮЩЕГО ПОРЯДКА ИСЧИСЛЕНИЯ МЕСТНЫХ НАЛОГОВ
В статье местные налоги и сборы рассматривается как источник развития региона. Отмечается что местные налоги и сборы являются источником доходов местных органов государственной власти. Даны предложения по изменениям вводимых в учет объектов налога на имущества и земельного налога.
Ключевые слова: местные налоги, сборы, местный бюджет, налог на имущество, земельный налог.
OLIMOV SH.K. ANALYSIS OF THE PROCEDURE FOR CALCULATING LOCAL TAXES
The article considers local taxes and fees as a source for development of regions. It is noted that local taxes and fees are a source of income for local government bodies. There are given proposals to change the involving into accounting taxes to objects of property and land. Key words: local taxes, fees, local budget, property tax, land tax.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (163)
Кириш.
Махаллий соликлар ва йиFимлар минтакани ривожлантириш манбаини вужудга келтириш, табиий ва бошка моддий ресурсларни такрор ишлаб чикариш, давлат хокимияти ва бошкаруви органларининг фаолият курсатиши учун шарт-шароит яратиш максадида жорий этилган.
Махаллий бюджетлар Узбекистон Респу-бликаси бюджет тизимининг мухим тар-кибий кисмини ташкил этади. Улар давлат хокимиятининг хар бир махаллий органи уз фао-лиятини амалга ошириши учун унинг ихтиёрида аник молиявий база яратади. Махаллий бюджетлар тизими махаллий талаб- эхтиёжларни туликрок хисобга олиш хамда давлат томони-дан марказлашган тартибда амалга оширилади-ган тадбирлар билан туFри олиб бориш имко-нини беради.
Тадцицот методлари.
Узбекистон Республикаси конунлари, давлат хокимияти махаллий органларининг карорлари билан белгиланган, улар томонидан уз вакола-тига мувофик равишда минтакани ижтимоий-иктисодий ривожлантириш учун ишлатилади-ган соликлар махаллий соликлар хисобланади. Махаллий соликларни белгилашда ва солик, объ-ектларини хисобга олишда, соха ривожланиш хусусиятлари ва шарт-шароитларини урганиш, диалектик ва тизимли ёндашув, киёсий тахлил, статистик ва динамик ёндашув хамда гурухлаш усулларидан фойдаланилди.
Илмий муаммонинг цуйилиши.
Соликларнинг назарий ва хукукий асос-лари хамда соликка тортишга оид муаммо-лар классик иктисодчи олимлардан А.Смит [1], Д.Рикардо [2], У.Петти, А.Лаффер, шунингдек хозирги замон олимларидан И.М.Александров [3], В.Г.Князев, В.Г.Пансков [4], А.Б.Паскачев [5], И.М.Майбуров [6], Н.В.Миляков [7], А.В.Брызгалин [8], Д.Г.Черникларнинг илмий асарларида тадк,ик, этилган. Бюджет даромадларини шаклланиши ва соликларни хисоблаш механизмини тако-миллаштириш муаммоларини узбекистонлик иктисодчи олимлар О.К.Абдурах,монов[9], М.А.Алмардонов [10], А.В.Вахобов [11,12], Э.Ф.Гадоев [13], У.В.Гафуров [14], А.С.Жураев [15], Т.С.Маликов, Н.Х.Хайдаров [16], С.У.Мехмонов [17], О.О.Олимжонов, Ш.А.Тошматов [18], З.Н.Курбонов [19], Б.Е.Тошмуродова [20], Н.Р.Кузиева, И.М.Ниязметов [21] илмий ишларида урганилган.
Профессор А.Жураев Давлат бюджети даромадларини шакллантиришнинг долзарб муаммолари, иктисодчи А.Маманазаров [22] махаллий бюджетларни баркарорлаштиришда соликларнинг ролини ошириш, А.Исламкулов [23] бюджетлараро мутаносибликни таъминлашда соликлар тизимини такомиллаштириш, А.Хайриддинов махаллий бюджетлар даромад базаларининг баркарорлигини таъминлаш йуллари, Б.Хабибуллаев бюджет даромадларини шакллантиришда махаллий соликлар ролини ошириш масалалари, А.Суванов [24] махаллий бюджетлар ижроси самарадорлигини ошириш йуналишлари, Х.Кобулов [25] худудларнинг иктисодиётини ошириш ва махаллий бюджетлар имкониятларини кенгайтириш сохаларида тадкикотлар олиб боришган.
