Lehçe-i Tatarî’nin söz varliği üzerine bir Deneme Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского Серия «Филология. Социальные коммуникации». Том 23 (62). № 3. 2010 г. С. 9-19.

УДК 81'373+811.512.145

LEHQE-I TATARi'NIN SÖZ VARLIGI ÜZERINE BIR DENEME

Öner M.,Kaya M. Y., Öz§ahin M.

Эгейский университет, Турция E-mail: moner@edebiyat.ege.edu.tr

The article presents an attempt to thematic classification language Tatar language. Vocabulary is considered in the lexical-morphological and etymological aspects.

Keywords: Turkish languages, Tatar language, vocabulary, borrowing thematic bundle lexicon, lexicology, morphology, etymology.

Amaf ve Yöntem. Bu fali§mada Kayyum Nasiri'nin ünlü klasik sözlügü Lehge-i Tatari'nin madde ba§lari bilgisayar ortamina aktarilmi§ ve bütün söz varligi a§agida veri-len ölfülere göre incelenmi§tir. Madde ba§lari, eserin 1935'te Türk Dil Kurumu'nda Abdullah Battal Taymas tarafindan yapilan fakat hif basilmadan kalan fevirisine [7] dayansa da asil metinle [1] kar§ila§tirma ve denetlemesi yapilmi§tir. Lehfe-i Tatari'nin söz varligi, XIX. yüzyilin sonunda Kazan merkezli bir yazi dili olarak geli§en idil-Ural Türkfesinin niteligi hakkinda tam bilgi almak üzere incelenmi§ ve sonuflari degerlendirilmi§tir.

Kayyum Nasiri. Türk topluluklarinda sözlük yazarliginin kimlik olu§umu ile dogru-dan baglantisi oldugundan hareket ederek, özellikle eski bir sözlükfülük gelenegi olan Tatarlar arasinda XIX. yüzyildaki aydinlanma hareketinin (megrifetgilik, usul-i cedid) Tatar sözlüklerinin niteliklerine de yansidigini dü§ünüyoruz.

£aginin reformcularinin en önde gelenlerinden olan Abdül-Kayyum el-Nasiri 15 Mart 1825'te Kazan'in batisinda Yukari §irdan köyünde dogar. Kayyum önce molla olan babasinin okulunda Farsfa, Arapfa ve biraz da Rusfa ögrenmeye ba§lar. Sonra da Buhara gibi Türkistan din merkezlerinden birine degil Kazan'daki medreseye devam edip klasik egitim ile Rusfayi yan yana geli§tirir [4, 4]. Burada Nasiri'nin ulema tarafindan ho§ kar§ilanmayan Rusfayi gizlice ögrendigini ve bunun da kendi fali§malarinda fok yarari oldugunu belirtmek gerekir. Nitekim Rusfayi benimseyen ve ögrenen ilk bilginlerden olan Nasiri 1855-1871 arasinda Rus Seminerinde Kazan lehfesini okutmu§ ve ünlü misyoner ilminski'nin istegiyle buradan uzakla§tirilmi§tir. iki yil sonra Ruslarin aftigi Ögretmen Okuluna (Ugitelskaya §kola) Radlov tarafindan atanmi§tir. 1876'da Ufa'ya giden Nasiri'nin ölünceye kadar serbest fali§tigi anla§ilmaktadir. Kazan Üniversitesine bagli Tarih, Arkeoloji ve Etnografya Cemiyeti'nin asli üyesi olan sözlük yazarimiz Rus türkolo-jisinin de her zaman deger verdigi fali§malar yapmi§tir [2, 147].

^aginin Tatar toplumunda ögretmen ve bilgin olarak yer eden Kayyum Nasiri, to-plam 40'a yakin eseri arasinda, fe§itli alanlara ait 20 kadar ders kitabi yayimlami§tir. Bunlar arasinda; Kratkaya tatarskaya grammatika - Nehv Kitabi- (1860); Kiraat-i Rus (1889); istilahat-i Cografiye (1890); Rus dil bilgisi ifin Nümune yeki Enmüzec (1891); imla kurallari ifin Kavaid-i Kitabet (1892); Ekincilik ve bahfecilik hakkinda ilm-i Zira'at (1892); mutfak kültürü ifin ir^adü'l-Etbiha (1893); insan vücudunun yapisi hakkinda Menafi-i a'za ve kanun-i sihhat (1892); Cografiye-yi Kebir (1894); Ahval-i Sekran gibi

50k Qe§itli kitaplar vardir. Bu eser ?e§itliligi, Bati'da örnekleri bilinen ansiklopedist bir aydinin hemen her konuda bilme ve ögretme arzusunu göstermektedir [4, 8-11; 2, 148-149[.

