Гуманитарные и общественные науки
МАХДЛЛИЙ БЮДЖЕТ ДАРОМАДЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДАГИ МУАММОЛАР
З.А. Абдуллаев1
Ушбу маколада мадаллий бюджет соликли даромадларини амалдаги долати тадлил килинган. Тадлил натижасида мадаллий бюджет даромадлар базасини шакллантиришда мадаллий соликларнинг улуши пастлиги курсатиб утилган.Амалга оширилган тадлиллар натижасида тегишли хулосалар шакллантирилган.
Калит сузлар: мадаллий бюджет,солик туловчилар, мадаллий солик, ер солоти, мол-мулк солоти.
1.Кириш
Мадаллий бюджетларнинг уз даромадлари базасини кенгайтириш ва молиявий мустакиллигини ошириш борасида олиб борилган фискал ислодатларга карамасдан, давлат бюджетида мадаллий солик даромадлари улушининг пастлиги кузатилмокда. Ривожланган мамлакатларда дудудлар баркарор усишининг шартларидан бири бюджетдан фойдаланиш самарадорлигини ошириш оркали мудим тактик ва стратегик вазифаларни дал килишга комплекс ёндашишга имкон берадиган иктисодий усишнинг энг мудим драйвери сифатида тан олиниши дисобланади. Бу эса, уз навбатида, мадаллий бюджетнинг даромадлар базасини кенгайтириш дамда соликка тортиш механизмини такомиллаштиришни талаб этади.
2.Адабиётлар шарх,и
Европада мадаллий докимиятларининг бюджет даромадлари соликли даромадлар, трансфертлар, субсидиялар ва соликсиз даромадлар ташкил этиб, энг катта улуш солик тушумлари диссасига турри келади. Гарбий Европа мамлакатларига нисбатан Шаркий Европа мамлакатларида минтакалар ёки муниципалитетларга бир томонлама таъсир килиши мумкин булган соликлар сони камайтирилмокда. Хусусан, Италия давлатида мадаллий бюджет тушумлари асосан юкори бюджетдан утказиб бериладиган даромадлар ва жисмоний шахслардан ундириладиган даромад солотидан ташкил топган. Шу билан бирга, муниципалитетлар бюджетини уз манбалари дисобланган мадаллий соликлар, мажбурий туловлар ва бошка фаолиятлардан олинган даромадлар дисобига шакллантиради2. Бундан ташкари, муниципалитетлар уз ваколатлари доирасида етарли молиявий ресурсларга эга булмасликлари мумкин булиб, айникса, кичик бюджет даромад манбаларига эга булган мадаллий докимиятлар дамон марказий дукуматнинг молиявий ёрдамига карамлиги юкоридир 3 . Бунинг асосий сабабларидан бири мадаллий докимиятларнинг уз даромадлари, айникса, мулкий соликларни, шунингдек,
1 ÄödyAAaee 3a$apwoH äaumohobuh - y36eKHCTOH Pecnyö^HKacH ^aMoaT xaB^CH3^HrH yHHBepcHTeTH HKTHcogufi ^aH^ap Ka^egpacu npo^eccopu, (TomKeHT), HKTHcogueT ^aH^apH goKTopu.
2Richidei, Anna, and Maurizio Tira. 2020. Planning Practice a Research Municipal Budget Management and the Generation of Urban Sprawl. A Case Study of the Lombardy Region (Italy). Planning Practice a Richearch: 169-84.
3Kapidani, Mariola. 2015. Fiscal Decentralization in Albania: Effects of Territorial and Administrative Reform. Scientific Bulletin Economic Sciences 14: 29-36.
