Научная статья на тему 'Kypiiiiалкдбындагы т¥зды топырьщтырдьщ ц¥нарлылыгы мен внiмдiлiпн арттырудьщ жанд технологиялары'

Kypiiiiалкдбындагы т¥зды топырьщтырдьщ ц¥нарлылыгы мен внiмдiлiпн арттырудьщ жанд технологиялары Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
38
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Мамытов Ж. У., Еамбеков М. Б.

Ядром новых технологии является использование цинкосодержащих средств, синергетические эффекты которых повышаются в сочетании с органическими веществами. Эти технологии позволяют получать полноценный урожай риса на силь-нозасоленных, щелочных и солонцеватых почвах в первый же год их освоения без предварительной промывки почв. Требуемый модуль дренажного стока не превышает 0,1 л/сек с 1га и позволяют вторично использовать дренажно сбросные воды с минерализацией до 3 г/л без снижения урожайности риса. Технология сокращает срок вегетации риса на 710 дней и улучшает его биологические и пищевые качества. За счет резкого снижения выноса солей с освоенных территории существенно снижается, по сравнению с традиционными технологиями, неблагоприятное влияние орошаемых полей на окружающие ландшафты и экономически выгодны.Жаца технологияньщ езеп мырыш курамдас синергетикальщ acepi органикальщ заттар-мен араластырганда жогарылайтын препараттарды к;олдану болып табылады. Бул технология сол жылы-ак; ете куит тузданган сытыж жэне сортацданган топыра^тарда алдын-ала жаймастан-ак; кунды Kypiui вшмш алуга мумкшдж тугызды. Пажета кэр1здж агыстын, модул1 гектарына ОД л/сек аспайды. Бул дренаждык; суды минерализациясы Зг/л дешн екшнп рет пайдалануга мумкшдш беред1 жэне Kypim eHiMi темендемейдь Осы технология курштщ вегетациялану Mep3iMiH 7-10 кунге к;ыск;артып, оньщ биология-льщ жэне цоректж к;асиеттерш жацсартады. Дэстурл1 технологиямен салыстырганда иге-рыген аумак;тан туздар к;орыньщ к;оршаган аумакда алмасуыньщ курт темендеушен к;оршаган орта ландшафты жак;сара тусед1 жэне экономикальщ тшмдьThe core of the new technology is the use of zinc containing means, synergistic effects of which are increased in combination with organic substances. These technologies make it possible to get a full harvest of rice on strongly saline, alkaline and saline soils in the first year of their development without pre-washing of the soil. Required module of drainage does not exceed 0,11 / sec per 1 ha and allow to re-use drainage waste water with mineral content up to 3 g /I without reducing the yield of rice. The technology shortens the growing season of rice for 7-10 days and improves its biological and nutritional qualities. Due to the sharp decline in removing salt from developed areas, the adverse impact of irrigated fields on the surrounding landscapes is significantly reduced, compared with traditional technologies, and is economically profitable.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Kypiiiiалкдбындагы т¥зды топырьщтырдьщ ц¥нарлылыгы мен внiмдiлiпн арттырудьщ жанд технологиялары»

МЕЛИОРАЦИЯ ПОЧВ

ЭОЖ 633.18: 631.462

КУР1Ш АЛКДБЫНДАГЫ Т¥ЗДЫ ТОПЫРЫЦТЫРДЫЦ Ц¥НАРЛЫЛЫГЫ МЕН вН1МД1Л1ПН АРТТЫРУДЬЩ ЖАЦА ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ I. Эртурл1 дэрежелерде тузданган топырацтарды мелиорациялау

Ж.У.Мамытов, М.Б. Ес1мбеков

0.0. Оспанов атындагы Кцзак, топырацтану жэне агрохимия гылыми зерттеу институты, Алматы, Академ^алашыгы,элФараби дацгылы, 75в. [email protected]

Жаца технологияныц езеп мырыш курамдас синергетикальщ эсер1 органикальщ заттар-мен араластырганда жогарылайтын препараттарды к;олдану болып табылады. Бул технология сол жылы-ак ете кушт! туэданган сытыж жэне сортацданган топыра^тарда алдын-ала жаймастан-ак; кунды курш ешмш алуга мумкшдж тугызды. К^ажета кэр1зд1к агыстын, модул1 гектарына ОД л/сек аспайды. Бул дренаждык; суды минерализациясы Зг/л дейш екшнп рет пайдалануга мумюндж беред1 жэне курш ешим темендемейдь

Осы технология кур1шт1ц вегетациялану мерз!мш 7-10 кунге к;ыск;артып, оньщ биология-льщ жэне цоректж цасиеттерш жацсартады. Дэстурл1 технологиямен салыстырганда иге-рыген аумак;тан туздар к;орыныц к;оршаган аумакда алмасуыныц курт темендеушен к;оршаган орта ландшафты жак;сара тусед1 жэне экономикальщ ти!мд1.