Ayrica Nasiri'nin yayimladigi halk kitaplari vardir. Bunlar Osmanlicadan aktarilmi§ ve halka kitap okuma zevki a§ilayan popüler edebiyat eserleridir: Kirk Vezir (1868); Kirk Bakga (1880); Ebu Ali Sina (1881); Kabusname (1882); Gülizar ve Qemenzar (1894).

Ancak Nasiri'nin asil Kazan dilcilik ekolünü kuran sözlük ve gramerleri $ok önem-lidir: Tatarga-Rusga Lugat (1875); Lugat-i Rus Kitabi (1892); Enmüzec (1895); Kavaid-i lisan-i arab (1896) ve nihayet Lehge-i Tatari (1895-1896).

Leh^e-i Tatari

Nasiri'nin sözlügü, Kazan agzina dayanan Tatar konu§ma dilinin bir yazi dili olma sürecine katkidir. Tatar adini özellikle Ruslarin tarih boyunca olumsuz bir yükle kullanmi§ olmalari, eski Müslüman kimliginin XIX. yüzyilda millile§meye ba§ladigi zaman biraz sikinti dogurmu? görünüyor. Ancak buna ragmen §ihabeddin Mercani'nin topluma tarih bilinci vererek yaptigi bu yerelle§me veya millile§me, Nasiri'nin sözlügü ile yazi dili düzleminde de geli§mi§tir. Bu ilk reformcularin (megrifetgilerin) ögrencisi olan Abdullah Tukay ku§agi artik Tatarlarin romantik milli edebiyatini geli§tirecektir.

Sözlük, bu adina ragmen, klasik Osmanli ve £agatay yazi diliyle bagini koparmi§ saf bir Kazan agzi sözlügü degildir. Nitekim yazi diliyle konu§ma dili farkini kendisi Kavaid-i Kitabet'te §öyle belirtmektedir: "Medeni insanin iki tür dili olur, birisi anasindan süt em-digi sürece ögrendigi dilidir. ikincisi de bir ögretmenin yanina egitim-ögretim i^in veril-ince bilim ve teknik terimleri ile a^ilan dilidir" [2, 150].

Leh^e-i Tatari gerek adinin verdigi ilhamla gerekse yerel söz kadrosunu klasik yazi dilini geli§tirmek üzere toplayip sunmasiyla XX. yüzyil ba§larinda gelten £agda§ Tatar yazi dilinin gelenegini kuran etkili bir dil anitidir.

iki ciltte toplam 332 sayfa tutan sözlük (226+106) ^ift sütun halinde dizilip basilmi§tir. Arap alfabetigine göre harf-al-alif, harf-al-ba, harf-al ba al-farisi... bi^imindeki ba§liklarla klasik bi^imde düzenlenen sözlükte gerek görüldük^e halk türküleri, bilmeceler ve atasözlerinden örnek verilmi§tir. Anlam kar§iliklarinda ise a^iklama ve tanim yön-teminin yani sira Arap^a veya Fars^a sözler verilmi§tir. Nasiri'nin madde i^lerinde sik sik ve rahat^a Osmanlica ve ^agatayca kar§iliklar vermesi, her iki yazi diline ne kadar bagli oldugunu göstermektedir [2, 151].

Leh^e-i Tatari tam bir Tatar sözlügü sayilmami§ veya ?agda§ sözlük yazarligi bakimindan eksik görülmü? olabilir [7]. Ancak bu, XIX. yüzyil Tatar toplumunda, tam da bir milli kimligin olu§tugu ?agda, geni§ halk kütlesini aydinlanma sürecine katan Nasiri'nin sözlügüdür. Bu bakimdan Türkiye'de Ahmed Midhat veya §emseddin Sami'nin etkisine benzer bir konumu olan Nasiri'nin yazdigi sözlük de ^aginin yazi dilinin sözlügü olma hakkini ta§ir. Bu dü§ünceyle Leh^e-i Tatari bizim tarafimizdan XX. yüzyil ba§inda geli§en Kazan esasli Tatar yazi dilinin bir aniti olarak kabul edilmi§tir.

