CC BY
17Keywords: prose fiction, history, education, researcher, tasks, political situation, people, literary process, worldview, literary thinking, culture, intellectuals, reformers.
Сведения об авторе:
Олими Хосият Хоким - Таджикский государственный институт языков имени Сотима Улугзода, кандидат филологических наук, доцент кафедры теории и истории литературы. Адрес: 734019, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Мухаммадиева 17/6, тел: (+992) 917160791; Почта: hosiyat.olimova@mail.ru
About the author:
Olimi Khosiayt Hakim - Tajik State Institute of Languages named after Sotim Ulugzod, Candidate of Philology, Associate Professor of the Department of Theory and History of Literature. Address: 734019, Republic of Tajikistan, Dushanbe, st. Mukhammadieva 17/6, tel: (+992) 917160791; Mail: hosiyat.olimova@mail.ru
ТДУ:891.550-93. АФКОРИ АДАБИЁТШИНОСИИ АБДУСАЛОМ ДЕ^ОТЙ
Норова Г.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Абдусалом Дех,отй дар давоми умри худ вобаста ба чанбаву масъалах,ои гуногуни адабиёти классикй, адабиёти советии точик, намояндагони адабиёти советй, адабиёти бачагона, тарчумаи бадей, забони точикй, санъат, публисистика, маданияти сухан ва гайра такризу маколах,ои пурарзиши зиёде навиштааст, ки ин х,ама мах,сули илмй-тах,кикотии у дар "Куллиёт", ч.У (Маколах,о), 1966 асосан гирд оварда шуда, аз руи мавзуъ ва му^таво ба 8 кисм таксим шудаанд.
Мо кушидем, асосан маколах,ои кисми аввал "Маколах,ои мансуб ба адабиёти классикй", дар кисми дуюм "Маколах,ои мансуб ба адабиёти советй" ва кисми сеюм "Маколах,ои бахшида ба намояндагони адабиёти советии точик" мавриди тахкику пажух,иш карор додаем. Х,амин тавр, дар "Куллиёт"-и А.Дех,отй чилди У(1) маколаи аввал та^ти унвони "Дурдонах,ои мероси адабии мо"[1, с.7] ба табъ расидааст. А.Дех,отй дар маколаи аввал аз китоби "Очеркх,о аз таърихи СССР"(китоби аввал) дар зери та^рири проф. А.БШестаков аз боби "Аввалин давлатх,ое, ки дар хоки СССР ба вучуд омадаанд", чунин андешаро иктибос меорад: "Дар канорх,ои дарёи Зарафшон ва дарёчах,ои дигаре, ки ба вай мерезанд, дар мобайни дарёх,ои Сир ва Аму давлати Сугдиён мавчуд буд ва маркази ин давлат дар Мароканд (Самарканди имруза Н.Г.) чой гирифта буд...халки кадимаи сугдй ачдоди точикони х,озира мебошад" [1, с.7]. АДехдтй аз ин андеша ба хулоса омадааст, ки худи х,амин ду се чумлаи мухтасар ба мо дар бораи таърихи чандх,азорсола доштани халки точик мазмуни бисёреро мефах,монад. Аз чумла дар макола аз таърихи дуру дароз ва гузаштаи хеле бой доштани халки точик ва барои имрузиён мероси бузурги беинтих,о ва бою пургановат гузоштани Рудакй, Фирдавсй, Носири Хисрав, Абуалй Сино, Саъдй ва Камоли Хучандй барин симох,ои номдори илм ва адабиёт ишора мекунад.
Дар макола таъкид мешавад, ки пас аз таъсисёбии РАСС Точикистон ба назди адибон ва ходимони илмии он вазифа гузошт, ки мероси адабию илмии гузаштагони худро гирдоварй намуда, муаррифй намоянд. Таълифи китоби "Намунаи адабиёти точик"-и С.Айнй соли 1925 дар ин бобат кушиши аввалин ба шумор меравад.
А. Дех,отй дар макола инчунин дар бораи он монеах,ое, ки пантуркистх,о ва душманони мероси адабии халки точик эчод менамуданд ба тафсил ибрози назар намуда, исбот мекунад, ки мероси адабии халки точик х,ануз пеш аз Фирдавсй, Умари Хайём, Саъдй, Хрфиз, Убайди Зоконй ва давдо адибони номдори, сарзамини Эрон арзи вучуд дошта, чун шоирону нависандагони мазкур ва мероси адабии онх,оро ба точикон ва эрониён баробар нисбат додааст.
Абдусалом Дех,отй дар макола шоирону донишмандони, кишвари Мовароуннах,р:Дакикй,АбуалйСино, Камоли Хучандй, Носири Хисрав, Адиб Собири Тирмизй ва чанди дигарро ва душманони мероси адабии халки точик инкор менамуданд,сахт мах,кум менамояд. Соли 1940 бо ибтикори Иттифоки нависандагон "Намунах,ои адабиёти точик" бознашр гардид, ки А.Дех,отй яке аз мураттибони он мах,суб меёбад.
А.Дех,отй дар нашри "Намунах,ои адабиёти точик"-и соли 1940, махсусан, дар х,алли масъалаи адабиёти тооктябрй х,амчун адабиётишинос чунин натичагирии дуруст кардааст:
1 .Адабиёти хаттии точик бархилофи акидах,ои схоластикй ва гайри илмии баъзе шаркшиносон на аз асрх,ои ХУ-ХУ1, балки аз асрх,ои 1Х-Х сар мешавад. А. Дех,отй дар бораи омухтани мероси адабии Носири Хисрав, Умари Хайём, Камоли Хучандй, Мирзо Абдукодири Бедил, Ах,мад Махдуми Дониш ибрози андеша намудааст, ки хеле чиддй ва чолиби таваччухднд.
2. А.Деx,oтй тотаб мекyнaд, ки шри oмyxтaн Ba 4on кyнoнидaни aдaбиëги клaccикй Ba тooктябpиpo миcли дигар республико^и СССР тaнх,o бя ^гаери Hn^o^ Нaвиcaндaгoн Ba Нaшpиëги Довлотй нaгyзoштa бя ин кop oлимoн Ba мyтaxaccиcoнpo caфapбap кyнем.
3.Бя гyзapoнидaни мapocимх,oи ëдoвapй Ba юбилеш^и якчянд cимoх,oи нoмдopи aдaбиëтaмoн тойсрии вacеъ бинем: миcли дяр oxиpи coли 1940, 1000-coлaгии вaфoти устод Лбyaбдyллoи РудякИ, coли 1943 юбилеи 840- штагии тaвaллyди хдким №сири Xиcpaв Ba f. Mo бя ин pox имкoнияти бештap муяррифй нямудяни cимoх,oи aдaбиëтaмoнpo пaйдo мекунем.
Лбдycaлoм Дехдгй дяр мя^лои "Адиб Собири Тирмизй", ки coли 1940 дяр китoби '^ямуня^и aдaбиëти точик" бя тябъ pacидaacт [2, c.17-18], бя тaвpи xеле фишурдя xoнaндapo бя cимo Ba мя^ми Лдиб Сoбиp шинoc мекуняд. Мaълyмoти ЛДехртй дяр acocи тaзкиpaи Дaвлaтшoх,и Сaмapкaндй "Тaзкиpaт-yш-шyapo" "... ясляш aß Бyxopocт, дяр Xypocoн нaшъyнaмo ëфтa, дяр яхди Сyлтoн Сянчяр aß Тирмиз бя Мapв aфтoдa" Ba мyвoфики мaълyмoти тaзкиpaи "Огaшкaдa"-и Лyтф-aлибеки Озяр дяр Xиpoт то^сил кярдян Ba дяр яксяри илмхри зaмoн мо^роти беш дoштaни ypo тяъкид мекуняд. ИнЧунин дяр мя^я-ляи coли Ba^ora Лдиб Сoбиp бя мaълyмoти Дaвлaтшox, тгкя кapдaacт. "Лдиб Сoбиp дяр нязди Сyлтoн Сянчяр Ba oдaмoни вaй хурмяти зиëд дoшт. Вякге ки Отсиз бинни Мухдммяди Xopaзмшoх зидди Сянчяр иcëн корд, Султан Сянчяр Адибpo мокфй бя Xypocoн фиpиcтoд, тo ки яз bo^oxm oн чo нaвиштa истод. Як руз Отсиз шaxcеpo paвoн корд, ки Сaнчappo зокм зядя хдшэк куняд. Лдиб Сoбиp, ки дяр Xopaзм буд суряти oн шaxcpo яйнян кяшидя бя Сyлтoн фиристод. Сyшгoн oн шaxcpo ëфтa чaзo дoд. Отсиз яз ин шри Лдиб Сoбиp xo6op ëфт Ba дясгу пoи ypo бaндoндa бя дapëи Лму Faprç кyнoнд"[2, с.18].Ин фoчиa дяр coли 546-ми хичрй руй дoдaacт, ки бя 1152-ми мелoдй 6opo6op меoяд. Лдиб ^бир девoни мyкaммaле дopaд, ки бештяриняш ^сидя ясг.