Ушбу мавзу доирасида амалга оширил-ган илмий тадкикот ишларига карамасдан, иктисодиётни ривожлантириш ва либераллаш-тириш шароитида махаллий бюджет даромадлари базасини кенгайтириш ва махаллий соликларни хисоблаш механизмини такомиллаштириш маса-лаларини мустак,ил илмий тадкикот объекти сифа-тида урганиш, кучмас мулкларни соликка тортиш-нинг назарий ва амалий жихатларини комплекс тадкик этиш тадкикот мавзуси сифатида танла-нишига асос булди.
Тахлил ва асосий натижалар.
Махаллий йиFимлар - бу Узбекистон Республикаси конунлари, давлат хокимияти махаллий органларининг карорига мувофик белгилан-ган, юридик ва жисмоний шахсларга уларга курсатилган маданий-маиший хизматлар ёки давлат хокимиятининг махаллий органлари назо-рати остида утказиладиган бошка тадбирларнинг чикимлари билан боFлик харажатларни кисман коплаш учун ундириладиган туловлардир.
Махаллий соликлар ва йиFимлар махаллий давлат хокимияти идораларининг даромад ман-баи хисобланиб, улар хозирга кадар давлатчи-лик муносабатлари ривожланишига мутаносиб равишда шаклланиб, такомиллашиб келди. Агарда республикамизнинг бозор муносабатларига утиши билан боFл и к турли сохаларда амалга оширил-ган ва давом эттирилаётган ислохотларга назар ташлайдиган булсак, махаллий хокимият идораларининг мавкеини ошириш борасидаги чора-тадбирлар мухим ахамият касб этади. Айнан шун-дай чора-тадбирларнинг аник йуналиши махаллий
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (162)
1-расм. Юридик шахслардан олинадиган мол-мулк солиги ставкасининг узгариш тенденцияси (%) да1.
давлат хокимияти идораларининг даромад ман-баини мустахкамлашга каратилгандир.
Махаллий соликлар ва йиFимлар жорий этил-ган пайтдан шу кунга кадар улар таркибидаги узгаришлар нафакат сон жихатдан, шунинг билан биргаликда, мохият жихатдан хам кенг куламли узгаришларга эришилди. Бугунги кунга келиб уларнинг янги турлари жорий этилди ва амали-ётда самарали кулланилиб келинмокда.
Республикамиз солик тизимидаги мавжуд махаллий соликлар ва йиFимларга хос булган умумий хусусиятларнинг айримлари сифатида куйидагиларни кайд этиш мумкин:
- "махаллий соликлар ва йиFимлар махаллий давлат хокимияти идоралари тасарруфида булган худудлар эхтиёжлари учун ишлатилади;
- уларнинг асосий кисми махаллий давлат хокимияти идораларининг бевосита узлари томо-нидан жорий этилади;
- уларни хукукий жихатдан тартибга солишда махаллий давлат хокимияти идораларига бир кадар ваколатлар берилган булсада, республика конунчилиги билан хам хисоблашишни талаб этади ва бошкалар"2.
Республикамизда махаллий давлат хокимияти идораларининг асосий даромад манбаи хисобланган махаллий соликлар ва йитимлар билан ботлик муаммолар марказида уларнинг махаллий бюджетлар харажатларини тулик микдорда молиялаштира олмаслигидадир.
1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2010-2019-йиллардаги "Асосий макроиктисодий курсаткичлар прогнози ва давлат бюджети параметрлари тутрисида"ги тегишли йил учун кабул килинган карорлари ва Солик Кодексига асосан муаллиф томонидан тузилди.
2 www.el.tfi.uz/images/Tadbirkorlik_va_biznes_ asoslari_9d1f9.pdf.