Genel Söz Varligi

1. Toplam söz varligi :7043

2. Alintilar :1601

• Arap^a Alintilar :1089 (ahir, bereket, be§aret, beyaz, beyit, bina...v.b.)

10

Sozlük yazan alinti sürecinde bazi sozlerde ses ve anlam degi§melerini de belirle-mektedir: abiz "avam arasinda asil alim ma'nasinda müstameldir, ul bik abiz ki§i dirler ki alim ki§i ma'nasindadir."; igmasa: asilda hig imese; piyala : asli piyale; dirbiya "ter-biye'den muhaffeftir; heyalem (veya hayyü'l-alem) "bir devai ottur ki yara otu dahi tesmiye olunur".

• Farsea Alintilar :488 (abad, abdest, abruy, ahund, arzan, asman, a§ifte

• Rus^a Alintilar :21 (astane cibs gahol garka gumdan gru§...v.b.)

• Rumca Alintilar :3 (atrilal :"kuzgunayagi" denilen bir devai nebattir, feris-mus :arabga nuuz derler (hastalik), kuti :kutu...v.b.)

3. Fiiller :2496

-mak/-mek ekli : 2460 -v ekli : 36 abalanmak a§av abdiramak a§kinuv agmak ayriluv agulanmak azuv ada§mak baglanuv ..........v.b. ..........v.b.