бош;а мадаллий соли;ларни манбаларини етарли эмаслигидир. Масалан, Чехия Республикасида муниципалитетларнинг дам мадаллий даражада даромади давлатдан ;арамлиги ю;ори булиб, соли; тушумлари даромадларининг 55% ини ташкил ;илади. Миллий ва минта;авий даражадан муниципал бюджетларга трансфертлар дам мудим омиллардан дисобланади. Шунингдек, Латвияда мадаллий бюджет даромадлари адолидан олинадиган даромад солоти тушумларининг йиллик усиши туфайли ошиб борганлиги кузатилган1. Биро;, 2009 йилда вазият узгарди, чунки давлат даромадларни консолидациялашувини давом эттирган, бу кейинчалик мадаллий узини узи бош;ариш даромадларининг камайишига таъсир курсатган. Латвияда жисмоний шахслардан ундириладиган даромад солиги 2009 йилдан 2011 йилгача булган даврда мадаллий бюджетга барча соли; тушумларининг уртача 85 фоизини ташкил этган 2 . Бугунги Польшада мадаллий докимятларнинг асосий даромад манбалари давлатдан олинадиган соли;лар ва йотимлардир. Хусусан, мадаллий бюджетни жорий тушумларида адолидан ундириладиган даромад соли;лар-26%ни, бюджетдан ажратилган грантлар-25%ни, мол-мулкдан соли;лар -23%ни ва бош;а манбалардан келиб тушган даромадлар- 8%ни ташкил ;илади3. Испанияда мадаллий докимият учун даромаднинг яна бир манбаи шадарни ривожланишидан даромад, ;айсики ердан фойдаланишдан олинадиган туловлар дисобланиб, бу даромад капитал харажатларнинг бир ;исмидир4.
3.Тадцицот методологияси
Тад;и;от ишида, абстракция, тадлил ва синтез, индукция ва дедукция, ;иёсий ва тасвирий статистика тадлил усулларидан фойдаланилган. Шу билан бирга, мадаллий бюджеи даромадларини шакллантириш масалалари назарий ва амалий урганиб чи;илган ва тегишли хулосалар шакллантирилган.
4. Тадлил ва натижалар
Бугунги кунда республикада мадаллий бюджет даромадлари базасини кенгайтириш, «соли; тушумлари прогнози курсаткичларидан орти;ча суммани регионларини узига ;олдирилиши ;онун дужжаларида белгилаиб куйилганлиги, соли;;а тортиш тартиби такомиллаштириш йуналиш тегиш ислодатлар амалга оширилсада, ички манба дисобланган «мол-мулк солиги, ер солигининг давлат бюджетидаги соли; ва мажбурий туловлари, шунингдек, мулкий ва ресурс соли;лари тушумидаги улуши сезиларли даражада пасайиб борган (1-жадвал).
Мол-мулк солиги улушини кескин камайишига асосий сабаби сифатида юридик шахслар мол-мулки солиги тушумларининг камайишига соли; базаси (фа;ат кучмас мулклар соли; объекти сифати олинган) ва соли; ставкаларини камайтирилиш тенденцияларини (соли; ставкаси 5% дан 2 % га пасайтирилган) келтириш мумкин. Жисмоний шахсларнинг кучмас мулкига кадастр ;ийматидан (2018 йилдан инвентарь ;ийматдан бекор ;илинган) соли; ундирилиши, даромад дажмини купайишига сабаб булган.
iSpacek, David, and Petra Dvorakova. 2011. Impact of Economic Crisis on Municipal Budgets in the Czech Republic. European Research Studies Journal XIV: 29-44; Zelca Sandra. 2010. Revenue from the Personal Income Tax in Municipal Budgets of Latvia and Latgale Region. Regional Review 6: 41-49.
2Ivanova, Svetlana, and Uidis Kamols. 2013. Analysis of Municipal Budjets of Republic Importance Cities and Towns for Evaluation of Economic Development Opportunities- Case Study of Latvia. VADYBA Journal of Management 23: 63-70.
3Dyk, Michal. 2012. Podstawy gospodarki finansowej gmin. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wroclawiu 268: 155-67; Swidynski, Jaroslaw. 2019. Role of the Real Estate Market in thr Expansion of Housing and in the Municipal Budget of Olsztyn. Annales Universitaties Mariae Curie-Sk L Odowska Lublin Polonia LXXIV: 205-16.
4Hita, Fermin Cabases, Roberto Ezcurra Orayen, and Pedro Pascual Arzoz. 2011. Municipal indebetedness in Spain revisited: The impact of borrowing limits and urban development. Paper presented at XVIII Encuentro de Economia Publica, Oviedo, Spain, February 3-4; pp. 1-48.
1-жадвал
Солик тушумлари таркибида мол-мулк ва ер солигини _ салмоги1, (%) да ___
Солик турлари 2016 2017 2018 2019 2020
Жами солик тушумлари 100 100 100 100 100
шундан
Мол-мулк солигининг улуши 4,6 4,5 3,5 1,8 1,8
Ер солигининг улуши 2,2 2,5 2,0 1,8 1,9
Жами ресурс соликлари 100 100 100 100 100
Мол-мулк солигининг улуши 32,3 32,8 22,2 10,9 11,4
Ер солигининг улуши 15,0 18,2 13,0 10,8 11,9
Жисмоний шахслар мол-мулкига солик солиш максадида кучмас мулкига кадастр киймати 46,6 трлн. сумдан 293,6 трлн. сумга усган (1-расм). Шунингдек, утган йиллар мобайнида ушбу солик ставкаси 8,5 бараварга камайтирилган.