Шунинг учун хам умумдавлат соликларидан махаллий бюджетларга ажратмалар, яъни тартибга солинадиган соликлардан тулик ёки кисман ажратмалар белгилаш тизими амал килади ва улардан келиб чикиб махаллий давлат хокимияти идораларининг бу борадаги ваколат-лари яна бир кадар оширилган булсада, бугунги кунда махаллий давлат хокимияти идораларининг соликлар ва йитимлар буйича ваколатлари конунчилик нуктаи-назаридан унчалик юкори хисобланмасада, амалда эса уз худудларида унди-риладиган барча соликлар ва йитимларни назо-рат килиш тизими амал килади.
Солик кодексига мувофик, юридик шах-сларнинг мол-мулкига солинадиган соликнинг солик туловчилари булиб, солик солиш объекти хисобланувчи мол-мулкка эга булган Узбекистон Республикаси юридик шахслари ва Узбекистон Республикаси худудида кучмас мулкка эга булган Узбекистон Республикасининг норезидентлари булган юридик шахслардир.
Мунозара.
Узбекистон Республикасининг 2019-йил 19-декабрдаги "Узбекистон Республикасининг Солик кодексига узгартириш ва кушимчалар киритиш тутрисида" УРК,-599-сонли конуни билан тасдикланган Янги Солик кодексига мувофик, 2020-йил 1-январдан юридик шахслардан олинадиган мол-мулк соли™ ставкаси 2 фоиз микдорида белгиланди (1-расм).
1-расм маълумотларидан куринадики, юридик шахсларнинг мол- мулкига солинадиган солик ставкаси узгариш тенденциясига эга булиб 2011-2013-йилларда 3,5 фоизини,2014-2015-йил-ларда 4,0 фоиз, 2016-2018-йилларда 5,0 фоиз
ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (163)
1-жадвал. Жисмоний шахсларнинг 2020-2021 йиллардаги мол-мулкига солик таккослама
ставкалари1
Солик ставкаси,
№ Солик солинадиган объектларнинг номи мол- мулкнинг кадастр кийматига нисбатан %да
2020 йил 2021 йил
1 Уй-жойлар ва квартиралар, дала ховли иморатлари (бундан умумий майдони 200 кв.м дан ортик булганлари мустасно), куп квартирали уйларга узвий боFлик булган автомашина турар жойлари, шунингдек бошка иморатлар, бинолар ва иншоотлар 0,2 0,23
Шахарларда жойлашган уй-жойлар ва квартиралар, умумий
2 майдони:
200 кв.м дан ва 500 кв.м га кадар булганлари 0,25 0,3
500 кв.м дан ортик булганлари 0,35 0,4
Бошка ахоли пунктларида жойлашган, умумий майдони 200
3 кв.м дан ортик булган уй-жойлар ва квартиралар, дала ховли иморатлари 0,25 0,3
4 Тадбиркорлик фаолияти учун ёхуд юридик шахсга ёки якка тартибдаги тадбиркорга ижарага беришда фойдаланиладиган солик солиш объектлари, шунингдек тадбиркорлик фаолияти ва (ёки) даромад олиш учун мулжалланган, яшаш учун мулжалланмаган кучмас мулк объектлари 2 2
микдорида хисобланган булса, 2019-йил-дан кучмас мулкнинг уртача йиллик колдик кийматига нисбатан 2 фоиз микдорида белгила-ниб, 2018-йилдаги солик ставкасига нисбатан 3 фоизли пунктга пасайтирилди.
Таъкидлаш жоизки, курилиши норматив муд-датда тугалланмаган объектларга нисбатан солик ставкаси 4 фоиз микдорида белгиланади.
Буш турган бинолар, фойдаланилмаёт-ган ишлаб чикариш майдонлари, яшаш учун мулжалланмаган иншоотлар, шунингдек тугалланмаган курилиш объектларига нисбатан конун хужжатларида оширилган солик ставка-ларини белгилаш йули билан таъсир чоралари кулланилиши мумкин, хамда Солик кодексининг 414-моддасида курсатилган солик имтиёзлари уларга татбик этилмайди.