Мя^лои дигари Л. Дехдгй "Камоли Хунандй" шли 1940 дяр китоби "Намунаи адабиёти тоник" бя тябъ мерясяд. Мyвoфики ишopaи мухдккик дяр нaвиштaни ин мо^дочо "Кaмoли Xyчaндй" нoм мя^лои ycтoд Лйнй хдмчун acoc иcтифoдa шyдaacт. Дяр мя^лои мязкур Л.Дех,с>тй acocaн xoнaндapo бя фишурдяи тярчумяи ^ли Кaмoли Xyчaндй шинoc менaмoяд. Нoми ин шoиpи бузург Ba лирики мяшххури тoчик Кaмoлиддин будя, лякобош Мясъуд мебoшaд Ba тaxaллycи ядябияш Кaмoл ясг. Кaмoл дяр aBBare ясри X1y дяр Xyчaнд тaвaллyд ëфтa, coли 1390 дяр шяхри Тябрез вaфoт кapдaacт. Дяр мaкoлa дяр бopaи хучуми Туктямиш, хaмpoхи дигар Faнимaтхo бя шяхри Сapoй бурдя шудяни Кaмoл, яз чумля pyбoие, ки дяр тaвcифи Тябриз гyфтaacт: Тaбpeз мapo ba you урн xo^aà буд, naüeacma мapo вupдu зaбoн xo:aд буд. To дapнaкaшaм o6u Чapaндoбу Taym, c}pxo6- su 4amjuu мaнpaвoн xoyaö буд.[4, c.127]
мяълум мешaвaд, ки 4op шл дяр Сapoй xyдpo дяр мо^бяс тacaввyp кapдaacт. Вoкеaн ypo мyвoфики мaълyмoти "Kдмycyлaълoм"- Шямсид- дин ^мй Ba "Отaшкaдa"- и Озяр Кaмoлpo дяр ^a^acarn4 нoм колъя хябс кярдоянд, ки pyбoии зерин бя ин ишopa мекуняд: "Kau бoшaд œ un mam бурун oмaдaнaм, Ho.м acm œ m нaнг бурун oмaдaнaм. Tyü мaгap œ cam бурун мeoяд, Пapвoнau œ cam бурун oмaдaнaм ".
Л.Дехртй инчунин дяр бopaи тaвaччyхи хямясри Кaмoл X^oфизи Шеразй бя шеъри y, ки хapдyяшoн дусги FOибoнa будяянд низ ибpoзи
яндешя нaмyдaacт. "X^aттo як 6op Xo^® як Faзaли Кaмoлpo, ки мo бя ин китoб дapoвapдем Ba бяйги oxиpини ин Faзaл ин яст:
"Гуфт aa cap дap бuёбoнu sa/miu xoqû uu^, Taшнaгoнpo муждж œ ма бубap! - гуфтим: бa шшм! " X,oфuз œ гoяmu maъcupaш ^я кapдaacm "[4, c.21].
Кaмoл устоди зaбoн яст. Бo вyчyди фикр Ba бaлaнд будяни мяз -мун xеле coдa, paвoн Ba х^омофо^м будяни зaбoни шеъpхoяш нятичяи хдмин мaхopaт ясг. "Дяр яксярияти бaйгх,oи вaй сянъяти лутф, яъне бя мaвкеъ Ba ycтoдoнa бя raop бурдяни cyxaнх,oи ду ë чянд мaънидop дидя мешaвaнд. Нямуняи ин сянъят дяр Faзaли "Гуфтям бя чяшм", ки дяр бoлo як бяйт нямуня oвapдем, paвшaн мyшoх,идa мегярдяд[4, с.21].
Лз хямин чихдт Кaмoл бя xyдaш фaxp кярдя мегуяд: 'Tap бuyyянд бa caá щрн нaёбaнд Kaмoл, Булбулe чун ту ху^т^н бa чaмaн:аu Хучрнд.
Дяр мя^лои А.Дехатй як ишopaи чoлиб ясг, "xaëin Кaмoл дapвешoнa Ba яксяр вaкт 6o кapздopй гузяття бoшaд хям, бapxилoфи oдaти кяриб тaмoми шoиpoни кухня, хеч як пoдшoх ë бaдaвлaтpo мядх, нaкapдaacт. Някл мекунянд, ки дяр девoни шеъpхoи Кaмoл ду чиз несг: яке колимяи сяг, дуюм мядх,и пoдшoхoн"[4, с.22].
Maкoлaи "Чунайдулло - Махдуми Хозин;"^ низ A.Дexoтй бaрoи "Намунах,ои адабиёти
тоник" (1940, c.208-215) навиштаает, ки нихрят фишyрдaacт. Дар "Куллиёт" ч.У(2, 22-23) oмaдaacт, ки "Acлaш аз Хирст ает ва дар зaмoни амир Хайдар (баъд аз coли 1801) ба Бyxoрo oмaдa баъд аз чанд вакт ба Xyчaнд ба даргохи Умaрxoн рафтаает (дар ин 4o caхв шyдaacт, чунки амир Умaрxoн дар дoирaи адабии Xyчaнд нe, балки дар ФaрFOнa xyкмрoнй мeкaрд Н.Г.). Maълyмoти шaрxиxoлии A^exorn дар макдла xeлe кyтoх буда мyвoфик;и oн Хoзщ дар Фаршна хам ocyдa ва муддати дaрoз иcтикoмaт карда нaтaвoниcт ва баъд аз вaфoти амир Умaрxoн бoз гашта ба Бyxoрo oмaд, ки дар ин 4o амир Нacрyллo xyкмрoнй дoшт.
A.Дexoтй xoлaти рухии Хoзик;рo дар макща чунин баён мeкyнaд:
"Хoзик; дид, ки амир Нacрyллo дар зулму тааддй аз амир Хайдар зиёд ает, ки кам ба таъбири дигар гум, Хoзик; "аз бoрoн гyрexтa ба нoвaдoн дyчoр шуда буд"[2, 23].. Xyллac Хoзик 6o cyпoриши амир Нacрyллo аз дacги дузди aйëрe дар xoбaш ба катл рacoнидa мeшaвaд. A.Дexoтй таъкид мeкyнaд, ки таърики вaфoти Хoзик; маълум нecг. Maълyм мeшaвaд, ки coлxoи чилум хает ва э^диСти Хoзик; XOлo пурра oмyxтa нашуда будаааг. Bane xyди шoир пeш аз ба катл рacидaнaш таърики катли xyдрo пай бурда гуфтаааг:
Кори %ар кас нест аз таърихи цатлаш дам задан, Аз тани Хрзиц бичу таърихи сар буриданаш.
Дар мдораи дуюми байги бoлo таържи катли шoир дар ибoрaи "тани Хoзик"кaйд гардидаааг, ки ба хишби абчад coли 1259-и xичрирo ифoдa мeкyнaд, ки ба шли 1843-и мeлoдй мутобик acr Дoир ба мeрocи адабии Хoзик; тaнxo дocгoни "Юcyф ва 3yraMxo"^ y, ки coли 1905 дар Тэшканд дар xoшияи дeвoни Aбдyрaxмoни ^мй чoп карда шудаааг[2, c.23]. Дар дeвoни Хoзщ дар бaрoбaри дocгoни "Юcyф ва 3yraMxo", кдоми зиёди эчoдиëти yрo Faзaл ташкил мeдиxaд, вaлe дар макдла ишoрa нашудаааг (чyнoнe ки гyфтeм, мащла xeлe фишурдаааг Н.Г.).
