CC BY
3¥ЛТТЬЩ ОЙЫНДАРДЫ ЦОЛДАНУДЬЩ ДИДАКТИКАЛЬЩ НЕГ1ЗДЕР1
ЮНУСОВА Д.К
ж-п.г.м., ага окытушы
НЫШАНБАЕВ К.Ф
окытушы Шымкент медресе колледжi
Эр заманньщ езше тэн экономикалык, саяси-элуеметпк жэне идеологиялык ерекшел1ктер1 болатыны баршамызга айкын. Сол сиякты, 6YriHri ^ннщ урпак тэрбиесше деген ез талабы, ез ерекшелш бар. Халкымыз терец магыналы дана ce3iH «Тауына карай ацы, заманына карай зацы »деп тауып айткан. Ецселi ел болып, ана тшн, ата салтын, дэстYрiн кайта тYлетуде. Жацарган елге, жаца тш зацы жэне тужырымдамалар мен багдарламалар тэрбие жYЙесiне жацаша кезкарастагы урпак тэрбиелеудi талап етуде. Мэселен, бшм зацында «Жеке адамныц рухани жэне ^ш куат мYмкiндiктерiн ашу, адамгершшк пен салауатты eмiр салтыныц берш негiзiн калыптастыру; Жеке адамныц шыгармашылык кабiлетiн жэне эстетикалык кабiлетiн жэне эстетикалык тэрбие берудi дамыту; «Казак халкыныц мэденитетi мен дэстYP салтын окып Yйрену Yшiн жагдайлар жасау; Жалпы бiлiм беретiн мектептерде окушылардыц денсаулыгын сактау, дене шыныктыру мен спортты » жетiлдiру мiндетi койылып отыр, ягни рухани бай адамзаттыц ары таза, ой ецбегiне ,бой ецбегi сай, сегiз кырлы бiр сырлы азаматтарды тэрбиелеудi талап етуде. Мундай жан-жакты Yйлесiмдi жетiлген жасампаз - жастарды тэрбиелеу, эрине, мектеп Yлесiне тиедi жэне онда дене тэрбиес ерекше орын алады. Олай болу себебь эрбiр багыт кездей жYргiзiлген дене кимылы, жаттыгу тэрбие жумысыныц накты кeрiнiсi. Дене тэрбиес барысындагы кимыл-козгалыс пен жаттыFулар-жеткiншектi батылдыкка баптап, сымбатты етiп сомдау, ептшкке баулу сонымен катар, тазалык, демалып рахатану, бой жазу, ой ецбек барысындаFы шаршаFанын басу, сарпы еткен ^ш-кайратты кайта толыктыра бiлу.
Елiмiз жас урпакты ец жас кезшен дене кYштерi мен рухани кYштерi сай жетiлiп, шыныFып eсетiндей етш тэрбиелеу iсiн камтамасыз етудi тэрбие саласыныц аса мацызды мiндеттерiнiц бiрi деп санайды. Жан-жакты Yйлесiмдi дамы^ан азамат тэрбиелеудiц негiзi мектеп кабырFасында дене тэрбие iсiн жаксартудан, мацызын халыктык тэрбиемен уштастырудан каланады. Халыктык тэрбие ол улттык улт болып калыптасуымен бiрге туып, бiрге дамып келе жаткан тарихи кене процеске жатады. Ондай тэрбие жYЙесiнiц халыктык педагогикамен ты^ыз жYргiзiлуi тиiс. Халыктык педагогика деп «улттар мен улыстардыц элденеше FасырFа созылFан урпак тэрбиесшдеп улттык салт-дэстYрлерiмен мэдени ойлау процесшщ озык Yлгiлерiнiц жнынтынын» тYсiнемiз. БYкiл дYниенiц табиFи тутастыFы бYгiнгi апат-алкымFа жетiп тур. Ол табети тутастыктыц бузылуы, адам бойындаFы тутастыктыц, YЙлесiмдiлiктiц сакталмауына байланысты сиякты. Бул катердi токтатудыц жолы, ол адам бойындаFы тутастыкты калыптастыруFа катысты деп санаймыз. Сонда Fана адамзаттыц ез бойында iшкi жэне сырткы касиеттерi YЙлесiмдi, жарасымды байланыста бола алады. Себебi iшкi адам касиетiн, сырткы ^ш касиетi толыктырып, канаFаттандырып отырса, керiсiнше сырткы кYштi, iшкi касиеттер куаттайтындай YЙлесiмдiлiкте болса, жеке туетаныц наFыз толык тутастыFы сонда калыптасатын болады. Iшкi кYшке акыл-ой, жYрек , кайрат, куат, тазалык т.б. жатады. Ал, сырткы кYшке жататындар: ол бYкiл дененiц кимыл-KOЗFалысы, булшык ет, кол, аяк, иык, бас. БYгiнгi кYнге дейiн, бiз бала тэрбиесiнде олардыц жеке касиеттерш бeлiп карадык жэне де оныц бiр Fана кырын дамытуFа ^ш салып келдiк. Тэрбие барысында не акыл ой немесе дене ^шш дамытуFа бет бурдык. Бала тэрбиесшде бул касиеттердiц бiрiнсiз-бiрiн дамытуFа болмайтынын, оларыц бiрiмен бiрi тыFыз байланыста екеш ескерiлмедi. Мiне,соныц нэтижесiнде коFамымызда акылынан кара кYшi басым азаматтар жiгерсiз, толык емес адам тэрбиелеп келдш . Мундай процессiз коFамымыздыц
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
еркениетп елдер децгешне жетуi mymkíh емес.Осындай жан-жакты Yйлесiмдi дамыган жеке тулганы тэрбиелеу ici тек ÔYrÏHri 6!здщ козгап отырган мэселе емес, сонау ширек гасыр алдын улы шыгыс ойшылы, фэлсапа иеci эл-Фараби, Егер, денщ сау болса, оны сакта жэне ныгайтуга жагдай жаса, денсаулыгыц жок болса, оны табуга кемектесу керектiгiн керсетп. б!здщ козгап отырган жан-жакты Yйлеciмдi азаматты Эл-Фараби «Дене саламаттылыгы» деп карады. Ол дененщ дурыс дау касиетшен баска да, адамныц мшез-кулыгыныц дурыстыгын камтамасыз етудi талап еткен. Эл-Фараби езшщ «Бакыт жолын сштеу »трактатында адамды бакытты кылатын Yш жагдайга кещл аударды:
1.Бул эрекет,адам езшщ дене мYшелерiн пайдалану Yшiн керект эрекеттер: отыру, туру, жYгiру, керу, есту т.б.