1-расм. Соликка тортиш максадида мулк объектлари киймати2, (млрд. сумда)
Жисмоний шахсларнинг мол-мулк солиги тушумларини ошишига таъсир этувчи асосий омиллар куйидагилар дисобланади:
❖ Вазирлар Мадкамасининг 29.06.2017 йилдаги 445-сон карори доирасида инвентаризация жараёнида аникланган кучмас мулк объектлари дисобига;
❖ дудудларда охирги 3 йил давомида курилган янги уйлар сони;
❖ Президентнинг 2018 йил 20 апрелдаги ПФ-5421-сонли Фармонига мувофик фукароларнинг ноконуний курилган уй-жойларига нисбатан мулк дукукини эътироф этиш буйича бир марталик умумдавлат акциясини (турар-жой амнистияси) утказилиши.
Амалга оширилган солик ислодатлари натижасида солик тушумлари таркибининг дамда алодида солик турлари буйича солик туловчилар сонининг узгариши натижасида мадаллий бюджетга солик туловчилар сони кескин усган (2-жадвал).. Жумладан, 2020 йилга келиб, ККС туловчилар сони 16,7 бараварига, Ер ва сув ресурсларидан фойдалаганлик учун солик туловчилар сони уртача соликлари туловчилар сони эса уртача 25,8 бараварига ортган.
1Давлат солик кумитаси маълумотлари асосида тузилган.
2https://www.mf.gov.uz/media/file/state-budget/predv2020/2020_uz.pdf.
2-жадвал
Соли; туловчилар сони буйича маълумот1_
Соли; туловчи юридик шахслар соли; туралари буйича 2018 й. 2019 й. 2020 й. Усиш баравари (2020 йилда 2018 йилга нисбатан)
Кушилган ;иймат солиги 6796 82405 113477 16,7
Фойда солиги 7609 53051 113868 15,0
Мол-мулк солиги 9261 58334 58856 6,4
Ер солиги 12887 70046 155023 12,0
Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун соли; 3443 56024 136366 39,6
Биро; шуни таъкидлаш керакки, COVID-19 коронавирус пандемияси шароитида адолини ижтимоий димоялаш, тадбиркорлик ва хужалик субъектлари фаолиятига, умуман и;тисодиётга салбий таъсирларни камайтириш, кулай ишбилармонлик мухитини яратиш, соли; юкини пасайтириш ма;садида соли; имтиёзлари берилган. Жумладан, жисмоний шахслар тулайдиган мол-мулк ва ер соли;ларини тулов муддати 2020 йил 15 октябрга ;адар узайтирилган. Тулов муддатини узайтирилиши о;ибатида жисмоний шахслар томонидан туланиши лозим булган 7.3 млн. сум мол-мулк ва 2 трлн.сум ер соли;лари белгиланган муддатларда мадаллий бюджетга келиб тушмаган.
2-расм. Соли; буйича пенялар дисобланишини тухтатиб турилиши ва соли; ;арзини мажбурий ундириш чораларини курилмаслиги2
Соли; кодексининг 423,440-моддаларига асосан соли; даври учун соли;ни тулаш тенг улушларда 15 апрелда ва 15 октябрга ;адар амалга оширилиши белгиланган булиб, мадаллий кенгашларга юридик шахсларнинг ундириладиган мол-мулк солоти, ер солоти ва сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиги тулашда пенялар ундирилмаган долда 6 ойга кечиктириш (булиб-булиб тулаш) имкониятини та;дим этиши белгиланган. Бундай соли; тулашдаги имтиёзлардан 14,8 минг та субъектлар фойдаланган булиб, бу мадаллий дапромад тушумларига салбий таъсир курсатган. Тадлилий маълумотларга кура, 14,8 минг та субъектлар томонидан туланиши лозим булган 352,9 млрд. сум соли; суммаси кечиктирилган (2-расм).