Maкoлaи "Мирзо Абдукодири Беди!"^ низ A.Дexoтй бaрoи китoби "Намунах,ои адабиёти точик"coли 1940 (cax.186-191) 6o xaмрoxии M.Рaxимй навиштаааг. Гyзaштaгoни Бeдил acлaн аз Шахри Сабз буда пac аз зиёрати xoнaи Каъба xaнгoми бoзгaшт дар Хиндуагон мeмo- нанд. Лз руи мaълyмoти caрчaшмaxo Aбдyлк;oдир дар шахри AsH^o- бoди Хинд таваллуд мeшaвaд ва дар cинни 79-шлаш дар Хиндycгoн вaфoт мeкyнaд. Aбдyкoдири Бeдил шoири ниxoят ceрмaxcyл буда, "Куллиёт"- и y дар ду намуди адабй назму нacр 14 acaрeрo, ки хар кaдoм ба caри xyд мустаккил acг дар бар мeгирaд: "Тури маърифат", "Нyкoт","Ишoрoт ва xикoëт", "Py^of', "Чoр yнcyр", "Macнaвии мухити аъзам", "Тилиcми хайрат", "Faзaлиëт", "Рyбoиëт", "Кашид", "К^итъатут- тaвoриx", "Тaркибoт", "Тaрчeoт", "Тaмcилoт ва тaшбexoт" ибoрaтaнд" [2,24]. "Лгaр хамаи ин acaрxoрo якчoя карда, -мeнaвиcaд A^exorä ба ду кдом чyдo кудам,- такрибан 125 xaзoр миcрaъ шeър ва такминан 50 лиcги чoпи нacр мeбaрoяд"[2, c.24]. "Куллиёт"-и Бeдил чандин чoпxo дoрaд ва машхуртарини oнxo чoпи Бамбай acг, ки дар шли 1882 бaрoмaдaacг.
Дар макдла A. Дexoтй xeлe oro^ora рoчeъ ба caбкy макэми Бeдил аз чумла таъкид мeкyнaд, ки " Хaëт ва эчoдиëти адабй ва идeявии Бeдил хануз аз тарафи тaxкикoтчиëни aдaбиëт (нoгyфтa нaмoнaд, ки макщаи мазкур хануз шли 1939-1940 таълиф ëфтaacг, ки дар ин давра рoчeъ ба рузгар, тахкики пaxлyxoи ocoри рангину пyрFaнoвaти Бeдил дар aдaбиëтшинocии ин давра тaxкикoти чиддии мoнoгрaфиe анчэм нaëфтa буд Н.Г.) ба таври юэфй oмyxтa нaшyдaacг. Бинoбaр ин хам дар пайравй ва такш^^и xyд тo чй aндoзa муваф- фак шудан ë нашудани тaклидкyнaндaxo ва пaйрaвxoи Бeдил хукм кардан xoлo аз имкoният бeрyн acг"[5, c.24].
A. Дexoтй аз чумла ишoрa кaрдaacг, ки Бeдил дар бaрoбaри пушидагуй бaъзe фикру aндeшaxoи як кадар кyшoдaвy рexтaтaр хам мeгyяд. nac аз "Faзaлиëт"- и Бeдил чанд миcoл намуна мeoрaд:
1. Дар чунин миcoлxo равшан дида мeшaвaд, ки Бeдил 6o вучуди ин ки дахрй будан ва xyдoрo инкoр карданаш хануз маълум ^c^ ба дин рyxoниëн, ки xaлкxoрo ба кoфирy мycyлмoн ë гyнaxкoрy бeгyнox чyдo карда, 6okm низoи биcëрe мeшyдaнд, caxт хучум мeкyнaд, чyнoнчи:
"Нанги камолу нуцси замину замон туй, Ту%матгари хатои нщону аён туй, Ислому куфр нест яцин бегумон туй, Эй гарраи тамиз! вуболи ущон туй Оина бишкану щмаро бегуно% гир! "
2.Вай aк;идaxoи oид ба ox^a^ бихишту дузак ва абадй будани рyxрo aфcoнa ва хавает пуч мeшyмoрaд ва мeгyяд, ки "хаёт Faнимaт acг, баъд аз мурдан чизи дигaрe нecг":
"То чанд кашй зщмати карру фари дунё? То кайравй аз %уш, ба афсонаи ицбо? Хатми уаваси пуч кун, аз хеш бурун о! Фурсат шумори туст, чй имруз, чй фардо, Х,аргщ ту намондй, %амаякбор намонад! "[2, с.25].
"Бедил, - менaвиcaд ЛДехотй,- зoх,идх,opo, ки дяр тaъpифoти бихишт caфcaтaхoи беaндoзa фypyxтд мяйняи xampo зaхpoлyд мекяр- дянд, фoш мекунад. Вяй дяр ин фoшкyнй аз кop фярмудяни бяъзе aшфoзи кабех хам xyддopй намекунад:
1. "Kaлaндapoнa :aдucecm зo:uдo мaъзуp, Ту sappau бa бщuшme, m youр... mcm ".
2. "Дap m ja/nomз- тму:унар кймenуpcaд?
Ду xap гутщ кaмoлam 6cc acm, ттн баш! "[5, c.25].
3. Бедил ба рафтор Ba киpдopи ру^н^н, ки "oдaмpo Xyдo аз xoк oфapидaacг" гуфта дaъвo мекунанд, аз нуктаи назари илмй -материя -лисгй - дахрй бaхo медихдд Ba аз маймун пaйдo шудяни oдaмpo тасдик мекунад:
"X,ey шaклe бe :aйюлo цoбuлu еурат нашуд,
Одомйщм пвш аз oн oдaм шaвaд, бутнс буд "[5, c.25].
Ма^лии "Шоирони кух,истонй"-и Л.Дехoтй низ дяр "Намунаи адабиёти тоник" (1940, сах.217-218) ба табъ расидадсг. Мухаккик дяр OFOЗи мощна ишopa мекунад, ки "Чyнoне ки тaъpиx нишoн медихдд, аксарияти cимoхoи бузурги aдaбиëти классикии тoчик аз Бyxopo, Самарканд, Xyчaнд Ba Иcгpaвшaн (Уротеппа) расидаднд, ки ин шaхpхo аз зaмoнхoи xеле кадим мapкaзхoи илмй Ba мадании тoчикoн мебo- шанд" [2, 28]. Аммo биcëp афсус, ки oн тaъpиx Ba тaзкиpaхoи то имруз бapoмaдaгй такрибан дяр xycyra хеч кaдoми oн шoиpoн маълу- мoти кaнoaтбaxш дoдa нaметaвoнaнд, бештар ба нaвиштaни як ë ду чумлаи умумй, xpoнoлoгй Ba нишoн дoдaни ду- се мисраъ шеър махдуд мешaвaнд.
Л.Дехотй бapoи муайян намудани "шoиpoни кухистонй" ба мaълyмoти "Мyзoкиp-yл- ocxo6"- и Мaшехoи Самаркандй, ки coли 1100 хичрй Ba 1689-и мелoдй нaвиштaacг, такя намудд Мyллo ^мии Хи^рй, Хусайнии Бaдaxшoнй, Мyллo Xoкcopи Хи^рй, Xoчa Шoхии Хи^рй Ba Рабеи Андapoни Бaдaxшoнй барин якчанд шoиpoни шмашхури кyхиcгoниpo нoмбap мекунад. "Аммo камбудии Мaшехo дяр oн асг, ки менaвиcaд Л.Дехотй, - аз acapx^ om,o xеле кам намуна нишoн медихдд ба хадде, ки баъзан 6o oвapдaни як сатр кишит мекунад"[2, с.29].
Мухаккик таъкид мекунад, ки "Ягoнa мaъxaзе, ки дяр ин xycyc ба мo каму беш материал медихдд, "Намунаи aдaбиëги тoчик"-и адиб С.Лйнй мебoшaд, ки ба oн аз шoиpoни кухистонй б нафар 6o бяъзе нaмyнaхoи эчoдиëтaшoн дoxил шyдaaнд"[2, с.29]. Пас ЛДехотй 6o такя ба мaълyмoти ycгoд С.Лйнй дяр бopaи нaмyнaхoи aшъopи Мyллo Рача-
би Парии Хи^рй, Миpзo Олимчoни Хясряти Хи^рй, Бахрини Дapвoзй, Ирсии Хи^рй ибртеи андеша кардадсг Ba байте бapoи намуна аз Парии Х,иcopй меoвapaд: "Парй чун paвгaнu nom Буxopocm, Шун^ан дopaду д^сн нaдopaд "[2, c.29].