2. Жан аффектшерг куштарлык, рахат, куаныш, ашу, корку, жабыркау, кызыгу
3. Акыл-парасат.
Экiмшiл-командалык баскару жYЙеci дэуiрлеп турган кезецце дене тэрбиесшщ халыктык куралдарыныц дамуы тежелiп, бiркатар бурмалаушылыктарга жол бершдь
Орталыктандырылган спорт тYрлерi мен б1р iзге салынган ойындар енгизшд^ улттык ерекшелiктер еcкерiлмей интернационалдыру тездетшд^ халыктык ойындар мен дене шыныктыру жаттыгуларына «педагогикага жат» деген жалган айдар тагылды. Ал шын мэшанде халык ойындарын, дене шыныктыру жаттыгуларын, бой жазып, дене cергiтерлiк шараларды пайдалану тарихи кана емес, аса зор емiрлiк кажеттiлiк едi. Дене тэрбиес куралдарыныц эскери-саяси кана емес, сауыктыру — колданбалы багдар-максаты бар. Сондыктан да, ол халык турмысында елеулi орын алады. Бул айтылгандарга орта гасырларда емiр CYрген атакты галымдар Махмуд ^ашгари мен Юсуп Баласагунды ецбектерi дэлел бола алады. Олар деш сау, жаркын жYЗдi урпак тэрбиелеуде халык ойындары мен бой серптерлш шаралардыц орнын ешнэрсе де баса алмайтынын жазып калдырган. Бул, эрине, ез заманы Yшiн Yлкен жацалык едi. Эciреcе, олар ойынныц кемегiмен балаларды тэрбиелеуге Yлкен кещл белген.
Тегiнде ойындар, дене шыныктыру жаттыгулары, эр тYрлi бой серптерлш шаралар дене тэрбиеciндегi халыктык педагогиканыц негiзгi куралдары болып табылады. Сондыктан да ^ашгари мен Баласагунидыц халык ойындар мен дене шыныктыру жаттыгулары туралы трактаттары осы ^нге дейiн езшщ мацызын жойган жок. ^азактыц данышпан акыны Абай ^унанбаевтыц емiрiмен шыгармашылыгында халык ойындары мен халыктык спорт елеулi орын алган. Бiзге келiп жеткен деректерге караганда, улы акын тогызкумалак ойыныныц 6шНр! болган, кансонарда ац аулап, кус салган. Ал акынныц шыгармаларында казактардыц дене тэрбиеciнiц эр алуан формалары мен куралдары рухани емiрiмiздiц аса мацызды кубылысы, улттык мэдениетiмiздiц аса мацызды компонент ретiнде керiнедi. Б1з ез зерттеулерiмiзде акынныц халык ойындары мен спортка деген кезкарасына терещрек Yцiлгендi жен кердiк.
Акын Абай халыктыц рухани кундылыктарына эдеби-сыни кезбен карап, олардыц ец багалы, мацыздыларын белiп керсеткен. Ол, ез елендершде халык мурасын аяулауга шакырып, улттык мэдениеттщ тел ерекшелiктерiн, сонылыгын жырлады. Атап айтканда, акын халыктык спорттыц ец 6!р iнжу-маржандарын мактан етш, оларды халыктыц емiр салтыныц жаркын Yлгici деп карады. Бул орайда профессор Шерияздан Елеукенов акынныц ^й6!р айткандары француз ойшылы Мишель Монтеннщ кезкарастарымен Yндеc келдi деп санайды. Бiздiцше, мундай пайымдау шындыкка сай келедь Эйткенi, Абай да, Монтень де адамныц акыл-ойымен катар тэнш де тэрбиелеу мэcелеciн кYн тэртбше коя бiлген. ¥лы акын шыгармаларында дене шыныктыру мен спорт адамды рухани жэне имандылык тургыдан дамытудыц алгы шарты ретiнде карастырылады. Абайдан бурын улттык поэзияда табигат пен емiрдiц реалиcтiк картиналары муншалыкты келют тYPде жасалмаган едi. Буган акынныц «кан сонарда бYркiтшi шыгады ацга» деген елецiн айтсак та жеткшкт!. Тарихта адам тэрбиеciнiц эр алуан катпарларын аршып, ашып жазган нелер б1р данышпандар болган. ¥лы Абай солардыц санатына жатады. Ол адам тэрбиесшде тэн мен жанга, рухка айрыкша
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
кещл белдь Бiз де ез зертеуiмiзде бул проблемага бiрiншi кезекте мацыз 6epeMi3. Педагогикалык эксперименттщ барысында мынадай жайт белгш болып отыр. ¥лттык ойындар мен спорт турлершщ балалар мен жас еспiрiмдердiц дагдылары мен касиеттерш дамытуга ыкпалы дене тэрбиесшщ кейбiр баска куралдары мен формаларыныц ыкпалымен салыстырганда аса жогары болып отыр. Мундай жагдайларда адамныц тэни касиеттерiн дамытудыц интернационалдык куралдарын бiр жакты пайдаланудыц тиiмдiлiгi аз, оныц Yстiне мундай куралдар жаттыгушылардыц жагымсыз реакцияларында тугызып жYр.Дене тэрбиесiнiц халыктык педагогикасы эдеттен тыс мацызды рел аткарады. Халыкта ецбекке, акикатка, кайырымдылыкка деген сYЙiспеншiлiк сакталган, баска сезбен айтканда имандылык езегi, негiзi элi жогала коймаган, эр халыкта-ак бул CYЙiспеншiлiктi кадiрлеушiлер жеткiлiктi. Олардыц жас урпакка ыкпалы елшеусiз. Нак осы халыктык педагогика, улттыц имандылыгын, рухани саулыгын аныктай алады. Онымен халыктыц рухани емiрiнiн тарихи тамырлары байланысты . Жалпы тэрбиелiк кагидалармен катар, дене тэрбиес процесiндегi окыту, Yйрету ез ерекшелiктерiмен де сипатталады. Бул жерде Yйрету, окыту козгалыс кимылдары аркылы жYзеге асырылады. ^озгалыс кимылдарын жасауга Yйрету козгалыс дагдылары мен ептiлiктi калыптастыру зацдылыктарына сэйкес куралады. Тегiнде балада эртYрлi козгалыс-кимыл кептеген факторлардыц эсерiмен калыптасады. Оларды дамыту процесi эртYрлi сипатка ие болады. Бул процест жеделдетуге табигаттыц кYштерiн, шыныгудыц алуан тYрлi эдiстерiн тиiмдi пайдалану жагдайында кол жеткiзуге болады. Дене тэрбиесшщ халыктык педагогикасы тэрбие мэдениетiнiц сабактастык куралдары мен формаларын, эртYрлi эдютерш, балалармен жастарды социализациялау тетiктерiн (механизмдерш) солардыц бiрi — казактардыц оларды тынысы жасына карай топтарга белуi деп санауга болады, ягни езшдш бiр «жыныс — жас шкаласы». Бул баланыц жынысы мен жасын гана емес, психологиялык ерекшелiктерiн де еске алады. Белгш казак этнографы А.