CC BY
4УДК 316
Усен С.
Т. ЖYргенов атындагы Казак; улттык енер академиясы
(Алматы, Казакстан)
ЭЛЕУМЕТТ1К ЖЕЛ1ЛЕР МЕН БАЦ-ТЫЦ КЫЗ АЛЫП КАШУ МЭСЕЛЕС1НЕ ЭСЕР1
Аннотация: Бул мацалада Казацстандагы цыз альт цашу мэселест элеуметтт желшер мен буцаралыц ацпарат цуралдарыныц цалай керсететн жэне оган цалай ыцпал ететн талданады. Кыз алып цашу дэстYP мен зацсыздыцтыц шекарасында турган цубылыс болгандыцтан, оны БАК пен элеуметтт желшерде жариялау цогамда эртурл1 птрлер туындатады. Мацалада медиа осы тацырыпца цатысты кезцарастарды цалыптастырудагы рел1, стереотиптерд1 кушейту немесе олармен куресу ыцтималдыгы царастырылады. Сонымен цатар, элеуметтт желшердщ жэб1рленушшерге цолдау керсетудег1 рел1 мен цуцыцтыц ацпарат таратудыц тшмд1 цуралы рет1ндег1 мацызы зерттеледг. Мацала цорытындысында цыз алып цашу мэселеЫне царсы куресте медианыц оц жэне тер1с жацтары талданып, усыныстар бершед1.
Ключевые слова: цыз алып цашу, адам урлау, медиа фреймдер, гендерлт тецс1зд1к, цуцыц цоргау, элеуметтт стереотиптер, мэдени дэстYрлер.
Кыз алып кашу - Казакстанда узак жылдар бойы дэстYP мен кылмыстьщ арасында калыптаскан кYPделi элеуметлк кубылыс. Кейбiр когамда бул эрекет элi кунге дешн салт-дэстYPдiц бiр тYрi ретшде карастырылганымен, зац тургысынан бул - эйел кукыгын бузатын жэне адам ерюндтне кол сугатын кылмыс. Соцгы жылдары элеуметтiк желiлер мен букаралык акпарат куралдарыныц релi арткан сайын, кыз алып кашу мэселес де кец талкыга тYсiп, жаца кырларынан керiне бастады.
Бул зерттеудщ езектiлiгi - медиа куралдарыныц осы мэселеш калай керсететiнiне жэне олардыц когамдык пiкiрге калай ыкпал ететшше байланысты. Элеуметтiк желiлер жэбiрленушiлердiц окигаларын жария етуге мYмкiндiк
берсе, дэстYрлi БАКК кебше окиганы стереотиптiк кезкараспен ^сынады. Когамда калыптаскан дэстYрлер мен заманауи зандылыктардын арасындагы кайшылык медиадагы кыз алып кашу керiнiсiн кYPделендiре тYседi. Осы себептi элеуметтш желшер мен БА^-тын, жэбiрленушшерге психологиялык жэне к^кыктык колдау керсетудегi релiн талдау манызды.
Б^л макалада кыз алып кашу мэселесшш медиадагы керiнiсi, когамга эсерi жэне акпарат к^ралдарынын жэбiрленушшерге ыкпалы жан-жакты карастырылады. Сонымен катар, мэселеш шешу жолында медианын он жэне терю жактары талданып, тиiмдi ^сыныстар берiледi.
Зерттеу барысында кыз алып кашу мэселесшщ элеуметтш желшер мен б^каралык акпарат к^ралдарында калай керсетiлетiнiн талдау Yшiн бiрнеше эдю колданылды.
Контент-талдау:
Элеуметтiк желiлер мен БАКК материалдарына сапалык жэне сандык контент-талдау жYргiзiлдi. Зерттеу барысында жаналыктар порталдары, телебагдарламалар, элеуметтiк желi платформаларындагы (Instagram*(* запрещено в РФ), БасеЬоок*(* запрещено в РФ), Т1кТок*(* запрещено в РФ)) жазбалар мен шюрлер зерттелдi. Талданган материалдарда кыз алып кашу окигаларынын калай ^сынылатыны, колданылган риторика, акценттер жэне пiкiрлердiн мазм^ны карастырылды.