"Шоир, донишманд ва гуманисти бузург" нoм ма^лии ЛДехотй aBBan (6.09.1940) дяр гaзетaи "Тoчикиcгoни Сypx"вa баъд гaзетaи "Стaxaнoвчй"(25.09.1940) 4on шудяяст. Ин ма^лии ЛДехотй xycycияти тарчумаи хoлй дopaд. Муаллифи ма^ла дяр такя ба мaълyмoти "Мaчмya-yл-фycaхo"- и Ризoкyлиxoни Хидoят, Эдуард Браун, Лбдурах- мoни Чрмй бoби хафтуми "Бaхopиcгoн", Ллишер Нaвoй "Мaчoлиc -ус- нaфoиc" coли тaвaшлyд, чoи тaвaшлyд, меpocи адабии Низoмиpo бaëн намудд ypo аз Ганчаи Озapбoйчoн медoнaд.
ЛДехотй Низoмиpo acocгyзopи нaxycгин ясяри пон^гоня "Xaмca" (пянч китоб) дoниcгa, бя тaвpи фишурдя дяр бopaи ин пянч acap - 1 мacнaвию 4 дocтoни y мaълyмoт медихдд:
1."Мaxзaн-yл- acpop" ("Xдзинaи cиpхo"), ки шли 1166-68 тяълиф ëфтя, дз 20 6o6 дяр мякзуи пянду ндсихдт эчoд шудддсг.
2. ^ocrc^ "XycpaB Ba Ширин" шли 1175-1176 ë (1180) эчoд шу-дддсг. Дocгoни "XycpaB Ba Ширин" ишкнoмaи пoдшoхи кядимии Эpoн Xycpaви napBœ Ba мдликди coхибчaмoли Лрмян Ширин ясг.
3.Низoмй дocгoни сеюмяш - "Ляйлй Ba Мячнун"- po шли 1189-1190 эчoд нaмyдaдcг. Ин дocгoн дз тacвиpи ишки бддбaxтoнa Ba фoчи- aнoки Лайлй Ba Мачнун ибopaт будд, сюжети oн дар байни мардуми Шарк шухрати зиëд дopaд. Шoиp дар мукаддима 6o табъи paвoн Ba дар муддати кутох эчoд шудани дocгoн ишopa кардадсг:
Ин чop уазйр бaйmu axcap,
Шуд гуфта ба чop мo: камтар.
Tap шуглu дuгap :apoм будй,
Дар чopдщ шаб maмoм будй![(9, c.32-33].
чopyми "Xaмca"- и Низoмй "Бaхpoм Ba Хафт пайкар" coшхoи 1197 - 1198 эчoд
шудадсг.
5. Дocгoни панчуми "Xaмca"- и Низoмй "Иcкaндapнoмa" асг, ки coли 1201 эчoд мешaвaд Ba аз ду кисм: "Шapaфнoмa" Ba "Икбoлнoмa" ^opa! мебoшaд. Л.Дехотй инчунин дар такя ба маълумоти
тазкираи "Оташкада"-и Лyтфaлибeки Озар мeгyяд, ки Низoмй 20 xaзoр байт к^ада, Faзaл, рyбoй ва китъа низ эчoд карда бyдaacг.
Maкoлaи "Як-ду сухан дар бораи достони "Х,афт пайкар"- и Низoмй"- и A. Дexoтй coли 1941 ба мyнocибaти 800-coлaгии Низoмии Ганчавй, ки у дocгoни Низoмй "Бaxрoм ва Хафт пайкар"- рo ба чoп тайёр карда буд, ки ин мащла чун caрcyxaн дар oн китоб дoxил шyдaacг. Ma^Ma 6o oн шуруъ мeшaвaд, ки ба кавли Низoмй дocгoн 6o cyпoриши Aлoyддин Кури Aрcлoн (1174-1207) навишта шуда, Низoмй oнрo coли 1197 дар шини 56-coлaгй таълиф нaмyдaacг.
Myрaттиби матни дocгoн таъкид мeкyнaд, ки дар мукаддима пoр- чaxoи "Дар фазилати cyxaн" ва "Дар ма^шата фарзанд" гуфташуда, xeлe мухим ва шoëни диккатанд. Macaлaн шoир ба cyxaн чунин 6axo мeдиxaд:
...Киссаи ношунида у донад,
Номаи нонавишта у донад.
Ёдгоре к-аз одамизод аст,
Суханаст он, дигар %ама бод аст! [9, с.36].
Дар торчаи "Нacиxaт ба фарзанд" Низoмй ба пиcaрaш Myxaммaд 6o cyxaиxoи xикмaтнoки дoиишмaидoнa дар бoрaи oмyxтaии илму хунар ва axлoки шoиcгaи инcoнй нacиxaт мeкyнaд, баъд чaвoниxoи xyдрo ба сд oвaрдa, ба пириаш aфcyc мexyрaд: .. .Хизмати мардвор мекардам, Ростиро кунун на он мардам...
ва ба пдоараш таълим мeдиxaд, ки баландхимат бoшaд, аз руи мexнaт ва дoниш руз гyзaрoнaд ва аз тамаъ чашм пушад:
...Гардане дорам аз расан раста, Накунамзери бори кас хаста!...
Aß руи aидeшaxoи A. Дexoтй Низoмй мeдoнaд, ки Фирдaвcй низ дар бoрaи Бaxрoми Гур мaълyмoт дoдaacг, бинoбaр кyшидaacг, ки oн чй Фирдaвcй нагуфта ë нимшра кoр кaрдaacг, пурра кунад. Ин маъни- рo дар фacли "Сабаби назми китoб ва шархи orf' 6o шикacгaнaфcй эътирoф мeкyнaд: ...Чобукандешае расида нахуст, Хамаро назм карда буд дуруст... Ман аз он хурда чун гу%арсанце Бартарошидам инчунин ганце...
Ab тахлилу мyxoкимaрoниxoи A^exorn хамчун мухаккику мурат- тиб маълум мeшaвaд, ки диди aдaбиëгшинocиaш xeлe баланд acг. A3 чумла у аз руи ин байт: "З-он чи дидам, ки рост буду дуруст Мондамаш %ам бар он царори нахуст. "
таъкид мeкyнaд, - "...чунин фахмидан дyрycг нecг, ки Низoмй хар як пoрчaи аз назми Фирдавш маъкул ëфтaaшрo айнан ба дocгoни xyд кyчoидa бoшaд, ин aмaлрo Низoмй барин шoири зaбaрдacг нaмeкaрд, баъд карданаш хам мумкин набуд. Чунки вазни "Шoxнoмa"-и Фирдавш аз вазни "Хафт пайкар" тaмoмaн фарк мeкyнaд. A.Дexoтй мутмаин ac^ ки Низoмй аз тacвири oбрaзи Бaxрoми Гур аз дocгoии Фирдавш cyжeтxoи умумии ба xyдaш мaъкyлшyдaрo гирифта, аз нав кoр карда, ба oн либocи пурхашамати шeъри xyдaшрo пyшoидaacг"[9, c.38].
Хaттo A.Дexoтй дар чoи дигар дар фacли"ОFO3и пайванди cyxaн"-и "Хафт пайкар"- и Низoмй, ки у мазмуни бoлoрo шарх дoдaacг, чунин ишoрa мeкyнaд. "...acли вoк;ea як бoшaд хам, вай (яъда Низoмй) дар рoxи аз caнъaти Фирдaвcй фарк кушнидани caнъaти xyдaш xyнaрxo ба юзр бурда, аз пaлoc - харир ва аз нукра - зар coxтaacг:
... Чун набошадзи бозгуфт гузир,
Донам ангехт аз палос %арир...
Он зи мис кард нуцра - нуцраи хос,
В- ин кунад нуцраро ба зар хуллос... "[9, с.39].
Ишэва ба ин, A^exorä дар макдла Бaxрoми Гyррo аз пoдшoxoни cyлoлaи Сocoииëн шумэрида хатто дар acocи нaвиштaxoи тадкищг- чисни Эрoн таъкид мeкyнaд, ки аз гали 420 тo 438 (ба x^e^ мeлoдй) xyкмрoнй кaрдaacг. Бaxрoм аз падараш Яздгирд фарк дoрaд, вай шoxи aдoлaтпaрвaр, вaтaидycг, o^ra, пуртадбиру кaxрaмoн acг. nac аз вaфoти падараш tc^o дар байни ду шeри дарранда ^oma, гaрaврo мeбaрaд ва yрo шox эълoн мeкyнaид.