Диваев езшщ «кыргыз балаларыныц ойындары» атты макаласында жасына карай Yш топты келтiредi, атап айтканда, балалар тобы (1 жастан 7 жаска дейiн), жас еспiрiмдер тобы (7 жастан 15 жаска дешн) жэне жшттер тобы. Бул эрине, ^нделшт турмыстагы, адамдардыц, санасындагы калыптаскан жайлар. Ал эцпме тэрбиенiц накты салаларына катысты болган жагдайда, «жыныс — жас шкаласы» анагурлым усак топтарды да камтиды . Осыган уксас эр тYрлi жыныс — жас жагынан болу, атап айтканда мшез кулык ерекшелiктерiне, жасына, акырында, дене бтмше карай болу болган. Жылдан-жылга жаца жаттыгулармен, ойындармен молыккан тэрбие мен окыту формалары жYЙелi тYPде кYPделене тYседi. Акыл-ой, дене кабылеттерi децгейiнiц артуы кYнделiктi емiрге кажетп жаца козгалыс дагдылары мен шеберлшке ие болудыц алгы шарттарын жасап береди Мэселен, казак баласы бес жаска келгенде ата-анасыныц тапсырмасын орындау Yшiн ерттеулi атка ез бетшше мiнiп, ез бетiнше атты жYргiзе бiлуге тиiс.Ойындар аталган адамдар емiрiнде елеулi орын алады. Дене жаттыгуларыныц ойындык формалары мен кимыл ойындары дене тэрбиесшщ куралы ретшде бiркатар касиеттерге ие, булардыц арасында ойнаушылардыц кецiл-кYЙi, сезiмге берiлгiштiгi бiрiншi орын алады. Жагымды сезiм жэне ойынга деген кызыгушылык, кулшыныс, жаксы тшек тугызады. Соныц нэтижесiнде козгалыс дагдылары мен шеберлш жетiлдiрiлiп, баянды етшедь Дала табигаты, дала YPДiсi кыз балага да осындай талап кояды. ^азак шабандоз кыздарыныц ат Yстiндегi кимылдары жайында сез еткенде бiзге келiп жеткен тарихи материалдар кеп жайдан хабар береди «Олар ез аягымен кара жер басып жYргенде кандай кимыл жасай алатын болса, ат Yстiнде де нак сондай эбжшдш жасап, ездерiн еркiн сезшедЬ» . Жетi, сегiз жастагы балалар бэйге, аламан бэйге сиякты Yлкен спорт жарыстарына катыстырылатын болган. Сейтш, олар тай жарысы, кунан бэйге, денен бэйге жарыстары катысушыларыныц непзп белегiн кураган. Эрине, мундай жарыстар кыска кашыктыкка лайыкталып еткiзiлетiн болган.Мунымен катар революцияга дейiнгi дэуiрде жасаган орыс авторлары узак, тым узак кашыктыкка арналган жарыстарга жаксы дайындыгы бар шымыр, эбжш жас шабандоз балалардыц катыскандыгын жазып калдырган. Олар мундай Yлкен сыннан CYрiнбей ететш балаларга тац калатынын
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жасырмаган. Ipi жарыстар кезшде мундай жас шабандоздар 5-6 сагат бойы ат YCTiHeH TYcnereH, олар жарыс eTeTÏH жерге бэйге атына MiHin, алыс жерлерден tyh катып келген. Мундай орасан зор салмак;ты жас шабандоздыц организмi кайыспай кетерген, eйткенi, Yлкен жарыстарга мукият даярлыктан еткеннен кейiн iрiкпей алынган. Осы арада мына бiр жайтты айткан жен, дене тэрбиесшщ халыктык педагогикасында дене шыныктыру, оны жетiлдiрудiц негiзiн курайтын барлык компоненттер мукия негiзделiп жасалган. Балалардыц бул кезендеп кеп уакытын ойын алады. Ойын тYрi жагынан кYPделi, мазмуны жагынан кызыкты бола тYседi. Ойында балалар алгашында негурлым карапайым, одан кешн кYPделi кимылдарга, тiптi жауынгерлiк кимыл элементтерiне Yйренуi кажет. Соцгы жауынгерлш кимыл кезiнде олар болашакта батыр-жауынгер жiгiт болуды арман етiп, Yлкендердiц кимыл-эрекеттерiне елiктейдi. Муны бiзге жеткен ауыз эдебиет материалдары гана емес, этнографиялык материалдар да дэлелдейдi. Табигат жагдайында балалардыц кимылы, негурлым табиги, негурлым еркiн болады. Эйткенi, коршаган ортаныц eзi белсендi кимылга кец мYмкiндiк бередi. Мэселен, бала ойлы-кырлы жермен корыкпай, жолымда кауiп-катер болады екен демей, шыр кебелек айналган дYниеге кызыга жYгiредi. Сонымен катар, табигат аясында секiру, жYгiру Yшiн жаттыгуларын жасау Yшiн колайлы жагдайлар бар. Балалар шуцкыр аркылы, казылган ор аркылы секiрiп, аласа буталар аркылы каргып ойнайды, куласа да tyH кетпейдi, кек майса жерге, жумсак топыракка кулайды. Осындай жаттыгулар мен ойындар нэтижесiнде балалардыц кимылы анагурлым жецiл, дэл болады, соган сэйкес дагдысы мен шеберлiгi де жетше тYседi. БYгiнде жинактаган тэж1рибе табигат аясында жаттыгулар мен ойындар жасау Yшiн кектем, жаз, коцыр кYЗ барынша колайлы болатынын керсетед^Спорт элементтерi бар дене шыныктыру жаттыгулары мен ойындардыц бэрi дене шыныктыру жэне нервтш-психиканы дамытудыц тамаша куралы болып табылады.