2021-йил 1-январдан солик ставкаси куйидагиларга нисбатан 0,4 фоиз микдорида белгиланди:
1) умумий фойдаланишдаги темир йуллар, магистрал кувурлар, алока ва электр узатиш лини-ялари, шунингдек мазкур объектларнинг ажрал-мас технологик кисми булган иншоотлар;
1 Узбекистан Республикаси Давлат солик кумитаси маъ-лумотлари асосида тузилди.
2) консервация килиниши туFрисида Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг карори кабул килинган кучмас мулк ва тугалланмаган курилиш объектлари.
Солик кодексига мувофик, мулкида солик солиш объекти деб тан олинадиган мол-мулки булган жисмоний шахслар, шу жумладан чет эл фукаролари, агар Узбекистан Республикасининг халкаро шартномаларида бошкача коида назарда тутилмаган булса, шунингдек юридик шахс таш-кил этган холдаги ёки этмаган холдаги дехкон хужаликлари жисмоний шахслардан олинадиган мол-мулк солиFининг солик туловчилари деб эътироф этилади.
Жисмоний шахслар учун 2020-йилда амалда булган солик ставкалари 1,15 бараварига индексация килинди. Ушбу, жисмоний шахслар учун соликка тортиш объектларининг кучмас мулк объ-ектига булган х,укук давлат руйхатидан утказувчи органи томонидан 2018-йилда белгиланган кадастр киймати микдори саклаб колиниши билан изохланади (1-жадвал).
Кучмас мулкка булган хукукларни давлат руйхатидан утказувчи орган томонидан белги-ланадиган солик солиш объектларининг кадастр киймати солик базаси хисобланади. Соликни хисоблаб чикариш максадида солик базаси 42
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (162)
2-расм. Жисмоний шахслардан олинадиган мол-мулк соли™ ставкасини узгариш
тенденцияси (%) да1.
млн. сумдан кам булиши мумкин эмас. Жисмоний шахсларнинг мол-мулкини бахолаш буйича ваколатли орган томонидан аникланган солик солиш объектининг бахоси мавжуд булмаган такдирда, мол-мулкнинг шартли киймати Тош-кент ва Нукус шахарларида, шунингдек вилоят марказларида 210 млн. сум микдорида, бошка шахарларда ва кишлок жойларда эса 84 млн. сум солик базаси хисобланади. 2021 йилда жисмоний шахслар учун 2018 йилда белгиланган кадастр киймати асосида хисобланган солик суммаси, 2020-йилда хисобланган солик суммасига нис-батан 30 фоиздан куп оширилиши мумкин эмас-лиги белгиланган.
Таъкидлаш жоизки, соликни хисоблашда 2010-йилга кадар мол-мулк солиFининг солик базаси инвентаризация киймати хисобланган булса, 2011-йилдан бошлаб солик ставкаси мул-книнг кадастр кийматига нисбатан кулланилиб хисоблаш амалиётига утилган. Бунинг нати-жасида, кучмас мулкнинг кийматини бозор бахосига якинлаштириш максадида солик ставкаси боскичма-боскич индексация килиниб келинмокда (2-расм). Фикримизча, ушбу тадбир-ларни бундан кейин хам давом эттириш лозим ва кучмас-мулк солиFига утиш лозим.
Солик кодексига кура, мулк хукуки, эгалик килиш, фойдаланиш ёки ижара хукуклари асосида ер участкаларига эга булган юридик шахслар, шу жумладан Узбекистан Республикасининг
1 Узбекистан Республикаси Молия вазирлиги ва Давлат солик кумитаси маълумотлари асосида тузилди.
норезидентлари юридик шахслардан олинадиган ер солиFини туловчилари хисобланади.
Шунингдек, мулк хукуки, эгалик килиш хукуки, фойдаланиш хукуки ёки ижара хукуки асосида ер участкаларига эга булган жисмоний шахслар, шунингдек юридик шахс ташкил этган ва ташкил этмаган холда тузилган дехкон хужаликлари жисмоний шахслар ер солиFини туловчилардир.
Энди жисмоний шахслардан олинадиган мол-мулк ва ер солиFи туловчилари сонини йиллар давомида узгаришини тахлил киламиз.