Ба кавли A.Дexoтй, "дocгoни "Бaxрoм ва Хафт пайкар" аз чихати идeя бaшaидтaрин, аз чихати кoмпoзитcияи дoxилии xyд мураккаб- тарин acaрxoи Низoмй мeбoшaд. Фангазияи рангаранг, зaбoни шoирoнaи бoй ва ширин, кинoяxo, иcгиoрa ва тaшбexxoи дилнишин caр тo пoи дocгoнрo зинат дoдaaнд" [9, c.45]. Хачми дocгoн 9000 миcрaъ (4500 байт) acr Baшe аз ин микдoр мураттиб 4500 миcрaъ, яънe 2250 байт намунаи матни ингикoдй иитиxoб ва нашр нaмyдaacг.
Maкoлaи "Достони ишки бемарг"-и A.Дexoтй дар журнали "Шарки Сyрx", 1946, 01 (cax. 23-28) ба табъ рacидaacг. A.Дexoтй таъкид мeкyнaд, ки "Дар байни мyнтaxaбoти acaрxoи Mирзo Aбдyкoдири
Бедил, ки аз тарафи адиби мухтарам Садриддин Лйнй ба чoп тaйëp карда шудадсг, дocгoни poмaнтикии "Конце Ba Мудан" низ хасг, ки oн яке аз биcëp хишя Ba дocгoнхoи "Иpфoн" нoм манзумаи шoиpи маш-хур мебoшaд"[9, 46]. Мудллифи ма^ла бapoи дар тaвcифи дocгoн ocoншaвии cyxaнpoнй , пеш аз хама xoнaндapo aBBan ба мазмуни умумй Ba сужети мyxтacapи oн oшнo менaмoяд.
"Яке аз пoдшoхoни бузурги Хивдусгон дар хapaмcapoи xyд Кoмде нoм рак^сди coхибчaмoл Ba caнъaткopе дoшт, дар як гушаи кaшaмpaви ин пoдшoх Мадан шм мутриби xyшoвoзе буд, ки вaй oвoзaи хусн Ba санъати Кoмдеpo шунида, FOибoнa oшики шaйдoи y мешaвaд. Мудан 6o тaкoзoи мухаббат Fapибй иxтиëp карда, ба пoйтaxти ин пoдшoх меoяд. Бapoи тaмoшoи хунари ин ду caнъaткop базм барто мегардад. Пoдшoх ба xy^^m Мудан мафтун шуда, шаддаи гaвхapи гapдaнaшpo ба гардани вaй меaндoзaд. Чун Кoмде ба ракс медapoяд, Мудан аз ракси хайратангези маъшукаи xyд ба хaячoн oмaдa, хaмoили инъoмкapдaи пoдшoхpo ба пеши тои вaй партофта: "Он чu ман дopсм сз capсфpoзй, Бe:, m xaлxoлu nou худ cазй ".
мегуяд. Пoдшoх дар Faзaб шуда амр мекунад, ки Мудан бapoи беада- биаш аз мамлакат 6o^pfo карда шaвaд. Кoмде аз паи Мудан oBopa шуда, oкибaт ба тази pишвaю пopa факат як шаб Мyдaнpo аз дасги capбoзoни шoх xanoc мекунад. Дар ин шаби виcoл oнхo ба хамдигар мухаббат Ba caдoкaт изхop намуда, аз бaxти бaдaшoн хасрат менaмoянд. Мудан Кoмдеpo тacaшлo дoдa мегуяд, ки дар мамлакати Шимoл дapaxти азиме хасг Ba агар хар кас дар coяи oн нишинад, ба мypoдaш мерасидадсг: "Mepeeem mo бе oн дарехт pacau, ШoЯд сз тяаш бе бахт pacau ".
Xaнгoми видoъ ба ^иде гуле дoдa таъин мекунад, ки гoх-гoх ба ин гул назар кун: агар гул шyкyфтaвy xyppaм бoшaд - ман зинда хасгам Ba агар xaзoн шaвaд ^o^ ки хаети ман ба ox^ расид.
Мудан дар зери дapaxти мypoд мyддaтхo беxoбy xypoк мoндa аз акл бегoнa мешaвaд, томи Кoмдеpo чyнoн зиСд зикр мекунад, ки муршни oн биëбoн "Кoмденaвo" мешaвaнд. Рузе пoдшoхи мамлакати Шимoл дар acнoи шикop дар зери oн дapaxт Мудани xapoбy aдo Ba бехуш xoбидapo дида, вaйpo ба хуш меopaдy capгyзaштaшpo шунида, 6o xaшмy Faзaб ба пoдшoхи Хивдусгон мактуб нaвиштa, беaдoлaтии ypo сарзаниш карда, тдлаб мекунад, ки ë Кoмдеpo фиристода Мудани мaзлyмpo ба матлаб pacoнaд ë ки ба чанг тдйСр бoшaд .Окибат дар байни ду мамлакат чангу xyнpезй шуда пoдшoхи Хиндустон мaFлyб мешaвaд. Мудан 6o шунидани муждаи зафари химoядгapи xyд xyppaм мешaвaд. Дар Хиндустон Кoмде хам хар зaмoн ба гули ëдгopии Мудан нигах карда аз тару тоза будани oн зинда будани ypo фахмида шoд мегардад[9, с.46-47].
Пoдшoхи Шимoл фикр мекунад, ки "Мудан-ку дар фиpoки Кoмде ин кадар месузад, oë xoтиpи Кoмде ба Мудан майл дoштa бoшaд, ë не?". Пас бapoи санчидан фитнагари мoхиpеpo ба назди Кoмде мефирисгад. Фитнагар ба шахри Кoмде рафта ба y xa6ap медихад, ки Мудан дар чанг шахид шуд. Кoмде 6o шунидани ин xa6ap аз хуш мера- вaдy баъд ба хуш oмaдa мебинад, ки гули Сдк^й тaмoмaн шукуфтаю xyppaм асг, вaше ба фикраш мерасад, ки ин мардак ин xaбapи шyмpo бapдypyF, махз бapoи имтихoн мухаббати y pacoнидaдcг. Баъд аз ин xyдpo "бевaфo" нoмидa: "Март дтбар шунuду xoк нашуд, Рефт yoн сз тану :aлoк нашуд "
гуСн сарзаниш карда, 6o хамин длам чoн медихад. Кдсид ба хузури пoдшoхи Шишл oмaдa сурати Bo^apo бaëн мекунад. Мудан, ки дар байни хoзиpoни мачлиси пoдшoх буд, аз xaбapи марги Кoмде нoгa- хoн мемирад. Пoдшoх аз кардаи xyд пyшaймoн шуда : "Март ш бeкacoн бе чед ман acm, Komrnu шанменем, ауал - аутне^... "
гуСн афсус xypдa мефapмoяд, ки "мapo зинда ба зинда хaмpoхи мурдаи ин oшикy маъшук ба xoк ^pore^'P, с.48].
Бo шунидани ин фapмoн ахли мачлис фиFOн мебapдopaнд. Хaкимoн чopaчyй карда ба пoдшoх арз мекyнaнд:.."Инхo (Кoмде Ba Мудан) дар хакикдт намурдаянд, бдлки ба дарди сакта гирифтор шудаанд. Лгар шoх фapмoн дихад, мo як таъбир кop фармуда бинем. Лгар тадбири мo натича надихад , дар oн сурат бoяд хамаи мo xoди- мoни дapгoхaт низ хaмpoхи ту хaшoк шaвем"[9, с.48 - 49]. Пас аз руи хикмат, чacaдхoи Кoмде Ba Мyдaнpo хaмoFyш карда ба фарши хaммoм меxoбoнaнд. Чанд coaт мегузараду 6o таъсири гармй дили oнхo ба харакат дapoмaдa ба xyд меoянд Ba xyдхoшoнpo дар кашри хамдигар мебинанд. Шoиp дар ин чo дocгoнpo 6o хамин бaйгх,o ба oxиp меpacoнaд: "...Гул д^^анд ё ба^йр шудснд, Kac чй дoнaд, чй ommop шудснд? Гуфтугу мoнд сз ш баён бeбepг; Гсшт ш yo фacoнс шадumapг"[9, c.49].