4. ísimler :4547

Ozel Adlar : 25

Adem

Aderbaycan

Cevahir

tavu

Cenk

Kavram Adlari :52

cinaklik gatlik irkingilik katilik

kavdirlik bir

Sayilar :106

alti altmi§ altmi§ ming

Sifatlar :552

bereketli bürmeli cayli cilenli

Renkler :39

ala -kula alaca alatenli

girayli ciren

Soru

Sozleri:23

acaba

acep

kag

kagan

kagangi

Zamirler :4

anda munda mundagi mundan

Edatlar-Baglaflar:93

birle

birlen

bilen

gakli

günki

Konulara Gore Soz Varligi 1. Evren, zaman :95

ah§em behar dakika kün §ems

atna bigin yili du§enbe meh takvim

atnakün ceygi irte nevruz tang

ay gak iyyül nisan üg cevher

ayazlik gar§enbe iyyün rebiul-evvel zühre yulduzu

bars yili gupan yalduzu kige seher zülhicce

2. Dünya, gokyüzü, hava olaylari :145

agi buran dala kün giki§i §evle upkun

agi cil derya kürei arz tag zelzele

ayaz dingiz kürfez tavlik

bahr kasirga ru§en tire

bulut kün bati§i salkin tuprak

11

3. Madenler, mineraller : 84

abkar billür hamiz kükürt taç

açi taç-açutaç bura taçi incü-yincü kümüíj timir

ak altun cevher ine taçi mercan tufrak

ak kurgaçin çinko kalay miknatis zeberced

alçi estirhan kinasi kan taçi nift

almas firuze krom piruze

bakir fosfor kurgaçin sadef

4. Bitkiler: 361

açi alma arslan tiçi cülnar ir tamiri üç yafrak

açi kiyar artiç çilegi çemen it tigenegi üküz küzü

âdânu'd-dub at kuzgalagi davul çiçegi oksürük otu ürme gül

âdânu'l-erneb ayu kûpçesi defne papadya zeytun

agu otu ayva hasir out piçen

agaç benefsec isirgan otu reyhan

anduz biberiye ilek-çilek sünbül

arslan avzi cevz ineli agaç turunç

5. Hayvanlar : 219

alabalik aygir bürü saka toygar

alakarga ayu camus sandugaç tülkü

ari baka deve siçkan uglak

arslan balkurtu ebabil tana ügüz

as baris fil baligi tavçan

at buga kanari tavuk

av iti bulbul kaplan tavus

av kuçu bürküt koç tay

6. Insan vücudu : 139

arka süyegi baç süyegi çeçm mide tiz

aviz bazu dimag muyun ürek

azu tiç bilek hançere tamak

bagir-bavur büyrek kabirga til

bagirsak-bavursak ciger kalca tirnak

çaç miyik tirsek

7. Dogum, hayat, hayatin çaglari, olüm : 40

arusak hanim kiç omrü tabibi uç nevbet

balalik hatun kiçi-kara çebab ülük

bebek karçik kiçilik tabut ülüm

can kartymiç kün tifl ümür

caç-çilikincik keleç maaç tiriklik ümürlük

cigit-cilen kiska ayak maiçet tirik-tiri vefat

ferzend kiz naz tütünsüz avul velâde

8. Hastaliklar : 115

bevlid-dem çeçek humma kizamik ta'un

bürü sirhavi çuban it imçegi kuç kirpik tavuk küz

büsür ferismus (memesi) küz avruvu verem

cüzam harkatül mide kisirlik nezle zatul-cenb

12

9. Hekim, eczaci, cerrah : 73

agu cerrah habbe ig kitergügü de- i§ekkulagi

babasir üleni cünd bidester hakim valar kozahane

balvuzlu mey gare hamile ig tuktatkugu de- merhem

belile gir haml valar ne§ter

belsen mayi dari ¡jifa harmel ig yumu§arkucu perhiz

besbase daru hasta devalar ravend(reve

bizgek otu daruhane hecamet im tiryak

cerahat hab husyetus-saleb incibar tuyta

10. Besinler : 135

ab buza igimlik paga talkan

agi bal cuvaga incir persmeg tutmag

agi kebi§ti gagir kahve piyaz tuy a§i

alarud-armud gekgek kak rizik tüterme

ari§ ikmegi gelpek kakalagan salma un-geg

arpa suvu gurpa kaymak sarkut uyutku

bal gügpere kebab sebze yuka

behram a§ gürek ke§kik sü§ü yumurka

bulamag dügü ku§ tili süt zahire

burug helva kümeg §eker

butka ho§ab mey §urpa

11. Giyimler, süs, taki : 154

alka-bucura bilezik fes itik ükgesi takiya

aster biyeley hirka kaftan takke

ayak kiyimi cirtik kevi§ iglik kalpak uka

barmakga cifek( yifek) i§tan kara tun yüzük

ba§ kiyimi cün(yün) itek papu§

bez-büz gabata itik sirga

bilekge gagakli yavlik itik konugu §alvar

12. Ev : 59

agkig gagak i§ik kuyunma hane tennúr

ambar gibildik kapka kübük tereze

a§hane gitirmanlik ka§aga kügen ugak

balahane gulan kecenke mahzen ugaklik

busaga der kenif matbah utunluk

bülme dervaze kurum nerdiban yuzak

13. Mobilya, kap kacak : 272

alet gamgak e§ya minder tarak

a§avlik ganak(ginayak) hokka namazlik tastimal

bakrag gibirki i§kaf palas tencere

baskig girak ine perde tirek

bav gi§me kap pigak urunduk

bilev gumdan karga burnu sabun utü-ütük

camedan defter kayi§ saz üstel

curgan(yurgan) desterhan kazma sibirki üzengi

gahol destmal kemend tabak yüksük

gakma durbin kuti takta zenbil

13

ONER M.,KAYA M. Y., OZ§AHIN M.