3-расм маълумотларини тахлил килиб айта-диган булсак, 2015 йилда руйхатга олинган жами мол-мулк ва ер солиFи туловчи жисмоний шахслар сони 5402,4 минг кишини ташкил этган булса, 2020-йил холатига 5944,6 минг кишини ташкил этган. Бу эса 2015-йилга нисбатан 542,2 минг кишига куп ва утган йилнинг шу даврига нисбатан 2615 минг кишига куп ёки 4,5 фоизга купайган.
4-расм маълумотларини тахлил килиб айтади-ган булсак, 2015-йилда руйхатга олинган мол-мулк солиFи туловчи жисмоний шахслар сони 1026,1 минг кишини ташкил этган булса, 2019-йилда 1301,4 минг кишини, 2020-йилда 1352,5 минг кишини ёки 2015-йилга 326,4 мингтага купайган. Шунингдек, ер солиFи туловчи жисмоний шахслар сони 2015-йилда 362,1 минг кишини ташкил этган булса, 2019 йилда 604,5 минг кишини, 2020-йилда 624,9 минг кишини ёки 2015 йилга нисбатан 262,8 мингтага купайган. Ушбу холатни мам-лакатимизда ахоли сони купайиши натижасида солик туловчиларнинг сони хам купайиши билан изохлашимиз мумкин. Бундан ташкари мамлака-
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (163)
СОЛИК СИЁСАТИ / НАЛОГОВАЯ ПОЛИТИКА
13
3-расм. Республикада жисмоний шахсларнинг мол-мулк ва ер солигини туловчилар
тртрисида маълумот1.
D
5700
5600
5552.4
5469,1
5402.4 j
■ ■ У
: I
У1
2015 vil
2016 yU
2017 у il
2018 у il
2019 у il
2020 у il
4-расм. Жисмоний шахслардан олинадиган мол-мулк ва ер соли™ туловчилари сонини узгариш
динамикаси (минг)2.
тимизда охирги уч йилда фук,ароларга куп к,аватли уйларнинг курилиши ва томорка учун ер ажра-тилаётганлиги х,ам солик туловчилар сонининг узгаришига таъсир этган. Бу албатта солик база-сини кенгайишига олиб келган.
Эндиликдаги вазифамиз жисмоний шахслардан олинадиган мол-мулк ва ер солиFи тушумларини йиллар давомида узгаришини тах,лил киламиз.
5-расм маълумотларидан куринадики, жисмоний шахслардан олинадиган мол-мулк солиFи буйича тушум 2015 йилда 278,8 млрд.сумни таш-
1 Узбекистан Республикаси Давлат солик кумитасининг х,исобот маълумотлари асосида тайёрланди.
2 Давлат солик кумитасининг х,исобот маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.
кил этган булса, 2019 йилга келиб 708,3 млрд.сум ёки 2015 йилга нисбатан уч баробар 429,5 млрд. сумга купайган. Шунингдек, жисмоний шахслардан олинадиган ер солиfи тушумлари 2015 йилда 267,1 млрд. сумни ташкил этган булса, 2019 йилга келиб 663,2 млрд.сум ёки 2015 йилга нисбатан 2,5 баробарга ёки 396,1 млрд.сумга купайган.
Ер солиFи ставкалари 2019-йилда Узбекистон Республикаси Президентининг 2018-йил 26-декаб-рдаги "Узбекистон Республикасининг 2019 йилги асосий макроиктисодий курсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари х,амда 20202021 йилларга бюджет мулжаллари туFрисида"ги ПК-4086-сон карорининг 16-иловасига мувофик тасдикланиб, 2018-йилдаги солик ставкаларига
ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (162)
5-расм. Жисмоний шахслардан олинадиган мол-мулк ва ер солиги тушумларини узгариш
динамикаси (млрд. сум)1.