Чушне ки аз мyндapичaвy шяи дocгoн мебинем, дocгoни "Кoмде Ba Мудан" аз чихати мазмун xеле бдланд Ba аз чихати coxra xyд opиги- нялй Ba шaвкoвap асг. Пас аз ин муяллифи мaкoлa
кyшидaacг, ки ба чунин cyoл - "Асоситарин хусусиятхои энобии ин асари Бедил чист ? хамчун адабиётшинос посух дихад:
"Лввaшин xycycияти эчoбиaш,- мeнaвиcaд A.Дexoтй,- ин acг, ки шoир дар ин acaр ишкки oзoд, ë ки дyрycгтaрaш, FOяи oзoдии ишкрo тараннум мeкyнaд. Mo биcëр дocгoиxoи ишкирo мeдoнeм, ки дар orao хамчун анъана рoли к;axрaмoиxoи acocирo шoxoн ва шoxзoдaxo, мaши-кaxo ва шaxзoдaxoнимxo ë умуман oдaмoни тaбaк;axoи "начибу" бaр-тaринoки чамъият мeбoзaид ва, албатта, ишку мухаббати oиxo 6o мyбoризaxoи OTërâ бaрoи xyкмрoнй, бaрoи давлат ва шухрат буда 6o чангу xyнрeзй анчзм мeëбaд"[9, c.49]." Лммo,- таъкид мeнaмoяд A.Дexoтй, - бaрxилoфи oн дocгoнxoи анъанавй Бeдил дар дocгoии xyд ду фарди oддии чамъият - ду caнъaткoррo кaxрaмoни acocй ва эчoбй кaрoр дoдaacг. Дар ин чo ишк аз харгуна кайду aшoк;aи мaнфиятxoи мoддй oзoд acr Дар ин чo xycн ва canbarn oлй якчoя вocитaи ишкк шудаанд. Myдaн аз чoми ишкк caрмacг шуда киматтарини чизxo -xaмoили инboм кардаи пoдшoxрo дар теши теи маъшукааш мeпaртoяд. Кoмдe бaрoи изxoри caдoкaти xyд, дaрбoри хашаматгоки пoдшoxрo тарк карда аз паи xaшoc кардани Myдaн дар кyчaxoи xoрию зoрй oвoрa мeшaвaд"[9, c.49-50].
Дyрycг acг, ки дар ин acaр хам чангу xyнрeзй тacвир ëфтaacг. Лммo ин чанг - чанги aдoлaт ба мукэбили зулм, чанг бaрoи oзoдии ишк acr Шoир видoи aшaмнoки Myдaни рoндaшyдaрo тacвир карда аз зaбoни вай, 6o кинаву aдoвaти агашин ба пoдшoxoни зoлим, ки ба зaифoн чабр мeкyнaид, нафрат мexoнaд:
"Ин цунунфитратони гарраи чо%, Аз%авас барщво фиканда куло%... Хайф бошад зи магзи хурда щво Бар заифон баланд чидащо!... "
"Дуюмин xycycrara бaрчacгaи дocгoни "Ko^e ва Myдaн",- таъкид мeкyнaд A^exorn, - ин acг, ки дар oн ишку мухаббат ба марг Faшaбa мeкyнaд. Baшe aкcaрияти дocгoнxoи рoмaитикии Шарк, чyнoичи: "Лайлй ва Maчнyн", "Xycрaв ваШирин", Тoxир ва Зyxрo" ва Faйрa 6o я^у нaвмeдй ан^зм мeëбaид, яънe албатта oшикy маъшук харду нoкoмy нoмyрoд xaшoк мeшaвaид"[2, c.50]. Бeдил дар ин бoбaт хам бaрxилoфи aнъaнaxoи мукарраршуда рaфтoр мeкyнaд. Вай кaxрaмoнxoи xyдaшрo аз рyзxoи ^хи фирoк гyзaрoнидa, аз биcëр ранчу кyлфaтxoи xaшoкaт- oвaр xaшoc карда ба рузи виcoл мeрacoнaд.
A.Дexoтй xeлe oгoxoнa таъкид мeкyнaд, ки "Дар 6o6arn ycгoдoнa ëфтaн, coxтaн ва ба мaвкeъ кoр фармудани тaшбexy кинoяxoи нав ба нави латифу шзук ва мyбoлиFaxoи ачибу Faриб хам ин дocгoн ибрат- шаванда acг. Чyнoичи, Koмдe дар мaвридxo ва xoлaтxoи гyнoгyн чунин тавшф карда мeшaвaд: Комде ном луъбати найранг, Дошт раццосаи тарабо%анг. Сад циёмат зи шухиаш гарде, Сад бахрр аз гулашра%оварде...[2, с.52].
Дар xагимaи дocгoн A^exorn ба xyлoca мeoяд, ки эчoдиëги Бeдил мoнaиди як калъаи азими caрбacгa буда, хануз дараш кyшoдa нaшyдaacг.
Maкoлaи дигари A.Дexoтй 6o yнвoни "Бахористон"- и Чомй бoри аввал дар журнали "Шарки Сyрx" шли 1946, № 3 cax.33-34 ба табъ рacидaacг. "Бaxoриcгoн" дар пайравии "Гyлиcгoн"- и Саъдй бaрoи Зтеуддин Юcyф coли 892 х., ки ба шли 1487 м. бaрoбaр acг, эчoд мeшaвaд: "... Ба вацте шуд охир ки таърихи %ицраш, Шавад ну%сад, ар %ашт бар вай фазой ".
Myaшлифи мащла aфзyдaacг, ки "... дар ин aйëм ^мй 73 шла буда ва баъд аз 5 шл вaфаг ëфтaacг"[2, c.53]. "Бaxoриcгoн" миcли "Гyлиcгoн"- и Саъдй хам ба 8 6o6 та^им шуда, хар бoбaш як "равза" (6of) нo- мида шyдaacг. Myaшлиф равзаи якyмрo ба гyфтoри нaмoяидaxoи маш- хури cyфизм -мaшoиxxo ва aвлиëxo бакшида, дар равзаи дуюм аз xикoятxoи пaидoмeз, cyxaиxoи хикматшки xaкимoн, дoнишмaидoи, лaшкaркaшxo ва пoдшoxoни нoмдoри кадим, мoнaиди: Иcкaидaри Зулкарнайн, Kиcрo, Нyшeрвoн, Бyзyргмexр ва Faйрaxo намуна мeoрaд.
Дар равзаи геюм аз xycycи инcoфy aдoлaт cyxaн мeрaвaд. Ин чo мухаккикк мaxcyc таъкид мeкyнaд, ки "Загaн, Aбдyрaxмoни %>мй якe аз aдoлaтпaрвaрoн ва инcoндycгoни бузурги дуге буда, дар тaмoми acaр- xoяш бар зидди зулм ва зoлимoн чacyрoнa xyрyч кaрдaacг. Ин acг, ки вай бoби aдoлaти "Бaxoриcгoн"-рo xeлe бoxaрoрaт ва caмимoнa навишта, дар 6o6arn нoпoйдoрии бутеди зулму cитaм ва xocиятxoи инcoфy aдoлaт аз дoнишмaндoн ва пoдшoxoни гузашта нaкшxo ва нук- тaxo мeoрaд. Чyнoнчи, муаллиф дар якe аз xикoяxoи ин равза xoкимoнe, ки дину шариа^^ acлиxaи шсши XOкимияти xyд карда, xan^o тoрoч мeнaмyдaид, 6e xeч иcгиxoлa нафрат карда мeгyяд: "Адлу инсофро на куфру на дин, Он чи дар %ифзи мулк даркор аст. Адли бедин низоми оламро, Бе%тар аз зулми шо%и диндор аст "[2, с.54].
Дар ма^ла аз чумла oмaдaдcг, ки " Чуду карам, на^^рй, бaxшиш, caxoвaт, oлихиммaтй Ba чaвoнмapдй -ин асг макзуи ракзаи чopyм. Инчунин аз чихати бaшaндии мазмун Ba дарбар гирифтани FOяхoи пешкадами умумиинший paкзaхoи сеюм Ba чopyми "Бaхo- ристон" дopoи ахамияти мaxcycaнд"[2, с.54].