14. §ehir : 25

abad belde belde imaret mahalle

abadanlik cabilka cabilka kala medine

avul cabilsa cabilsa kal'e semt

bagin cadde cadde kasaba tikrik

bargah cay cay kend uram

15. Evlilik, aile, akraba: 47

a§iret bin (ibn) irli-hatunlu kaynata pigke

baba cizne(yizne) i§li-ku§lu kiyev pir

baca cizney, ciznekey iyal kulda§ puser

bala cür karinda§ künye tete

bala-gaga dede karinda§lik nebire tugan

bala-gagali hale kayi neseb tugma

baldiri kara igeg kayin ini nesebte§ tuta

baldiz imgekte§ kayin singil nesil tutay, tutakay

bike ir kaynaga nesilda§

bikeg kaynana peder

16. Ticaret, i§, para, maliye i^leri : 93

akge bazar harclik mü§teri tavar

ali§-biri§ dirhem hazne(hazine) panayir terazu

altun dükan hisab pul ticaret

ar§un erzani hisse satucu uguzluk

arzan esnaf imane sermaye ülgev

atlas fidye kefillik sevdeger zarar

batman harac kesadlik tacir

17. Meslekler : 96

abiz buyavci hokkabaz medda tungu

altuncu casus ikmekgi mutrib ungu

arbagi ci ilgi nasihatgi utungu

attar giptaci kahin pi§ikgi uyukgu

avgi gülmekgi kasab pustavci üstelgi

bala begugu hadim kayrakgi sihir yul karavgi

balgi hafiz kozaci terbiyeci yumurkaci

baltagi hammal kümeggi tercüman yurganci

ba§makgi hizmetgi kütügü tilmag

18. Tarim, bah^ecilik :71

ag bugday bakga bustan kibek tütel

arpa bakile-bakle gabagag kü§ül urakgi

aíjlik bakra gegü vakti pring urluk

a§lik-taru bastirik galle sabak üzerklik tohumu

badam berengi indir saban ziraat

badincan bugday igin tarlav

bag burgak kantar taru

19.ín§aat : 71

ahur burgug kale divari kurgah seki

aratalik gadir kazilma külliye siva

bagana gi§me kibit künküre tabakals

balta hamam kirte küpür ta§ yurt

14

bina hanikah kubbe kürsi tünglük

burav hücre kural sala§

20. Dil bilgisi, yazma sanati, edebiyat : 81

azim fihrist isim masdar rivayet

bab harf ismi sifat mazmun sernam

beyit hat ismi zat mecmua sühan

bitik hikayet kafiye misra süz

gapahane ilmi lugat katiblik mizah takrir

dastan ilmi lügatiarabiye kavl muharrir tasnif

ebced imla kissa name tozkire

elif in§a kinaye nevruz kitabi vezn

eyti§ makal pe§in-pi§in

21. Bilimler : 43

atlas hututu hendesiye medrese rü§diye medre- ukugu

cisim ilim mekteb sesi ukugan

geleb(galab) ilmi resmil-hat mektub sebak ukutucu

gelebi ilmi tefeir mesaha sufastaiye ulumi nakliye

ders isab müctehid §akird ulumi akliye

e§kal kimya müka§efe tahsil ulumi riyaziye

fen kitab pergar talim üg ilmi

fillasof kitabet pi§kadem talimhane ügrengik-ürengik

funun maarif rasadhane tarh

22. Güzel sanatlar : 16

baraban erganun kukla nagme surnay

cir eserli kuray peyker tanbur

dünbere kubuz mizahgan sa'nat zurna

23. Toplum ili^kileri, oyunlar, sporlar:169

ada§ devlet ipde§ kür§ü uyun

argan dü§man ittifak kür§ülük vasi

arkada§ efendi kara halk meclis veda

asirda§ ermagan kavim mecliste§ yuksul

ba§gi fakir kazak nikah yul ayagi

bendelik firka kethuda saban tuyu ziyafe

cavgi hizmet korüngücü tuy

cümle hoca kumagav urtak

cünbü§ igki meclisi kunaklik urus-ulak

24. Yolculuk : 31

arba harita mesafe tu§e yul esbabi

canib karvan müsafir uzugu~uzgungu yulavci

castub kervan müsafirlik vecih yulda§

fersah kulaguz piyade yukari yulda§lik

garb kunak sakak yukariklik yüksek

gurbet magrib timur yul yul

25. Toplum, hükümet : 54

bayrak paye tarhan ülke

buyuruk kaan (kagan) saltanat tugra vatan

ferman milk,mülk sultan türe yurt

fermani ni§an §ehzade urun

15

hümayun padi§ah taht urunsuz

26. Yasama, hukuk : 25

ata hakki davali isbat ku§tan nizamname

bidayet mahke- habishane kagkin mahkeme tanik

mesi hidiv kanun müddai terenk

dagdaga hükumet kanunname müddai aleyh türme

daragaci hüküm kazi nizam zindan

27. Ordu, sava§ : 44

asker buluk geri(gerik) miltik tüfek

atli asker cebe darb sefer uk

aybalta cebehane derbe sengki(gengki) ukgu

baranger cev§en gazi sipahi uru§

barut cihad ilgar silah§ör