= Шййа ||У1|
Ляпошу йЬахх^г то1-ти1к ШБЬит1ап Лапошу яЬах^аг уег воНа:*! П1й1шт1аг1 (ткё.яо'т)
в 2020 и 2019 и 2018 и 2017 а 2016 М2015 2-жадвал. Узбекистонда солиц тушумлари таркибида мол-мулк ва ер солигини салмоги (%) да2
№ Солик турлари йилла э (%)да
2010 2013 2015 2016 2017 2018 2019 2020
1 Жами солик тушумлари. Шундан: 100 100 100 100 100 100 100 100
1.1 мол-мулк COЛИFИ 2,7 3,3 4,6 4,6 4,5 3,5 1,8 1,8
1.2 ер солиFИ 2,3 2,6 2,6 2,2 2,5 2,0 1,8 1,9
2 Жами ресурс соликлар. Шундан: 100 100 100 100 100 100 100 100
2.1 мол-мулк COЛИFИ 17,9 22,1 29,9 32,3 32,8 22,2 10,9 11,4
2.2 ер солиFИ 15,4 17,2 16,2 15,0 18,2 13,0 10,8 11,9
нисбатан 1,2 баробарга индексация килинган булса, 2020-йилда хам ва 2021-йилда хам уртача 1,15 баробарга индексация килинди.
Маълумки, давлат бюджет даромадлари умум-давлат ва махаллий соликлардан хамда бошка даромадлардан ташкил топган. Махаллий бюджет даромадлари базасини Республикамизда солик тушумлари таркибида мол- мулк ва ер солиFини салмоFи кандай эканлиги 2-жадвал маълумотла-рида тахлил килинди
2-жадвалдаги маълумотларидан куринадики, 2010-йилда жами солик тушумлари таркибида мол-мулк солиFи 2,7 фоизни ташкил этган булса, 2018-йилда 3,5 фоизни ва 2019-2020-йилларда 1,8 фоизни ёки 1,7 фоиз пунктига камайган. Бунинг асосий сабаби, солик сиёсати концепциясига кура
1 Давлат солик кумитасининг хисобот маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.
2 http://www.soliq.uz - Узбекистан Республикаси Давлат солик кумитаси маълумотлари асосида тузулди.
2019-йилдан мол-мулк солиFи туловчиларининг узгариши хамда номоддий активларни солик база-сидан чикариб ташланиши билан изохлашимиз мумкин. Шунингдек, 2010-йилда жами солик тушумлари таркибида ер солиFи 2,3 фоизни ташкил этган булса, 2018-йилда 2,0 фоизни ва 2019-2020-йилларда йилда 1,8 фоизни ташкил этган. Мол-мулк солиFи жами ресурс соликлари таркибида 2010-йилда 17,9 фоизни ташкил этган булса, 2018-йилда 22,2 фоизни, 2019-йилда 10,9 фоизни ва 2020-йилда 11,4 фоизни ёки 2017-йилга нисбатан деярли икки баробарга камайган. Ер солиFи жами ресурс соликлари таркибида 2010-йилда 15,4 фоизни ташкил этган булса, 2018-йилда 13,0 фоизни, 2019-йилда 10,8 фоизни ва 2020-йилда 11,9 фоизни ташкил этган. Ушбу холатни солик ставкасини пасайтирилиши ва солик база-сини узгартирилиши билан изохлашимиз мумкин.
Юридик ва жисмоний шахслардан олинадиган мол-мулк солиFини жами мол-мулк солиFи тар-
ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (163)
6-расм. Юридик ва жисмоний шахслардан олинадиган мол-мулк солити тушумларини узгариш
динамикаси (млн. сум)1.
7-расм. Юридик ва жисмоний шахслардан олинадиган ер солити тушумларини узгариш
динамикаси (млн. сум)2.
кибидаги тушумлари тахлил килинганда, охирги уч йилда куйидаги узгариш тенденциясига эга-дир (6-расм).
6-расм маълумотлари тахлили курсатишича, 2014-йилда жами 1273,7 млрд.сум жами мол-мулк солиFи тушумлари ташкил этган булса, шун-
1 Давлат солик кумитасининг хисобот маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.
2 Давлат солик кумитасининг хисобот маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.