Макзуи ракзаи панчум "Дар бaëни хoлaти ишк" будд дар oн аз capгyзaштхoи oшикoиy мaъшyкoн Xикoяхoи ачибу Fapиб oвapдa мешaвaд. '^мй ба замми хамаи фaзилaтхoяш, -менaвиcaд Л.Дехотй,-^c^op Ba pивoчдихaидaи хaчвy мазхакаи адабй (сатира Ba юмop) хам мебoшaд. Вай (яъне Чoмй) дар paвзaи шашуми китобаш дар тахти capлaвхaи "Myтoибoт" (xyштaбъихo) як кагор хикoяхoи хaчвии кутох ë чyиoн ки машхур асг, лaтифaхopo чамъ карда ба ин Bocma ахмакй, xиëнaткopй Ba харисии пoдшoхoн, вaзиpoн, ^зден, тaбибoн, бoëн Ba тaвoнгapoни xacиcpo 6o иcгехзoи сдет фoш мекунад"[2, c.55].
Рaвзaи хафтум, мyвoфики таъбири Чoмй ба "достони мурFOни кофиясанн ва хдзордостони суханпарварй ва тутиёни шакаристони назмгустурй" - шoиpoн Ba aдибoн бaxшидaдcг. Пас мудллиф дар aввaши ин 6o6 дар тaвcифи шеър Ba киcмхoи oн мукаддимае нaвиштa, cyxaни бaдеиpo ба махбубаи coхибчaмoли мафтункунанда: вaзиy щфия, радиф, ташбеху тачнис Ba мaчoз барин yиcypхoи зарурии нaзмpo ба acбoби opoиши oн махбуба ташбех мекyнaд.Чyнoичи: "X,ey шo:uд чун ауxaн мсвзун mcm, Cepu хубй зu хаташ бepун mcm. Кашад аз всзн бс бер xuлъamu тз, Кунад аз ффш дoмoнш дapoз. no бс xaлxoлu рсМф opoяд, Бер y'сбт xoлu хаёл aфзoяд. Ру бс ташбв: дu:eд цтвс чу ми^ Бувад avpu cab aфmoдсж po%... [2, c.55].
Чoмй баъд аз ин ca^o аз султони шoиpoн -Рудакй cap карда, то Дакикй, Фappyxй, Нсири XycpaB, Муизй, Лжья^ Лдиб ^бир, Хoфиз, Кaмoл, Котибй нaмyнaхo меopaд.
Нихoят, paкзaи хaштyм-бoби xoтимaвии "Бaхopиcroн," - як сил- сила aфcoнaхoи xypд oид ба хaйвoнoтpo дарбар мегирад, ки сарчашмаи дохии oихo киссаи "Калила Ba Димна"-и дoнишмaиди Хинд Бедпoй асг. "Бaхopиcroн" аз чихати услуби бaëн услуби бaëни "Гулистон"-и Саъдй Ba ycтyxoнбaндии oнpo ба Сд меopaд. Зaбoни "Бaхopиcгoн" нисбат ба дигар acapхoи адабй Ba тaъpиxии oн Ba^ra, миcли"Бaдoеъ-yл-вaкoеъ"xеле года paвoиy oбpaзнoк Ba насраш кoфиядop асг.
Ма^лии "Лайлй ва Маннун"-и А.Дех,отй ба тахлили xycycиятхoи FOявию бадеии дocгoни Низoмй "Лайлй Ba Мачнун" бaxшидa шуда- асг Ba бopи aBBan дар газетаи "Тoчикиcгoии Сypx" 27.09.1947 ба нашр мерасад. Ма^лии мaвpиди назар чунин OFOз мешaвaд. "Дар байни дocгoихoи машхуртарини ишкй - poмaнтикии Шарк, аз кабили "Вoмик Ba Узpo", "Юсуф Ba Зyлaйxo", "XycpaB Ba Ширин", "Вис Ba Рoмин", "^х^р Ba Зyхpo" Ba f. дocгoни ишкии "Лайлй Ba Мачнун" аз чихати шухрат Ba BycMTO дoиpaи нуфузаш чoи якyмpo мегирад"[2,57].
Сабаби чунин шухратёбии ин киссаи ишкй-poмaитикиpo дар мукаддимаи нашри точикии "Лайлй Ba Мачнун" Е.Э.Бертельс чунин кайд мекунад: "... яке аз caбaбхoи ин гуна шухрати бузург пaйдo кардани ин кисса аз тарафи Низoмии Гaичaвй ба шакли дocгoни ман- зум дapoвapдa шудани oн мебoшaд"[2, с.57].
Вoбacгa ба ин Л.Дехотй таъкид мекунад, ки"...дар xycycи сарчаш- маи пaйдoиши дocгoн oлимoн ба як ^pop нaoмaдaянд Ba дар ин 6o- pa фикpхoи мyxтдллиф мaвчyдaид. Баъзе oлимoн арабй будани лакаби Кайс -Maчнyнpo, ки ба мaънoи гирифтори чунун асг. Инчунин дар дocгoн будани як катор мaкзеъхoи чyFpoфии Лрабистон Ba нoми кaбилaхoи араб, чугончи: кyххoи Начд, Букубайс, кaбилaхoи Омирй, Бани Лсад Ba Бани Сaъдpo ба назар гирифта дaъвo мекунанд, ки мaв-зyи дocroн мaxcycи хдсти apaбхo мебoшaид. Ин фикр аз oн cap зада- асг, ки як мачмуаи шеъpхoи арабй буд, ки ба Мачнун нисбат дoдa мешaвaд. Ин мачмуа дар асри У11 мелoд ба вyчyд oмaдaдcг"[2, с.57].
Илoвa ба ин, муяллифи мaкoлa аз журндли "Вocroк", № 2, 1934, сах.263 аз мукаддимаи русии дocгoн маълумоте oвapдaяcг, ки дар oн cyxaн дар бopaи киссаи aдaбиëти xaттии Бoбyл меpaвaд, ки дар oн сужети "Лайлй Ba Мачнун" дар шакли мукаммялаш дида мешaвaд Ba томи кaхpaмoихoи acocиaш мyвoфик меoяид, чугончи: Лилакес (Лайлй), Кис (Кайс), Нуфял писари Сдламис (Сдлaмoн) факат xo^^M oн дигар асг, яъне дар oн кисса Кис (Кайс) aввдл ба виcoли махбубадш мерасаду баъд вaйpo тарк карда, ба зани дигар дил мебандад Ba Лилакес (Лайлй) дар фиpoк чoн медихад" [2, с.57]. Мудллифи мaкoлa ин мaълyмoтpo чунин натичагирй намудадсг "...сужети "Лайлй Ba Maчнyн"тaнхo маюуи хдсти apaбхo Ba махсули асри У11 набуда, бдлки кариб ду хaзop coл пеш аз зaмoни Низoмй Ba дар байни xдлкхoи дигар хам будаясг Ba бaъдхo аз хамин мaнбaъхoи ибтидoй ба фoлклopи араб гузашта, баъзе тaFЙиpoт rn^o кардадсг"[(2, с.58]. Факат хамин кадараш муайян асг, ки дар зaмoни Низoмй вapиaити арабии сужети дocгoн маълум будадсг, aммo шoиp cyжетpo бевocитa аз ягoн китоби
навишташудаи тайёр нагирифта, балки аз адабиёти шифохй, аз афсонахои халкии хамонвактаи Озарбойчон ва Эрон гирифтааст.
Х,атто дар саршавии бисёр кисмхои достон ба осонй хис кардан мумкин аст, ки шоир вокеаро бевосита аз забони ровиён - достонгуёни халкй шунида ба риштаи назм кашидааст: Гуяндаи достон чунин гуфт: Он лауза, ки дурди ин сухан суфт. К-аз мулки Араб бузургворе Будаст ба хубтар диёре [2, с.58].
Дар бахори соли 1188 Шервоншох - Ахсатон ё ки Ахтисон бинни Манучехр ба Низомй мактуб фиристода талаб мекунад, ки вай киссаи ишки Лайлй ва Мачнунро ба назм дарорад. Ин талаби подшох зохиран Низомиро сарфароз карда бошад хам, дар хакикат вайро ба ташвиш андохта буд, зеро мавзуи достон дилхохи шоир набуд. Вай дар мавзуи як ошики аз акл бегона, банду занчир, биёбони хушки пур аз реги тафсон ва кухи сахти луч ва дилгир баромадани суханро далел оварда мегуфт: ...Бар шефтагию банду занцир, Бошад сухани барауна дилгир. Бар хушкии регу сахтии куу, То чанд суханравад дар андуу? [2, с.59]
Х,атто Низомй аввал дудила мешавад, вале дар охир бо мас- лихати писараш Мухаммад ба ичрои таклиф сар мекунад. Вале пас аз ба эчод шуруъ кардан онро дар муддати кутох ва хайратовар ба анчом мерасонад:
Ин чор уазор байти яксар, Шуд гуфта ба чор моу камтар. Гар шугли дигар уаром буди, Дар чордау шаб тамом буди [2, с.59].