Сауалнама жэне интервью эдiсi:
Итогам мYшелерiнiн медиадагы материалдарга реакциясын жэне кыз алып кашу мэселесше катысты пiкiрлерiн аныктау Yшiн сауалнамалар жYргiзiлдi. Сонымен катар, жэбiрленушiлермен жэне осы мэселеш зерттейтш сарапшылармен (психологтар, к¥кык коргаушылар) терендетiлген интервью алынды. Б^л эдiс элеуметтiк жэне психологиялык факторларды терен тYсiнуге мYмкiндiк бердг
Салыстырмалы талдау:
Казакстандагы кыз алып кашу мэселесшщ медиада ^сынылуы баска елдердеп ^ксас жагдайлармен салыстырылды. Б^л эдiс акпарат к^ралдарынын эртYрлi мэдениеттегi релi мен ыкпалын айкындауга мYмкiндiк бердi.
Кейс-стади:
Элеуметлк желiлер мен БАК-та кен талкыланган накты кыз алып кашу окигалары жеке зерттелдi. Б^л эдiс аркылы медиадагы кейбiр окигалардын когамдык шюрге калай эсер еткенi жэне к¥кыктык шараларга ыкпал жасаган-жасамаганы аныкталды.
Осы эдiстердi колдану нэтижесiнде элеуметлк желiлер мен БАК-тын кыз алып кашу мэселесше ыкпал ету денгеш мен ерекшелiктерi жан-жакты сараланды.
Эдебиетке шолу.
Кыз алып кашу мэселеш тYрлi аспектiлерде жан-жакты зерттелiп келедг Бiрiншiден, мэдени-антропологиялык зерттеулер б^л к^былыстын тарихи тYптамырларын жэне дэстYрлi релдерш карастырады. Зерттеушiлердiн айтуынша, кейбiр этникалык топтарда кыз алып кашу некеге т^рудын калыпты эдiсi ретiнде карастырылган [1]. Дегенмен, м^ндай зерттеулер мэдени дэстYрлердi тYсiнуге кемектескенiмен, казiргi замангы элеуметтiк жэне к^кыктык мэселелерге жеткшкл кенiл белмейдi.
Екiншiден, элеуметтiк жэне к¥кыктык зерттеулер кыз алып кашуды к^кыкб^зушылык ретiнде багалайды [3]. М^ндай ж^мыстарда жеке т^лгалардын к^кыктарын коргау жэне кыз алып кашудын зансыздыгын керсету басты назарда болады. Алайда, б^л зерттеулерде дэстYрлердiн элеуметтiк манызына назар аударылмауы байкалады.
Yшiншiден, медиа зерттеулерi кыз алып кашу окигаларынын б^каралык акпарат к^ралдарында калай керсетшетшше багытталган [4]. Эсiресе, элеуметтiк желшерде б^л окигалардын романтизациялануы немесе калыпты жагдай ретiнде кабылдануы зерттеушiлердiн назарын аударады. М^ндай зерттеулер медианын
когамдык пшр калыптастырудагы релш ашады, бiрак кейде объективтшктщ жетiспеушiлiгi байкалады.
Кыз алып кашу такырыбына катысты зерттеулерде кейбiр кемшшктер мен шектеулер бар:
1. Сандык деректердiц тапшылыгы. Казакстан мен Орталык Азияда кыз алып кашу окигаларыныц накты келемiн аныктау киын, ейткенi кейбiр жагдайлар тiркелмей немесе жасырын кYйде калады.
2. Субъективтшкке бейiмдiлiк. Эсiресе, медиа зерттеулерiнде окигалар кейде бiржакты кезкараспен каралады, бул когамдык жагдайды объективтi тYPде керсетуге кедерп келтiредi.
3. Кешендi талдаудыц болмауы. Кептеген зерттеулер кукыктык немесе мэдени аспектшерге гана назар аударады, олардыц езара байланысы жеткiлiксiз зерттеледг Элеуметтiк, кукыктык жэне медиа факторларын Yйлесiмдi тYPде карастыру кажеттiлiгi бар.