дан 994,9 млрд.сум юридик шахслар хиссасига ва 278,8 млрд. сум жисмоний шахслар хиссасига туFри келган. Улуш жихатидан курадиган булсак, 78,2 фоизи юридик шахслар ва 21,8 фоизи жисмоний шахслар улушини ташкил этмокда. 2019-йилга келиб ушбу курсаткичлар икки баробарга купайган булиб, жами 2408,7 млрд.сум жами мол-мулк солиFи тушумлари ташкил этиб, шун-дан 1600,0 млрд.сум ёки 66,5 фоизи юридик шах-
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (162)
слар хиссасига ва 708,3 млрд. сум ёки 33,5 фоизи жисмоний шахслар хиссасига туFри келган.
Юридик ва жисмоний шахслардан олинадиган ер солиFини жами ер солиFи таркибидаги тушумлари тахлил килинганда, охирги уч йилда узгариш тенденциясига эгадир (7-расм).
7-расм маълумотлари тахлили курсатишича, 2015-йилда жами 828,7 млрд. сум жами ер солиFи тушумлари ташкил этган булса, шундан 492,5 млрд.сум юридик шахслар хиссасига ва 336,2 млрд. сум жисмоний шахслар хиссасига туFри келган. Улуш жихатидан курадиган булсак, 59,5 фоизи юридик шахлар ва 40,5 фоизи жисмоний шахслар улушини ташкил этмокда 2020-йилга келиб ушбу курсаткичлар деярли икки ярим баробарга купайган булиб, жами 2173,2 млрд.сум ер солиFи тушумлари ташкил этиб, шундан 1075,6 млрд.
сум ёки 49,4 фоизи юридик шахслар хиссасига ва 1097,6 млрд. сум ёки 50,6 фоизи жисмоний шахслар хиссасига туFри келган. Ушбу холатни ер солиFи ставкасининг индексация к,илиниши ва солик туловчиларнинг узгариши билан изохлаш мумкин.
Хулоса.
Махаллий бюджет даромадлари базасини оши-риш максадида, мол- мулк ва ер солиFи объект-ларини хисобга олишда Давлат солик хизмати органлари хисоботи ва Кадастр агентлигининг маълумотлари базасидаги номувофикликни бартараф этиш, ер майдони ва объектнинг кадастр к,иймати уртасида тафовут ва фарк,ларни кискартириш хамда ушбу ташкилотлар маълумот-лар базасини интеграция килиш лозим.
Адабиётлар:
1. Смит А. Исследования о природе и причинах богатства народов. Пер.с англ. - М.: 1962.
- 408 с.;
2. Рикардо Д. Начало политической экономики и налогового обложения. Сочинения, том I. - М.: Государственное издательство политической литературы, 1955.-360 с.;
3. Александров И.М. Налоги и налогообложение. Учебник.- 7-е. изд., перераб. и доп. -Издательско-торговая корпорация «Дашков и Ко», - М.: 2007. - 314 с.;
4. Пансков В.Г, Князев В.Г. Налоги и налогообложение: Учебник для вузов.- М.: МЦФЭР, 2003.- 336 с.; 165.;
5. Паскачев А.Б. Анализ и планирование налоговых поступлений: теория и тактика. - М.: Изд. Экономико-правовой литературы, 2004. - 232 с.;
6. Майбуров И.М. Налоги и налогообложение. Учебник.- М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007.- 655 с.;
7. Миляков Н.В. Налоги и налогообложение. Учебник. - М.: Инфра-М, 2007. - 507 с.; 155.;
8. Брызгалин А.В. Правовое регулирование порядка установления и взимания местных налогов и сборов//Финансы. - 1996. - № 1. - С. 30.с.
9. Аbduraxmanov О^. Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar ^^ va ит takomillashtirish п^аЫап. ¡.М ¡Ыу darajasini olish и^ип уо2Идап ^$$е|1а1$1уа ау^^егаИ. - Т.: DJQА;
10. АПта^опоу М. Tadb¡rkorl¡k faol¡yat¡n¡ r¡vojlant¡r¡shga sol¡q t¡z¡m¡n¡ng ta's¡r¡. Моподга^уа.