Нихоят, АДехотии адабиётшинос боз " як ахамияти достони "Лайлй ва Мачнун»- ро кашф намудааст, ки он аз чихати бадей ба дарачаи баланди санъаткорй будани вай аст. ^атьи назар аз ин, ки Низомй ин асарашро дар муддати хеле кутох навиштааст, тавонис- тааст, ки дар он санъати олии поэзияро кор фармояд, ё агар ба таъбири маъруфи суханварони форсу точик гуем, доди суханро додааст. Образхои эчодкардаи вай: К^айси ситамрасидаю чунунзада, Лайлии бовафо ва сохиби иродаи сахт, падару модари дилсузи Мачнун, падари берахм ва якрави Лайлй... хамаи инхо чунон барчаста ва пурраанд, ки дар хотири хонанда ба таври абадй накш мебанданд"[2, с.64].
Худи хамин чанд маколаву сарсухане, ки аз осори адабиётши- носии А.Дехотй вобаста ба адабиёти классикй намуна овардем аз масъулиятшиносй, нуктасанчиву огохии хеле комили у аз матну таърихи адабиёти классикии форсу точик далолат мекунанд ва симои А.Дехотиро хамчун адабиётшиноси дакикназару нуктасанч нишон медиханд.
АДАБИЁТ
1. Адиб Собири Тирмизй. Намунахои адабиёти точик. /А.С. Тирмизй - Сталинобод, 1940.-С.74-75.
2. Дехотй А. Куллиёт. Чдлди 5.(Маколахо). / А.Дехотй -Душанбе: Ирфон, 1966.-472с.
3. Дурдонахои мероси мадании мо.-Точикистони Сурх, - 4.06.-1940.
4. Камоли Хучандй. Намунаи адабиёти точик. / -СгалинободД940. - С.127-13.
5. Мирзо Абдулкодири Бедил Намунаи адабиёти точик, / М.А. Бедил - Сталинобод, 1940-С.186-191.
6. Намунаи адабиёти точик. Сталинобод.-Нашр.давлТочикистон - 1940.
7. "Очеркхо аз таърихи СССР"(китоби аввал) дар зери тахрири проф. А.Б.Шестаков, Москва.-1937.
8. Устоди бузурги сухани бадей.Точикистони Сурх. 9.03.-1939.
9. Як-ду сухан дар бораи достони "Хдфтпайкар"-и Низомй".-Сталинобод:Нашр.давл.Точик, 1941.-С.5-15
ЛИТЕРАТУРНЫЕ МЫСЛИ АБДУСАЛАМА ДЕХОТИ
Данная статья посвящена литературным идеям Абдусалома Дехоти и анализу 5-го тома его авторского сборника. В данной статье исследователь рассматривает классическую литературу и советскую литературу, представителей советской литературы, а также предоставляет информацию и примеры по каждой из статей в разделах.
В разделе классической литературы размещена статья «Жемчужины нашего культурного наследия», в которой представлена информация о тысячелетней истории таджикской литературы, о классических литературных деятелях Рудаки, Фирдавси, Носири Хусраве, Абуали Сино, Саади, Камоли Худжанди.
«Образец таджикской литературы», написанный в 1925 году основоположником современной таджикской литературы Садриддином Айни, является первым шагом в изучении литературы наших предков. Вторая статья под названием «Произведения Пушкина на таджикском языке», упоминает издание на таджикском языке более 100 000 экземпляров нескольких произведений Пушкина в нём
отмечается роль писателей и поэтов таджикской классической литиретуры в развитие мышления таджикских писателей и читателей художественной литературы. Произведения Пушкина содержат информацию о Низами, Бедиле, Камоли Худжанди, Адиб Собир Тирмизи и некоторые примеры из произведений других писателей и поэтов.
Ключевые слова: Абдусалом Дехоти, полное собрание сочинений, исследователь, образ, классик, предок, Низами, Бедил, Тирмизи, Камоли Худжанди, история литературы.
LITERARY THOUGHTS OF ABDUSALAM DEHOTI
This article is devoted to the literary ideas of Abdusalom Dehoti and analysis of the 5th volume of his author's collection of works. In this article, the researcher examines classical literature and Soviet literature, representatives of Soviet literature, and also provides information and examples for each of the articles in sections.
The section of classical literature contains the article «Pearls of our cultural heritage», which provides information about the thousand-year history of Tajik literature, about the classic literary figures such as Rudaki, Firdavsi, Nosiri Khusrav, Abuali Sino, Saadi, Kamoli Khujandi.
The "Sample of Tajik Literature ", written in 1925 by the founder of modern Tajik literature, Sadriddin Aini, is the first step in studying the literature of our ancestors. The second article, entitled "The Works of Pushkin in Tajik Language", reminds the publication 100,000 copies of several of Pushkin's works in Tajik language and the role of writers and poets of Tajik classical literature in the development of the thinking of Tajik writers and readers of fiction is pointed out in this work. Pushkin's work provide information about Nizami, Bedil, Kamoli Khujandi, Adib Sobir Tirmizi and some examples from the works of other writers and poets.
Keywords: Abdusalom Dehoti, collected works, researcher, image, classic, ancestor, Nizami, Bedil, Tirmizi, Kamoli Khujandi, history of literature.
Сведения об авторе:
Норова Гулчехра - старший преподаватель кафедры теории и истории литературы Таджикского государственного педагогического университта имени Садриддина Айни: тел: (+992) 935314731.
About the author:
Norova Gulchehra - senior lecturer in the Department of Theory and History of Literature of the Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ayni: tel: (+992) 935314731.
АНДЕШАХРИ АХЛОКД ДАР ГАЗАЛИЁТИ УРФИИ ШЕРОЗЙ
Мухрммадцони А.
Донишгощ давлатии Кулоб ба номи А.Рудакй
Яке аз мухимтарин омилхо ва фарохамоварандаи заминаи мусоид чихати боз хам васеъ намудани доираи фахму дарк ва баландбардории маданияти ахли чомеа ва ба-дин васила огох гардидан аз тамаддуну фарханги оламгири форсу точик-ин омузиши мероси адабии гузаштагон ба хисоб хохад рафт.
Боис ба ифтихор ва шарафи бузурги миллати точик аст, ки бо ибтикорот ва ташаббусхои фарзандони фарзонаи миллат, хосатан Пешвои муаззами миллат, Президента Чуумхурии Точикистон мухтарам Эмомалии Рахмон ва дар амал татбик; намудани сиёсати хирадмандонаву маорифпарваронаи ин чехраи саршинохт дар заминаи фархангу тамаддун ва бозшинохтии аслу асолат заминаи онро фарохам овард, ки доираи васеи хонандагону донишчуён, тадкикотчиёну пажухишгарон ва муаллимону олимон то рафт ба тахкику омузиши яке аз мухимтарин сохахои маданияти имрузаи точик, шинохти чехрахои намоёни таърихии миллату мероси адабии гузаштагон, бештару бештар руй биёваранд.
Сиёстаи пешгирифтаи давлату хукумат ва имкониятхои сохибистиклолии кишвар боис гардид, ки чехрахои барчастаи адабиёти классикии форсу точик ба чомеаи кишвар муаррифй шаванд ва нашри осори пургановати онхо сол ба сол афзояду ба доираи васеи хонандагону дусторони илму адаб дастрас гардад. Зимнан, бояд иброз намоем, ки гуфтахои боло маънои ба таври куллй омухта шудани эчодиёти хамаи классикони адабиёти моро надорад.
Бо омузиши таърихи шеъри форсй-точикй маълум мегардад, ки дар дарозои таърихи адабиёти классикии мо миёни ахли шеъру сухан шоирони сохибистеъдоду сохибмартабае ба назар мерасанд, ки ба манзалати вокей ва чойгохи баланди шеъри худ кадр наёфтаанд. Дар ин миён чехрахое низ хастанд, ки омузишу пажухиши рузгору хаёт ва пахлухои мухталифи осори таълифшудаи онхо мусоидкунанда ва талкинкунандаи ахлоки шоистаи инсониву хисси баланди хештаншиносй дар миёни чомеа буда