Осыныц аркасында, тарихи жазбаларда атап керсетшгеншдей казак «балалары он шакты жасында оку маневрлерi мен шайкастарга катыса алады» Он Yш-он терт жастагы жас eспiрiмдердiц ойындары негурлым к^ жастагылардыц ойындарынан елеул тYPде ерекшеленедi. Сан жагынан кыскарумен катар мазмуны жагынан, ойынды етюзу узактыгы жагынан елеулi тYPде ^рделене тYседi.Бул eзгерiстер жас ерекшелiктерi мен дене шыныктыруды дамыту eзгешелiктерiмен тYсiндiрiледi. Мэселен, кыз балалар ез курбыларыныц арасында кeбiрек болады, олардыц ойындарында рухани-имандылыкты дамыту багыты белец алады, бул айтылгандарды жазба ескерткiштер гана емес, ауыз эдебиетшщ материалдары да растап береди Мундай жастагы жеткшшектердщ ойындарында будан бурынгы жастагылар Yшiн, сипатты кептеген элементтер сакталады. Жас жеткшшек балалар ез бетiнше творчествомен шугылдануга колайлы жагдайлар жасайтын ец тандаулы рухани-имандылык тэндiк касиеттердiц кершуш бейнелейтiн кYPделi сюжеттi багыттагы дене шыныктыру жаттыгулары мен ойындарга бешм.Жеткшшект1к кезендi артка тастаган жастардыц ойындары ^рделенш, баска сипат алады. Олар ойындардагы жаяу аударыспактык орнына спорттык ат кYресiн немесе кYмiс алу ойынын ойнайды. ^азак аулында жарыс ойындары мен кещл кетеру ермепне деген кызыгушыльщ эрдайым кYштi болган. Муныц себебiн мынадай жайтпен тYсiндiруге болады.Нак осы спорттыц халыктык тYрлерi мен ойындарында жас жiгiттердiц кабылеттерщ имандылык, спорттык касиеттерi айкын кершетш болган. Сондыктан, ойынга дайындыкка зор мацыз берiлген. ^олданылган ойындар мен дене шыныктыру жаттыгулары дене тэрбиесшщ халыктык жYЙесiнiц осы басты мшдетш шешуге багытталган. Осы кезецнен бастап, дене мен нервтщ Yлкен ^ш-куатын арттыратын жекелеген спорттыц халыктык тYрлерi мен ойындары молынан пайдаланылады. ^ыздар кыз куу, мYше алып кашу, жорга жарыс сиякты жарыс тYрлерiне катынасады, ал жiгiттер кекпар, ^мю алу, жамбы айту сиякты ойындарга катысады . Мундай жастагылар Yшiн дене шыныктыру жаттыгулары мен ойындардыц педагогикалык кундылыгы сол, мундай ойындармен жаттыгулр негiзгi козгалыстар мен кимылдардыц кYллi диапазонын камтвды. Нак осы шакта жас жiгiттердiц психологиясы бiржолата калыптасады, олардыц езара карым-катынастары аныкталады. ^атал табигат жагдайындагы, кeшпелi мал шаруашылыгы YPДiсiндегi казактардыц eмiрi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ешкашан да жещл болмаган. Мунда ецбек ету моральдык-психологиялык имандылык дайындык, ^ш-куат дайындыгы жогары багаланган. Сондыктан да, жас урпакты ецбекке тэрбиелеу жYЙесiндегi ойындар мен дене шыныктыру жаттыгуларына айырыкша мацыз бершген. ^азак балаларыныц ецбекке ерте араласып алуыныц негiзгi куралдарыныц бiрi — кимыл ойындары жэне дене шыныктыру жаттыгулары болды. Мэселен, Р.Карутц казак балалары тэрбиесiнiц ерекшелiктерiн айта келш, былай деп жазды: «Барлык жердегiдей мунда да олар ойын кезiнде, одан осы замангы емiр талап ететш нэрселердi YЙренедi». Нак осындай корытындыга венгер (Мадияр) галымы А.Вамбери де казак балалары ойындары катац багыты бар деп пайымдап, ол кыздардыц ойындары эйелдердiц ецбегш, ал ул балалардыц ойындары ер юсшердщ ецбек емiрiнiц ерекшелiктерiн бейнелейтшш айтады.Ерте жастан бастап, казак балаларыныц ойыны мен ецбегi алдын ала келiсiлгенi езара бiр-бiрiн толыктырып отыратындыгы жайында М.Лавров, К.Федоров, Х.Кустанаев, А.Алекторов жэне баска да авторлар жазып калдырган.Халык ойындары балалармен жас жеткшшектердщ жYЙкесi мыкты, денесi шымыр болып есуш камтамасыз етедi. Ойындармен, дене шыныктыру жаттыгуларымен жYЙелi тYPде шугылдану белсендiлiктi, бастамшылдыкты, тапкырлыкты, ез курбы-курдастары арасында, ез бетiнше эрекет жасауды дамытады, муныц езi ужымдык (коллективтш) ецбек кызметiнiц басты шарты болып табылады.Ойынга жасаган гылыми талдау ойын баланыц Yлкендер дYниесiн бейнелеуi, коршаган ортаны танудыц жолы екенiн керсетедь Ал Yлкендердiц ецбегi — бул адамдардыц материалдык жэне рухани кажеттшктерш канагаттандыратын когамдык пайдалы ецбект жасауга багытталган кызмет болып табылады.Ецбек процес кезiнде кандай да бiр кимыл сан рет кайталанады. Бул кимылдар енбек жолын жаца бастагандар Yшiн узак эрi бiркелкi болып керiнуi мYмкiн, сондыктан оларды мезi етш, жалыктырып жiберуi де гажап емес. Сол себепт гасырлар бойгы халык даналыгы ойындардыц мазмунында баланыц юшкентай кYнiнен ецбек дагдылары мен бiрнэрсенi iстей бiлу негiздерiнiц даму жагдайларын шогырландыра бiлген. Осы аркылы балаларды, ецбекке YЙретудiц арнаулы эрi аса ецбект кеп кажет ететiн саласын ойындармен алмастырган. Бул мiндеттердi шешуге Ала ^шш, ^аскыр мен ешю, ^аскыр мен койшы, лактыр, уста сиякты ойындар мысал бола алады.