barut tuzu cihadi ekber kagak sugu§

baruthane cuvanmerd kalkan terte

ba§lik gavu§ mancinik tuphane

28. Dinier, inan^lar : 159

abdest bed dua dünya imani ke§i§ §eytani

abruy bela evliya kurban tamug

ahiret but farz makulati a§ir tekye

ahiret dostu cami fatihe mescid tengri

ahremen cehennemlik haram nas tesbih

ak yul cennet ibadet perverdikar ucmak

albasti dindar iblis peygamber ugan - ugun

arkili diyanet igiz rak'at uyle namazi

ate§kede dua imam §ehadet vahy

ate§perest duzeh izi §eyh

29. Soyut terimler : 227

akil dari dünya kati ki§i mizac yüz suvu

ar dev kismet mücerred zarafet

asatlik fayda kizik sir

a§nalik füsun maslahat §um

ate§i hieran hatir mel'un tin

bilgi hayat suvu meleke tü§

30. Vücudun duyulari, be§ duyu : 25

agi ap-agi kuku netnül-enf tem

agig buy kulak sakal temli

agilik gin cufar küz sangrav ti§

aglik his küz ki§isi tat uyku~yuku

agu i§tiha küz kuyrugu tatim

31. Dü^ünce, irade, hareket, duygu : 124

amel gakgak hareket muhabbet umanig

ameliyat girgen hatim nisyan u§§ak

asana eda ihtilac revan vakia

a§igi? epin-tüpün kayti§ sevda vesvese

ava-tüne fikir kiyu §übhe yügürük

ban§ gibta korkak tavu§

16

32. Degerler, eksiklikler, erdemler, kusurlar : 361

aldagiç-aldavuç bed erem ipli terbiye

açamsak bilemçi haris irinçek ulugluk

açigiçlik bilikli hased istegücü usta

atakli kiçi bulguluklu haçmet itlik ustad

avare cingillik hirs saran ustalik

ayakli kaza çapeklik hile çatalak uyat

azgin çeçen hürmet çirin ümid

baçsiz dana igkücü tecribe ürkek

batir daniçmend ispay tekebbür ü§eng

batirlik emel içten temizlik

Sonuf.*Lehfe-i Tatari'deki toplam 7043 olan söz varliginin yüzde 22 orani alintidir. Sözlügün neredeyse feyregini olu§turan bu 1601 alintinin 1089 tanesi Arapfa kökenlidir, yani alintilarin yüzde 68 orani Dogu'nun klasik dilinden yapilmi§tir. Medrese kökenli Nasiri'nin söz dünyasinda bu oranda Arapfa alinti olmasi anlamlidir. Ancak bu, sözlügün 1937 yilinda Türkiye Cumhuriyeti'nin dil devrimi ifin bir kaynak olsun diye Türk Dil Kurumu tarafindan fevirtilmi§ olmasina ragmen basilmadan kalmasina da yol afmi§ olmalidir. £eviri tarafimizdan gözden gefirilerek Türk Dil Kurumu'nun tarihsel sözlükler projesi kapsaminda yakinda basilacaktir.

*Dogu'nun ikinci büyük dili Farsfa alintilar ise bütün alintilar ifinde yüzde 30 orani tutar. Bu sözlerin edebiyatin yani sira dilin her alanina ait örnekler olmasi, Genel Türkfenin Farsfa ile bin yildan eski olan yogun ili§kisine baglanabilir.

*Sözlükte sadece 21 tane Rusfa alintinin yer bulmasi da Nasiri'nin klasik bir edebi kaynak yazdigini ispat eder. Daha XIX. yüzyil sonunda bile Kazan gibi geli§kin bir üniversite §ehrinin hayatinda daha fazla Rusfa alintinin Tatarcaya geftigi tahmin edilebilir. Nitekim ba§ka bir fali§mada ortaya koydugumuz üzere, Nasiri sözlügünden sadece 10 yil sonra Tatarcanin en ünlü edebi anitlarini veren Abdullah Tukay'in §iirlerinde §u yaygin Rusfa alintilar göze farpmaktadir:

abrazavniy "kültürlü, aydin" afisiant "garson, sâki" barin "zengin insan; kibirli" bilet "bilet" bilyar "bilardo" briliant "pirlanta" buhgalter "muhasebeci" çenzur "sansür; sansürcü" deputat "milletvekili donos "ihbar, ispiyon" fontan "su fiskiyesi" galstuk "kravat" garmun "akordeon"

guleyt "alem yapip keyfetme" huligan "bozguncu" kalo§ "kauguk ayakkabi" klub "kulüp, eglence yeri" kontor§gik "memur; yazici" koral "silah" parohod "vapur" piget "mühür, damga" pivnoy "bira" pogtavay "posta" podnos "tepsi; sepet" poezd "vagon, tren" pojar "yangin"

semye "aile; cemiyet" sobranye "toplanti; meclis" çkol "okul; egitim sistemi" §pion "casus, gangester" talant "karakter, yetenek" tansa "dans, oyun" troyka "üg at koçulu araba" trantas (tarantas) "fayton" ukaz "hüküm; fetva" zakaz "ismarlama, sipariç" zakuska "soguk yiyecek, meze" zal "salon"

zapas"yedek azik, malzeme"