Кыз алып кашу мэселеш - Казакстандагы мацызды элеуметтiк жэне кукыктык проблема, ал букаралык акпарат куралдары мен элеуметтiк желiлер бул кубылысты эртYрлi кырынан керсетiп, оган когамдык пшр мен кукыктык процестерге ыкпал етедг Мэселенi талкылау барысында медиа эсерш бiрнеше багытта карастыруга болады.
Медиа жэне когамдык пiкiр.
ДэстYрлi БАК кей жагдайда кыз алып кашуды салт-дэстYрмен байланыстырып, романтикалык немесе турмыстык мэселе ретiнде керсетуi мYмкiн. Мундай бейнелеу когамда стереотиптердi ныгайтып, кыз алып кашу эрекетiнiц кылмыстык мэнiн темендетедi. Элеуметтiк желiлер, керiсiнше, жекелеген окигаларды кепшiлiкке жариялап, жэбiрленушiлерге колдау керсету алацына айналуда. Бул жагдай когамныц белсендi тYPде пшрталас жYргiзуiне мYмкiндiк берiп, кейбiр окигаларда кукык коргау органдарын эрекет етуге мэжбYP етедi. Алайда, медиа кейде поляризацияланган пiкiрлер туындатып, мэселенi шешуден герi кактыгысты терецдетiп жiберуi мYмкiн.
Элеуметтiк желiлердiц релi: Колдау мен кысым куралы.
Элеуметлк желшер кыз алып кашу к¥рбандарына колдау керсету жэне олардьщ даусын есту Yшiн куатты к^ралга айналды. Кргам белсендiлерi мен к¥кык коргаушылар Instagram*(* запрещено в РФ), TikTok*(* запрещено в РФ) жэне Facebook*(* запрещено в РФ) платформаларында акпараттык наукандар ^йымдастырып, халыкты к^кыктык кемек алуга багыттайды. Б^л желiлердiц элеуетi жэбiрленушiлердiц окигасын тез таратып, жауапты органдарга кысым жасау аркылы зацныц орындалуын камтамасыз етуде мацызды рел аткарады. Алайда, м^ндай онлайн-наукандар кейде кыска мерзiмдi нэтижелерге гана жетiп, терен, институционалдык езгерiстердi талап ететiн ¥закмерзiмдi шешiмдерге эсер етпей калуы мYмкiн.
Медианын к^кыктык процестерге ыкпалы.
Кейбiр кыз алып кашу окигалары элеуметтiк желще немесе БАК-та кенiнен жария болганнан кейiн гана к¥кык коргау органдары тарапынан жедел эрекет жасалады. Б^л медианын к^кыктык процестерге эсер етелнш керсетедi. Алайда, м^ндай жагдайлар к^кык коргау жYЙесiнiн медиа кысымына тэуелдi екенiн де айгактайды, ягни назар аударылмаган немесе жарияланбаган окигалар назардан тыс калып жатады.
Стереотиптердi езгерту мен элеуметлк прогресс.
Медиа когамдагы кыз алып кашу мэселесш талкылау аркылы белгiлi бiр денгейде стереотиптердi жоюга жэне жана кезкарас калыптастыруга ыкпал ете алады. Алайда, дэстYP мен патриархалдык к^ВДылыктардын терен тамыр жайганы б^л езгерiстердiн баяу жYPуiне себеп болып отыр. Медиа жэне элеуметлк желще кей жагдайларда дэстYPдi жактайтындар мен к¥кык коргауды колдайтындар арасындагы пiкiрталастар когамдык прогреске кедерп келтiредi.
Кыз алып кашу мэселесш шешу Yшш медиа мен элеуметлк желшердщ релiн д^рыс пайдалану кажет. Мэселенi тек акпараттандырумен шектелмей, зан Yстемдiгiн ныгайту жэне жэбiрленушiлерге жYЙелi колдау керсету багытында ж^мыс жYргiзiлуi тиiс. БАК пен элеуметтiк желшердщ ыкпалын тиiмдi пайдалану когамдагы сананын езгеруiне, зандардын катан орындалуына жэне кыз алып кашуга карсы жYЙелi кYреске ыкпал етедi.