Халык ойыныныц езiндiк бiр уйымдастырушыныц курылымы бар. Ойын кезiнде балалар ез кимылында соншалыкты еркiндiктi сезiнедi, мундай еркшдш балаларга канагат, лэззат экеледь Сондыктан да, олардыц ойынга деген ынтасы кемiмейдi. Мундай жагдайдыц ойын аркылы ецбекке баулу мшдеттерш шешуде мацызы зор. Эйткенi, ойынга катысушылардыц кYллi кимыл-эрекет оларды белсендiлiкке, кызмет етуге тYрткi болып, эмоциялык формада етед^Халык ойыныныц негiзгi компоненттерi оны дене шыныктырудыц гана емес акыл-ой тэрбиесiнiц эмоциялык куралдарыныц бiрi ретшде карастырады . Ол жэне бул ойын эрекеттерше байланысты накты жагдайда катынас жасалу тiлдiц кемегiмен жYзеге асырылады. Мундай жагдай, мэселен, жаца ойын тYрiмен, оныц ережелерiмен, оныц талаптарымен таныскан кезде туындайды. Е.Сагындыковтыц гылыми зерттеулерi кернекi тYPде куаттап бергенiндей, ойын процесiнде тiл балалардыц ойлауымен кiрiгiп кетедi. Мэселен, балалап ойлап тапкан сездердi есте сактау, буын тYрлерi бойынша мысалдарды келаре бiлу. Осыныц бэрi, акырында ана тш байлыгын игеруге септiгiн типзедь Ауызекi сейлеу ойындары диалогтык сейлесудщ нагыз мектебi болып табылады. Ойын барысында оныц катысушысы накты, дэл сурактар кояды немесе басканыц ойынын iлiп экетш аяктауы, ез репликасын (какпайлау сезiн) беруi де мYмкiн. Бул сейлеушiнiц ез ойын анык жеткiзуiн жецiлдетедi, езiнiц ойынга деген катынасын айтуына мYмкiндiк бередi . Екеуара сейлесушшер бiр-бiрiне дене кимылымен, бет-жYзiн кубылтумен (мимикамен), дауыс ыргагымен, эуездiлiгiмен эсер етедi. Бул айтылганга казактыц «Yйiмнiц Yстiндегi кiм?», «Ак терек, кек терек», «Ак сандык», «Сен тур, сен шык» сиякты ойындары мысал болады. Осындай ойындардыц аркасында балалар казак тiлiнiц магыналык, дыбыстык, жеке белiктерге белiнуiн зерделеп YЙренедi, кейбiр ойындар-жумбактар балаларга туган тшнщ метафоралык байлыгын ашып бередi. Сейлеу ойындарыныц негiзiнде кызыкты сез жарысына тYсушiлiк, кецiл кетерушiлiк жатыр.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Мундай ойын кезшде, элбетте, туган тшнщ байлыгы мен алуан тYрлiлiгiмен бшмеген адам утылады. Ойын Yстiнде кYлкiге калып, кызармас Yшiн жацылтпаш сиякты ойындарды жаксы бшп, мYлдiрмей айта бiлу кажет. Халык ойындарында жацылтпаш, жеребе тастау, жацылтпаш айту т.б. Yлкен мацыз бершедь Эйткенi, булар балага туган тшн YЙретедi, улттык мактаныш сезiмiн тугызады, улттык тегiн бiлуге деген кумартуды арттырады. Халык моралi туган тшн нашар бiлудi баланыц акыл-ой кабшетшщ дамуымен, ойлауыныц шектеушiлiгiмен байланыстырады. Тiлдi YЙренуде орны толмас елеулi кате ж1берушшк, сайып келгенде, бул адамды улттык сана-сезiмнен, казак этникалык бiрлiгiнен, казак мэдениетiнен жэне оныц дэстYрiнен барынша шектету, аулактату болып шыгады. Сондыктан халык ойыны мундай улттык тегшен кол Yзушiлердi жецiл эзш-оспакка алады. Кейбiр халык ойындары баланыц тапкырлыгын, тез ойлауын дамытуга багытталган, оныц киялын байытуга жэрдемдеседi, шыгармашылдык тургыдан eзiн-eзi танытуга мYмкiндiк тугызады. Бул ойындардыц катарына кэдiмгi бэрiмiз бiлетiн жацылтпаш ойыны да жатады . Халык ойындары от басындагы кYнделiктi eмiрдегi байланыстарды орныктыру Yшiн алгы шарт жасап бередi. Мэселен, эуелi балалар сандар туралы элементарлык маглумат алады, оларды белгiлi бiр жYЙесiз, стихиялы тYPде мецгередi. Бул жайт халык педагогикасында ертеден белгш болган, бертiнде балаларга есептеудiц эртYрлi эдiстерi усынылган. Журтка мэлiм, бшм ретiндегi кез келген тYсiнiк, угым, маглумат сезiмдiк негiзде туады. Мэселен, балалар сандарды бiр-бiрлерiмен косу Yшiн эр тYрлi санмен жэне олардыц ара-катынастарымен таныс болуы шарт. Халык педагогикалык сандык угымдар ауызша есептер мен канатты сездерде колданылган. Санды пайдалану практикасы кeрсеткенiндей, егер накты Yлгi-eнегелерде сандык угымдарды керсете алсак, онда балалар бул угымдарды тезiрек жэне баяндырак есiнде сактап, есше тYсiре алады. Халык ойындарыныц жэрдемiмен балалардыц санасына жалпы сандык угымдарды жеткшкт уялатуга болады. Yлгi ретшде санамак ойынын келтiруiмiз мYмкiн. Сандарды YЙрету кезiнде сандар туралы алгашкы маглуматтарды берiк мецгеру Yшiн алгы шарт жасалады, жэне анагурлым кYрелi угымдарга кол жеткiзу Yшiн непз каланады, сондыктан аталган ойын балалардыц ынтасын тугызады, олардыц ойларын белсендi ете тYседi. Мундай ойындарга жет алма, куалап сок жэне баскаларын жаткызуга болады . Халык ойыны балаларга ауызга есептi шешудiц накты мYмкiндiгiн жасап бередi жэне олардыц логикалык ойлауын дамытады. Есептi дурыс шешу болады канагаттану сезiмiн тугызады. Ойындарды кYPделi етуге болады. Табыска жету куанышы балаларды канаттандырып, жаца, бурынгыдан да киын есептердi шешуге кулшындырады. Бул айтылгандарга Yш аманат, eзiмде кур калдым, кай колымда т.б. ойындарды келтiруге болады. Балаларга халык ойындары мен олардыц сюжеттерi эрi кызыкты, эрi мэндi. Осыдан келiп шыгатын корытынды, халык ойындарында бай эмоциялык сезiм, куат бар жэне олар катац логикалык кисынга багынады.