Yine medrese kökenli bir §air olan Tukay'in §iirlerinde yer alan ve Tatar konu§ma dilinde yaygin olan bu tür Rus^a alintilarin Nasiri'de hif görülmemesi muhafazakarlikla afiklanabilir. Klasik sözlük yazarimizin bu tutumuna ragmen, Sovyet döneminde büyük

17

bir hizla Rusça alinti tabakasinin arttigini yüzde 20 oranini açtigini gözlüyoruz. En nihayet Yeniden Yapilanma ve Sovyetler Birligi'nin çôzûlmesi döneminde egemenlik (suvernitet) ilan eden Tataristan Cumhuriyeti'nin köylüleri bile iki dilli olmuç ve ne yazik ki ana dili kaybi da çok yüksek oranlara varmiçtir [5].

*Söz varliginin yüzde 35 orani fiildir. Yazarin 2496 fiil maddesinin 2460 tanesini -mAK eki ile (infinitif) vermesi ilgi çekicidir. Burada Nasirî'nin yine eski Çagatay ve Osmanli sözlüklerinden ilhamla bu eki kullandigi fakat 36 fiil maddesini ise kendi konuçma dilinin etkisiyle -v ekli yazdigi görülmektedir.

*Sözlükte yüzde 65 oran tutan 4547 isim vardir. Bunun 552 tanesi sifattir (yüzde 12). Bu sifatlar arasinda 92 tanesi -ll ekli, 36 tanesi de -sIz ekli 128 türetme sifat göze çarpmaktadir. Sayi adlarina ve sayilardan türemi§ siralama veya üle§tirme sifatlarina dayali 106 söz vardir. 93 tane baglaç ve edat oranca zengin bir kadro oluçturmuçtur.

*39 tane renk adi da klasik bir sözlükte ilgi çekici bir kadro oluçturmaktadir: ala-çuvar, alaça, ala - kula, ciren, çal, kügülcim, sargilt, turu, zenger..

*23 soru sözü: kaçan, kaçangi, kaç, kançaru, kança, kanda, kangi, kandan, kay, kayda, kaysi, kim, nite, nitek, niçe, niçik, ni, kay çaginda.. örneklerinde görüldügü gibi hem Kazan Tatarcasinin yaçayan soru sözlerinin (kaçan, kaysi, niçik, kay çaginda) hem eski yazi dilinin (kançaru, kanda, kangi, kandan, nite, nitek) izlerini taçimaktadir.

*Lehçe-i Tatarî'nin isim soylu bütün söz varligi, konularina göre (tematik) §u dagilimi göstermektedir: bitkiler : 361; degerler, eksiklikler, erdemler, kusurlar : 361; mobilya, kap kacak : 272; soyut terimler : 227; hayvanlar : 219; toplum iliçkileri, oyunlar, sporlar : 169; dinler, inançlar : 159; giyimler, süs, taki : 154; dünya, gökyüzü, hava olaylari : 145; insan vücudu : 139; besinler : 135; dü^ünce, irade, hareket, duygu : 124; hastaliklar : 115; meslekler : 96; evren, zaman : 95; ticaret, iç, para, maliye içleri : 93; madenler, mineraller : 84; dil bilgisi, yazma sanati, edebiyat : 81; hekim, eczaci, cerrah : 73; tarim, bahçecilik : 71; inçaat : 71; toplum, hükümet : 54; ordu, savaç : 44; dogum, hayat, hayatin çaglari, ölüm :40; ev : 59; evlilik, aile, akraba : 47; bilimler : 43; yolculuk : 31; yasama, hukuk : 25; vücudun duyulari, beç duyu : 25; çehir : 25; güzel sanatlar : 16.