Кыз алып кашу мэселес - Казакстандагы элеуметлк, мэдени жэне кукык;тык; кайшылыктардын, тогыскан нуктесг Бул кубылыс дэстур мен заманауи кукык жYЙесiнiц арасындагы кактыгысты керсетедг Элеуметтiк желiлер мен букаралык акпарат куралдары бул мэселенi талкылау алацына айналып, когамдык пiкiрдi калыптастыруда мацызды рел аткарады. Зерттеу барысында медиа куралдарыныц кыз алып кашу мэселесш шешуге ыкпалыныц екiжакты екенiн керуге болады.
Бiр жагынан, элеуметтiк желшер мен БАК жэбiрленушiлердiц даусын жетюзш, олардыц окигаларын жария ету аркылы когам назарын аударады жэне кукыктык шаралар кабылдауга ыкпал етедi. Мундай платформалар аркылы кукык коргаушылар мен белсендшер кыз алып кашуга карсы наукандар уйымдастырып, акпараттык колдау керсетедг Сонымен катар, медианыц араласуы кей жагдайларда кукык коргау органдарыныц жылдам эрекет етуiне себеп болады.
Екiншi жагынан, дэстYрлi медиа кейде кыз алып кашу мэселесш романтизациялап немесе калыпты кубылыс ретiнде керсетуi мYмкiн, бул когамдагы стереотиптердiц сакталуына ыкпал етедг Элеуметтiк желiлердегi кейбiр талкылаулар когамды екiге белiп, кактыгысты терецдете тYседi. Осылайша, медианыц мYмкiндiктерiмен катар шектеулерi де бар екенi аныкталды.
Корытындылай келе, кыз алып кашу мэселешмен кYресу Yшiн медиа куралдарын тиiмдi пайдалану кажет. Жэбiрленушiлерге жYЙелi тYPде акпараттык, психологиялык жэне кукыктык колдау керсетшп, когамдагы терiс стереотиптердi езгерту багытында жумыс жYргiзiлуi тшс. Медиа мен элеуметтiк желiлер тек кыска мерзiмдi нэтижелерге кол жетюзш кана коймай, терец институционалдык езгерютерге ыкпал ететiн куралга айналуы мацызды. Тек осындай жагдайда кыз алып кашу мэселесше тYбегейлi тоскауыл койып, эйелдердiц кукыктарын коргауга кол жетюзуге болады.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. М^хамедов, А. (2019). Орталык Азиядагы дэстYрлi неке салттары: Кыз алып кашу феномеш. Алматы: Казак университет баспасы;
2. Сэтпаева, Г. (2017). Казак когамындагы гендерлiк катынастар жэне олардын трансформациясы. Когам жэне гендер журналында жарияланган макала, 15(2), 34-45;
3. Н^ртазаева, Л. (2020). Казакстандагы кыз алып кашу жэне к^кыктык реттеу мэселелерi. К¥кык жэне когам журналы, 4(3), 78-92;
4. Boyd, D. (2014). It's Complicated: The Social Lives of Networked Teens. Yale University Press;
5. Gamson, J. (1992). Claims to Fame: Celebrity in Contemporary America. University of California Press;
6. Heuser, C. (2018). Gender and Tradition in Kazakhstan: The Case of Bride Kidnapping. Central Asian Survey, 37(2), 200-215;
7. Жакыпов, М. (2020). Медиа жэне когам: кыз алып кашу мэселесшдеп рел. Казак журналистикасы, 4(1), 55-67;
8. Werner, A. (2009). The Discourse of Bride Kidnapping in Central Asia: Cultural Appropriation or Empowerment?. Journal of Central Asian Studies, 11(3), 17-34;
9. Алиев, Т. (2022). Кыз алып кашу: к^кык коргау органдарынын эрекет мен медиа эсерг Казакстан к¥кык журналы, 2(4), 45-59