Ежелгiден келе жаткан кызыкты ойындардыц бiрi — казак халкыныц Yстeл Yстiнде ойнайтын спорттык тогыз кумалак ойыны. Бул ойын халык арасында «шопандардыц алгебрасы» деп бекер аталмаган. Эйткенi, еткен замандарда бул ойын калыц халык букарасыныц арасында, эаресе, койшылардыц арасында кецiнен мэлiм болган.
Халык ойынын ойнау кезшде оган катысушылардыц акыл-ойын дамыту жYзеге асырылады, ал оныц тэрбиенiц баска кырларымен байланысы бар.
Жеке адамды YЙлесiмдi дамытудыц бул жагы алуан тYрлi, эрi кYPделi. Эйткенi халык ойындары куралдарыныц кемепмен тэрбиелеу процес элеуметтiк, биологиялык, психологиялык жэне педагогикалык зандылыктардыц iс-эрекеттерiмен байланысты. Бул зацдылыктарды игеру балалар мен жеткiншектердiц акыл-ойыныц зердесiнiц дамуына эсер етедi. Ой жэне дене ецбегшщ байланыс механизмдерЫц бiрi кимыл жэне интеллектуальды ес байланысы жоспарында тYсiндiрiлуi мYмкiн. Поляк галымы А.Воль бул проблеманы терец зерттеп, былай деп санайды, козгалыс жады (память) тек козгалысты тугызып кана коймайды, онда таным мен максат элементтерi де болады, мунысыз ол ешкэндай бейiмделу мэнiне ие болмаган болар едi . Автор козгалыс жады жалпы атаулыныц физиологиялык негiзi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
болып табылады деп санайды. Накты талыми деректерге CYЙене отырып, ол интелектуальды жады (ес) козгалыс жадыныц керiсiнше ету процес екенiн дэлелдеп бердi. А.Вольдыц пшршше кимылдаткыш еркiн эрекет жадыныц ету процесш козгалыска келтiретiн тетiк болып табылады. Кейде халык ойындарын пайдалану процесшдеп акыл-ой тэрбиесi жалпы алганда бiр жакты -тек ой кызметсмен байланыстырылады, атап айтканда бул кимылдаткыш кызметтщ интеллектуальды мазмунын салыстырмалы тYPде дене тэрбиесiнiц ерекше негiзi ретшде дурыс емес корытындыда тYсiндiруге экелш соктырады. Бул тургыдан алганда дене тэрбиесшдеп, болгар профессоры Н.Матеваныц атап керсеткеншдей, жаца кимылдаткыш эрекеттерге YЙрету процесi мен тэрбиенiц мiндеттерiн жYзеге асыру Yшiн ойын немесе баска формаларда игершген кимылдаткыш эрекеттердi пайдалану процесш айыра бiлу керек. Бiрiншi жагдайда бул ец алдымен ол Yшiн еске сактаудыц, кабылдаудыц психикалык процестерiмен сипатты танымдык кызмет, мшез-кулыктык жаца эдiстерiн калыптастыру, осымен шугылданушылардыц кимылдаткыш тэжiрибесiн байыту болып табылады . Екiншi жагдайда, кецiнен усынылып отырган кызметте эр тYрлi жагдайларда пайдаланылатын кимылдаткыш дагдыга айналган алдын ала YЙренген козгалыс iске асырылады. Екi жагдайда да сана кызметшщ ез eзгешелiктерi бар, алайда кимылдаткыш дагдылар Yшiн сипатты козгалыстарды автоматты тYPде баскару формасы негiзiнде ол ез релш жогалтпайды.Халык ойындарын пайдалану процесшде оку кызметiн интеллектуализациялау, ойын кызметше саналы тYPде караган шугылданушылардыц шыгармашылдык белсендiлiгi артканын кeрсеттi. Бул тургыдан алганда халык ойындарда белсендi танымдык кызметбасты орын алатындыгы байкалады. ^абылдаудыц кызметтегi таддаудыц, салыстырудыц жэне корытудыц ойлау процестерi тiкелей табыска жетуге жэрдемдеседi. Зерттеу нэтижесiнде накты бшм жэне козгалткыш тэж1рибе непзшде пайда болган угым жэне туашк шугылданушылардыц ез организмiне жэне эр алуан козгалткыш мYмкiндiктерiне кeмектесетiндiгi байкалды. Демек, халык ойындарын ойнау процесшде арнаулы бiлiмдi дурыс пайдалану балалардыц акыл-ойын дамытуга жэрдемдеседi. Буган коса зерттеулерде экспериментальды топтагы балалардыц дене жумыс кабiлеттерiнiц бiркатар кeрсеткiштерi осыган уксас бакылау тобыныц кeрсеткiштерiнен асып тускен.