- Т.: ТМ1, 2003.- 233 Ь.;
11. Vahobov А., Jo'гaev А. Sol¡qlaг уа sol¡qqa toгt¡sh. Daгsl¡k. - Т.: Sharq, 2009.- 448 Ь.;
12. Vahobov А.V., Mal¡kov Т^. Mol¡ya: Daгsl¡k.TMI. - Т.: Nosh¡r, 2011. - 712 Ь.
13. Gadoyev Е., Qo'z¡yeva N. Jismoniy shaxslarn¡ sol¡qqa tort¡sh. Darsl¡k -Т.: О^Ье^^, 2013.
- 281 Ь.;
14. Gafurov и.У. K¡ch¡k b¡znesn¡ davlat tomon¡dan tart¡bga sol¡shn¡ng iqtisodiy mexan¡zmlar¡n¡ takom¡llasht¡г¡sh. ¡.f.d ¡lm¡y darajas¡n¡ ol¡sh uchun yoz¡lgan d¡s. avtoreferat¡.-T., 2017. 72 Ь.;
15. Jo'rayev А.S. Davlat budjet¡ daгomadlaг¡n¡ shakllant¡г¡shn¡ng dolzaгb muammolaг¡. ¡.f.d. ¡lm¡y darajas¡n¡ ol¡sh uchun taqd¡m et¡lgan d¡sseгtats¡ya avtoгefeгat¡. - Т.: DJQА, 2005. - 38 Ь.;
16. МаП^ Т., Haydarov N. "Mol¡ya: umumdavlat mol¡yas¡" o'quv qo'llanma Toshkent, "Iqt¡sod-mol¡ya", 2009. - 556 Ь.;
17. Mehmonov S.U va boshq. Budjet t¡z¡m¡. Daгsl¡k. - Т.: "Iqt¡sod-mol¡ya", 2018. - 544 Ь.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (163)
18. Toshmatov Sh.A. Korxonalar iqtisodiy faolligini oshirishda soliqlar rolini kuchaytirish muammolari. i.f.d. ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati.- T.: 2008. -38 b.
19. Qurbonov Z.N. Soliq hisobi va auditining metodologik muammolari. Monografiya. - T.: Fan va texnologiya, 2003.- 156 b.
20. Toshmurodova B.E. Iqtisodiy taraqqiyotga erishishda soliqlardan samarali foydalanish: i.f.d ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dis. avtoreferati. - T.: 2007. - 32 b.
21. Niyazmetov I.M. Soliqqa tortish mexanizmlarini takomillashtirish orqali soliq tizimi barqarorligini ta'minlash. Iqt. fan. dok. ... diss. avtoref.-T.: 2019. - 72 b.
22. Mamanazarov A. Mahalliy budjetlarni barqarorlashtirishda soliqlarning rolini oshirish masalalari: i.f.n. ... diss. avtoreferati. Toshkent, BMA, 2002. - 21 b.
23. Islamkulov A.K. Budjetlararo mutanosiblikni ta'minlashda soliqlar tizimini takomillashtirish.. I.f.d (DSc) ilmiy darajasini olish uchun tayyorlangan diss. Avtoreferati 2019-yil 72 b.
24. Suvanov A. Mahalliy budjetlar ijrosi samaradorligini oshirish yo'nalishlari: i.f.n. ...diss. avtoreferati. Toshkent, BMA, 2005. - 18 b.
25. Qobulov H.A. Hududiy iqtisodiet va mahalliy budjetlar imkoniyatlarini oshirish yo'nalishlari. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dis. avtoreferati. - Toshkent: BMA, 2006. - 21 b.
26. www.el.tfi.uz/images/Tadbirkorlik_va_biznes_asoslari_9d1f9.pdf.
27. Y36eKUCTOH Pecny6^UKacu npe3UAeHTMHUHr 2010-2019-iu.anapAam "Acoo/rn MaKpouKjucofli/rn KypcaTKum.nap npomo3u Ba gaB.naT 6wgxeTU napaMeTp-napu TyfpuauAa"m Temw.nM ium y^yH Ka6yn Ki^iHraH Kapop^apu.
28. y36eKicTOH Pecny6^uKacu CO^UK KofleKcu.
29. http://www.soliq.uz - Y36eKMCTOH Pecny6^uKacu ^aB^aT co-nuK KyMuTacu.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (162)