*Cografya, ziraat, mutfak kültürü, insan vücudunun yapisi, içki kültürü gibi çok degiçik alanlarda kitap yazmiç olan Nasirî'nin sözlügünde bitki, hayvan, alet ve kap kacak, toplum iliçkileri, din terimleri, hastaliklar, besinler, meslekler gibi konulardaki adlarin önde gelmesi çaçirtici olmamalidir. XX. yüzyilda Çarlik Rusyasinin 300 yillik dinî asimilasyonundan modern bir millî kimlikle çikan Tatar toplumu, Sovyet döneminden önce de bir okuma kültürü geliçtirmiçti. Kayyum Nasirî tam da bu ihtiyaçlara karçilik veren ve klasikten çagdaçliga kapi açan bir halk bilgini olmuçtur. Bu sözlügü de ünlü Kazan dilcilik okulunun çigir açici bir temelini oluçturmuçtur. Onun izinden giden Cemal Velidî, N. Yunusov, Sultan Rahmankuli, M. Kurbangaliyef, J. Kuliyef, R. Gazizov, N. isenbet gibi sözlük yazarlari Sovyet dönemi öncesinde Tatar sözlü^ülügüne hizmet etmiç ve nihayet K. S. Abdrazakov, G. H. Ahuncanov, Ü.§. Bayçura, §. B. Vahitova, F.M. Gazizova, F. A.Ganiyev, G. i. ishakov, M. G. Möhemmediyev, M. M. Osmanov, F. S. Faseyev, G. G. Fahretdinov, K. H. Hemzin, E.§. Hemidullin, §. S. Hanbikova, G. S. Emirov, A. §. Esadullin gibileri de çagdaç Tatar sözlüklerini hazirlamiçlardir. En sonunda, bunlar arasindan Kayyum Nasirî geleneginin dogrudan devamcisi olan Cemal Velidî'nin,

18

yazdigi sözlük dolayisiyla, Stalin dönemindeki düzmece mahkemelerde suflanarak en ünlü repressiya kurbanlarindan biri haline geldigini de üzülerek belirtelim.

Kaynaklar

1. Abdü'n-nasir oglu, Abdü'l Kayyum.Lehfe-i Tatari, cild-i evvel.- Kazan, 1895, 226 s.; cild-i sani, Kazan, 1896, 106 s.

2. Qagatay, Saadet, Abd-ül-Kayyum Nasiri // (15.II.1825 - 2.IX.1902) AÜ. Dil ve Tarih Cografya Fakültesi Dergisi.- Cilt X.-sayi:3-4, Eylül-Aralik 1952.- S.147-160.

3. Gaynullin, M. Kayum Nasiyri, Tuvuvina 120 yil tuluv unayi belen.-Kazan, 1945

4. Lemercier-Quelquejay, Chantal, Abdül Kayyum el-Nasiri, 19 Yüzyilda Bir Tatar Islahatfi /fev. Deniz Bozer // ODTÜ Asya-Afrika Ara^tirmalari Grubu yay.- No: 13.- Ankara, 1984.

5. Öner, Mustafa.Türkfe-Rusfa Ili^kilerine 1552 Dönüm Noktasindan Bir Baki§ // 1552 ve Sonrasi: Kazan'in I§gali ve Türk Topluluklari Bilgi §öleni Bildirileri, 15 Ekim 2002.- Ankara, 2004.- S.27-37.

6. Öner, Mustafa. Tatarlarda Sözlük ve Kimlik // Istofniki i issledovaniya po istorii tatarskogo naroda. Materiali k ufebnim kursam. V fest yubileya akademika AN RT M. A. Usmanova.-Kazan: Kazanskiy gosudarstvenniy universitet, 2006.- S.288-296.

7. Taymas, Abdullah Battal. Lehfe-i Tatari, TDK / tercüme, basilmami§ daktilo metni,1937.

Онер М., Кая М., Озшахин М.Спроба розгляду словникового запасу татарсько! мови / М. Онер, М. Кая, М. Озшахин // Вченi записки Тавршського нацiонального унiверситету iм. В. I. Вернадського. Серш «Фшолопя. Соцiальнi комунжаци». - 2010. - Т. 23 (62), № 3. - С. 9-19.

У статп наводиться спроба тематично! класифжаци лексики татарсько! мови. Лексика розгляда-еться в лексико-морфолопчному i етимологiчному аспектах.

Ключовi слова: тюрксью мови, татарська мова, лексика, запозичення, тематичне розшарування лексики, лексиколога, морфолопя, етимологiя.

Онер М., Кая М., Озшахин М. Попытка рассмотрения словарного запаса татарского языка / М. Онер, М. Кая, М. Озшахин // Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского. Серия «Филология. Социальные коммуникации». - 2010. - Т. 23 (62), № 3. -С. 9-19.

В статье приводится попытка тематической классификации лексики татарского языка. Лексика рассматривается в лексико-морфологическом и этимологическом аспектах.

Ключевые слова: тюркские языки, татарский язык, лексика, заимствования, тематическое расслоение лексики, лексикология, морфология, этимология.

Поступила в редакцию 01.09.2010 г.

19