Атап айтканда, экспериментальды топтарда бурылыс жасау козгалысыныц каркындарында козгалысты кyрделi yйлестiруге байланысты жылдамдыкпен жасалатын жаттыгуларда ец тандаулы кeрсеткiштер тркелген.Халык ойыны интеллектуальды кабiлеттi дамытуга таусылмас мyмкiндiктердi бередi, адамды жан-жакты жетiлдiредi. Буган жогарыда келтiрiлген арнаулы журпзшген зерттеулердiц корытындылары дэлел бола аладыДазактар балалардыц ойынын кeрiп ержетiп, улкейгенде юм болатынын куэ басып айта бшген. Бул eзiндiк бiр багдар болган. Осы багдарды басшылыкка алган ата-ана ез ултыныц тэрбиесiн белгш бiр багытка карай саналы турде бура бшген. Соныц нэтижесiнде баланыц бойынан ашылмаган жаца кабiлеттер ашылган. Бул такырып ауыз эдебиетiмiздiц барлык жанрларына езек болган. Муны не деуге болады? Кершкелдш пе. Кершкелдш болса кeрiпкелдiк шыгар. ^азактар балалардыц ойнаган ойындарына карап, болашак акылды билеушiлердi, корку дегендi бiлмеген жаужурек батырларды тап басып айта бшген.
Халык ертегшер^ каhармандык-лирикалык эпостары мундай кершкелдшке толы, кейбiр бiздiц зерттеулерiмiзде бул жайлар жеткiлiктi ашылган. Халык ойынында имандылык катынастары мацызды рел аткарады. Бул катынастар мораль принциптерше негiзделген. Буларды ойынга катысушылардыц мшез-кулык ережелерiнiц жиынтыгы десе де болады. Сондай-ак олар ойындардыц когамга, когамныц ойындарга имандылык ыкпал етуiн кездейд^Халык ойыныныц имандылык кундылыгы ойын процесшде пайда болатын сансыз карым-катынастар аркылы кершедь Ойынныц басты максаты — жещс. Жецiске жету yшiн тутас бiр курал кешенi iске косылады. Жецiске ойын ережелерiн мултiксiз сактап та, ережелердi бузып та, ережелердi тугел сактамай да жетуге болады. Ойынга катысушылардыц бэсекелестшнен имандылык сипаты кeрiнедi. Халык ойыны кезiнде адал бэсекелеспк нэтижесiнде кол жеткен максат халыктыц намыс, кадiр-касиет, эдiлеттiлiк, жауапкершшк
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
сиякты имандылык касиеттермен баянды етшп, ойынга катысушылардыц карым-катынастарына дурыс эсер етедi. Халык ойындары ережелер сакталмай еткiзiлген жагдайда имандылык шиеленiске экеп соктыратын ахуал тугызады. Мэселен, «Сокыр теке», «Орамал тастау», «КYшiц жетсе — Yзiп кет» ойындары ережелердiц сакталмай етюзшген жагдайда катац имандылык айыптауга ушырайды. КYллi халык ойындары белгiлi бiр дэрежеде ойнаушылардыц имандылык карым-катынастарына байланысты. Эсiресе, жеке ойыншыныц намысы мен кадiр-касиетiне дак тYсетiндей ойын ережес бузылган жагдай жол беруге болмайтын жагдай саналады. Атап айтканда, жарыстар мен ойындар кезiнде жекпе-жекте жещлген карсыласыныц Yстiнен, басынан аттап кету дерекшк, этикага жатпайтын кылык деп саналады. Бул талап жарыстыц ересек катысушыларына кебiрек катысты болды, эаресе, эртYрлi ру, тайпа екiлдерi катыскан жекпе-жек шайкастарды бул этикага барынша мукият кецiл белiндi. Халык ойынында имандылык каракет максатка жетуге елеулi ыкпал етедi. Бул бiр жагынан, ойынга катысушылардыц моральдык тYрактылыFына Yлкен талаптар кояды, екiншi жаFынан жеке адамныц моральдык касиеттершщ кажеттiлiгiн уFындырады. Нак осыдан халык ойыныныц сипаты ерекшелiктерiнiц бiрi керiнедi. Тегiнде халык ойыны сынактыц езiндiк бiр орны iспеттi. Осында моральдык нормалар мен нускаулар жYзеге асырылады, ойын аркылы жекелеген ойнаушылардыц кадiр-касиетi, ар-ожданы, имандылык мэдениет!, имандылык табандылыFы керiнедi. Халык ойынында накты емiрде болып жататын киыншылыктар, шиеленiстер, жаFдайлардыц нускасы жасалады. Мунда практикалык жаFынан алFанда кажетп, мацызды мшез-кулык желiсi тYзiледi. Осы арада максатка сай имандылык эрекеттщ кажеттшш туындайды. Халык педагогикасындаFы дене тэрбиес жYЙесiндегi халык ойынын карастырып, оныц имандылык тэрбиемен байланысын ескере отырып, жеке адамныц YЙлесiмдi дамуын калыптастыруда оны тэрбиелеуде максатка жетудi бiлдiретiн белгiлi бiр зандылык бар екенш байкамау мYмкiн емес. Бул максатка жету Yшiн имандылык кундылы^ы айрыкша мэн-маFынаFа ие. Бул такырып казактардыц халык шыFармашылыFында Yлкен орын алатынды^ы кездейсок емес. ^OFам емiрiнде халык ойынын дамытуда мораль мен имандылык бастауларыныц Yлкен рел аткаратынын ескере отырып, ойын этикасында косымша нормалар мен ережелердi орныктыру кажеттшш туады. Ойын кезiнде кептеген киын проблемалар, кейде шиеленiстi жаFдайлар туындайды. Бул жаFдайда ойынFа катысушылардан имандылык берштшк, моральдык табандылык талап етшедь Бул касиеттер балалык шактан