Жумладан, кичик бинес ма;омидаги тадбиркорлик субъектлари учун махсус режимдаги соли; тулашга утиш критерияларига узгартиришлар киритилиши о;ибатида, умумий тартибда соли; туловчи тадбиркорлик субъектлари ми;дори 3 йил мобайнида 2 фоиздан 26 фоизгача ошган. Биро; амалга оширилган ислодатларга ;арамасдан, бугунги кунга келиб, мадаллий бюджет даромадларининг давлат бюджетидаги улушида камайиш тенденцияси кузатилмо;да (3-расм). Бу эса уз навбатида, мадаллий докимият органларининг уз манбалари дисобланган мадаллий соли;лар ва йигимлар дисобидан уз
1Молия вазирлиги маълумотлари асосида тузилган. 2www.soliq.uz.
бюджетлари даромадларини базасини тулик; шакллантириш имкониятини бермайди.
■Республика бюджет ■ Махалшй бюджет лар
3-расм. Давлат бюджети даромадларида мадаллий бюджетларнинг тутган урни1
Кора;алпористон республикаси мадаллий бюджети даромадларини шакллантиришда утган йиллар давомида мадаллий соли;ларнинг улуши уртача 11-12 фоизни ташкил этган ва охирги икки йилда тахминн 2 бараварга камайган. Бунга асосий сабаб сифатида юридик шахслар тулайдиган мол-мулк солоти базаси ва соли; ставкасини камайиши ва фойда солотига ОИИРСни бирлаштиришини курсатиш мумкин.
5. Хулоса
Мадаллий бюджет даромадари манбасини кенгайтириш ма;садида, мол-мулк солоти ставкасининг бевосита хорижий мамлакатлар билан ;иёслаб оширилиши бу муаммонинг ечими булиб хизмат ;ила олмайди, чунки у фа;ат салбий натижаларга олиб келиши дам мумкин.
Биринчи навбатда соли; солишда ;уйидаги ислодатларни амалга ошириш талаб;илинади:
-I- ер ва кучмас мулк объектларини дисобга олиш назоратини мустадкамлаш (жумладан, электрон базасини яратиш];
-I- ер ва кучмас мулкнинг да;и;ий бадосини шакллантириш ва соли; солиш объектларини дисобга олиш тизимига узгартиришлар киритиш.
Шу билан бирга, даражадаги мадаллий бюджетларида даромадлар мутаносиблигини таъминлаш, мадаллий бюджетнинг даромад ;исмини баланслаштиришда бюджетлараро муносабатларни самарали механизмини ;улланиши мудим дисобланади.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Dyk, Michal. 2012. Podstawy gospodarki finansowej gmin. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wroclawiu 268: 155-67; Swidynski, Jaroslaw. 2019. Role of the Real Estate Market in thr Expansion of Housing and in the Municipal Budget of Olsztyn. Annales Universitaties Mariae Curie-Sk L Odowska Lublin Polonia LXXIV: 205-16.
2. Hita, Fermin Cabases, Roberto Ezcurra Orayen, and Pedro Pascual Arzoz. 2011. Municipal indebetedness in Spain revisited: The impact of borrowing limits and urban development. Paper presented at XVIII Encuentro de Economia Publica, Oviedo, Spain, February 3-4; pp. 1-48.
3. https://www.mf.gov.uz/media/file/state-budget/predv2020/2020_uz.pdf.
Щолия вазирлиги маълумотлари асосида тузилган.
4. Ivanova, Svetlana, and Uidis Kamols. 2013. Analysis of Municipal Budjets of Republic Importance Cities and Towns for Evaluation of Economic Development Opportunities-Case Study of Latvia. VADYBA Journal of Management 23: 63-70.
5. Kapidani, Mariola. 2015. Fiscal Decentralization in Albania: Effects of Territorial and Administrative Reform. Scientific Bulletin Economic Sciences 14: 29-36.
6. Richidei, Anna, and Maurizio Tira. 2020. Planning Practice a Research Municipal Budget Management and the Generation of Urban Sprawl. A Case Study of the Lombardy Region (Italy). Planning Practice a Richearch: 169-84.
7. Spacek, David, and Petra Dvorakova. 2011. Impact of Economic Crisis on Municipal Budgets in the Czech Republic. European Research Studies Journal XIV: 29-44; Zelca Sandra. 2010. Revenue from the Personal Income Tax in Municipal Budgets of Latvia and Latgale Region. Regional Review 6: 41-49.
8. www.soliq.uz.
© З.А. Абдуллаев, 2023.