калыптасады, булар халык ойыны этикасында айкын бiлдiрiлген. Халык ойыны этикасында халык емiрi койнауларынан халыктык педагогикасыныц дене тэбиесшен алынFан. Келер бiр асыл казыналар орын алып, баянды етшген. Ойын этикасы — булар адал бэсекелеспк идеясынан келiп шыFатын имандылык ережелерi мен талаптары болып табылады. Бул айтылFандар жас кыздар мен олар катыскан ойындар мен кецш кетерушшктерге кебiрек катысты. БуFан «^ыз ойнак», «^ыз кашар», «Дамбал салды» жэне баскадай ойындар мысал бола алады. Этика ережелершщ етiрiк айту, дандайсу, арам ой, ештесу, менсшбеу сиякты жаман нэрселермен бузылуы ойынныц етуiне, жалпы ойынFа жаFымсыз эсер етедь Сондыктан халык ойыныныц этикасы кептеген жаFдайларды — команда мYшелерiнiц бiр-бiрлерiнiц тецдiгi мен тецсiздiгiн, жастары мен жыныстарын, жеке аралары мен командалык катынастарын ескерiп отырады. Кептеген халыктыц эдет-Fурыптары , мейрамдары, спорттык жарыстары жас урпактыц, мшез кулкыныц этикалык нормаларын калыптастыруFа барынша тшмдь Дене тэрбиесi халыктык педагогикасыныц ескертюштерше шараларында жастарды максатка сай тэрбиелеудщ кептеген талаптардыц нышандары табылып отыр. ¥лттык эдет-Fурыптары мен дэстурлершщ катац сакталуы шецберiнде еткiзiлетiн ойындарда эрбiр катысушыныц мiнез-кулкы мен ролi белгiлi бiр ережелерге тоFыз табак «Муше алып кашу, алтыбакан боып табылады. БуларFа жоFарыда келтiрiлген кыз ойнак, кыз кашар ойындары да жаткызылады. Халык ойындары эстетикалык тэрбиеге де ыкпал етедi балалардыц эдемлшк пен эстетикалык творвество (шыFармашылдык) жайындаFы алFашкы тYсiнiктерi ойындар формасы туршде керiнiс бередi. Балалардыц, эсiресе жас балалардыц ойындарында творчестволык (шыFармашылдык)
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
киялдау улкен орын алады: олар жай шыбыкты ат деп мшш шапкылдайды, шокпар деп колына устап журедь ^иялдану уакыт ете келе рольдi ойындарда сюжеттi жылжымалы ойындарда одан эрi дамытылады. Эаресе, эстетикалык тэрбиеде эн-куймен суйемелденген ойындардыц рeлi зор. Бул ойындар музыканыц формасы мен сипатын жаксылык мецгеруге, эн творчествосыныц мэнiн тyсiнуге мумкшдш тугызады. ^ол устасып жyрiп эн айтылып, би билейтiн ойындарда шыгармашылдык (творчестволык) мyмкiндiктер, эн мен ^^i орындаушылардыц кейбiр касiрет-каЙFысы кeрiнiс береди Осы топка жататын ойындарды жас жеткшшектер мен жастар кецiнен пайдаланады. Сонымен жас урпакты тэрбиелеу тэж1рибес (практикада) мына бiр жайды айкын дэлелдейдi, халык ойыны балалар мен жас eспiрiмдердiц бойына жоFары имандылык, дене кабшетт^ мен касиеттерi рухын себуде мацызды куралдардыц бiрi саналады. Халык ойынында тэрбие мен уйрету эдiстерi мен тэсiлдерiнiц тутас бiр жyйесi калыптаскан, олар урпактан-урпакка бершп, халык эмiрiнiц барлык жактарын бейнелейтш дэстyрлi бiлiм мен даFдылардыц, шеберлштщ, жиынтыFы ретiнде игерiледi. Алайда, осы замаеты тэрбие жyйесiнде халык ойындары мен дене шыныктыру жаттыгуларын пайдаланып, творчестволыкпен игеруде елеулi кемшiлiктер бар, олардыц ец бастысы — оку-тэрбие жумысында дене тэрбиесiнiц халыктык куралдарыныц элаз колданылуы болып табылады. Эр жылдары жyргiзiлген бiздiц зерттеу жумыстарымыз мынаны кeрсетiп отыр. Дене шыныктыру жаттыFуларыныц халыктык ойындарын колдану саласында озык (прогресшiл) дэстyрлердi кайта .
1. Ашмарин Б.А. Теория и методика физического воспитания.М., «Просвещение», 1990.
2. Абай ^унанбаев . Шы^армалар (ею томдык жинаFы). I-том Алматы, «Еылым» 1977
3. Эл-Фараби. Элеуметпк-этникалык трактаттары. Алматы, «Еылым», 1975
4. БаласаFун Ж. ^утты бiлiк. Алматы, «Жазушы», 1986
5. Барабанов А.Г. Высшее физкультурное образование. Проблемы и решения. Автореферат доюг. дисс. -М., 1996.
6. "Денешыныктыру мэдениет жэне спор^маманды^ы бойынша жоFары кэсттск бiлiмнiц жалпыFа бiрдей мiндеттi мемлекетпк yлгiсi. А. 1999.
7. Домин А.А. Истоки у-шу. Алматы, 1990
8. Дулатов М.Муашмдерге. Алматы, «Жазушы»,1991
9. Жарыкбаев ^.Б., ^алиев СД. ^азак этнопедагогикасыныц дэрiс баFдарламасы. Алматы, РБК, 1993
10. Жумабаев М. Тацдамалы шыFармалары. Алматы, «Еылым», 1992
11.Ильенков Э.В. Философия культуры. М., 1991
12. ^удайбердиев Шэкэрiм шы^армалары. Алматы, 1988 13Дазакстан Республикасыныц б/ беру Зацы. ^азакстан мектебi, 1992, №5 14Дазакстан балалар мен окушы жастарFа дене тэрбиесiн берудiц тужырымдамасы. //^азакстан муFалiмi, 1991, 5 сентябрь.
15. Лесгафт П.Ф. Избран. собр. соч. Т. 2, М., 1952
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