К1Р1СПЕ кабаттарындагы уытты туздарды те-

Кур1ш дацылын вару мацсатында менп кабаттарына ыгыстыру болып

тузды топырак;тардыц К¥наРлылыгын арттырудьщ (мелиорациялау) эр алуан дэстурл! эдктер1 элемшарда ертеден жан-жацты пайдалануда. Олар топырак;-тарга физикальщ, химияльщ, биология-льщ гидротехникальщ жэне фитомелио-рацияльщ эсер ету арцылы ¡ске асырыла-ды.

Физикальщ эдктер егдедеп Мысыр елдершде де колданылып, Сахаранын, киыршык кумдарын кеб1рлерге мол мвлшерде енпзш, ондагы туздьщ улесш кемтп, кур!ш егумен машьщтанраны белгШ. К|аз1рг1 замандагы физикальщ мелиорациялау эд1стер1, квбшесе, элаз жэне орташа тузданган топырацтардыц Касиеттерш жак;сартуга арналган. Олар, непзшен, жерд1 терец жырту немесе Копсыту, топырацты куммен араластыру, топыра^тыц тузданган жэне тузданба-ган кабаттарын взара алмастыру сияк;ты эдктерден турады. Буларды ¡ске асыру-дьщ ортак; мак;саты - топырак;тьщ физикальщ касиеттерш жэне су режимш оцтайландырып, кур1Ш всетш жогаргы

табылады. Б1рац, бул машацаттар, жога-рыда кврсет^гендей, тек кана элаз тузданган топырак; турлерше шектеул1 турде пайдаланылып, кец квлемде тара-лу мумк1нд1г!не ие бола алмады.

Химияльщ эдктердщ теорияльщ непз! - тузды топырак;тардагы алт1 тузуге себепип болатын натриймен химияльщ байланыск;а тусш пайда болатын туздарды жуып, игерыетш нысандар-дан баска жерлерге ыгыстыру мацсатын кездейдк Бул устанымды егжей-тегжейл1 зерттеген орыс галымы К.К. Гед-ройц [1,2] болып, вткен гасырдагы тузды топырактарды мелиорациялаудьщ бас-ты уста-нымына айналып, элемдеп осындай топырак;тарды игерудщ 1с жузше асыру жобаларынын, басым кепиплтн курады. Бул теорияльщ кагиданык эр1 карайгы гылыми-практикальщ жалгасуы квптеген белгШ топырацтанушы галым-дардыц улестер1не тид1 [3-6]. Булардыц барлыгы тузданган сыты1 топыра^тардьщ уыт-тылыгын жою уш!н ганыш (гипс), фосфо-

ганыш жэне куюрт кыш^ылы сияк;ты заттардьщ ти1мд1л!г1н зерттеп, SHflipicKe пайдаланудыц эртурл1 усыныстарын алгатартты.

"Пкелей, К|азакстанныи Kypiui алк;ап-тарындагы жайгаск;ан тузды топырак;-тарды мелиорациялауга арналган хими-яльщ эд1стерд1 i3flecTipyiui гылыми жумыстарда, баспаларда молынан жарык; кердь Олардьщ да непзп зертте-ген нысандары ганыш пен эртурл1 Кыш^ыл тектес мелиоранттар болды. TinTeH, Kypiui алцаптарына жак;ын жер-лерден булардьщ табиги корларын да тауып, оларды кеп мелшерде пайдалана бастады [7]. Biparç, жергилюч Kypiui-иплер, бул тепн заттан да б1ртшдеп бас тартып, ацыры, мулдем жарамсыздьны-накезжетшздь

Ескерте кететш 6ip жагдай, 1^азак-станньщ барлык; Kypim алк;аптарындагы тузды топырацтарды игеру жобасында, олардьщ авторлары, осы ганыш пен фос-фоганышты усынып, К^ызылорда, Шар-дара, Аадала жэне Караталдагы Kypiui атыздарына каражатты аямай, тебе-тебе етш уйш тастаганына кезшде куэ де бол-дьи^. Булардьщ тшмдШН «жоцтьщ Касында» болганына кез жетюзген галымдар «жаца» деп аталатын поли-мерл1 заттарды (К-4, К-9), тем1рд1ц жэне аммонийдщ сульфаттарын усына бастады [8, 9]. 1с жузше асыра келе булар да 63íh 63í ацтамай, кец келемде пайдалану ток;талып ^алды. Муньщ Heri3ri ce6e6i, бул эдктер, тузды топырацтарда Kypiui ecipyfleri Keñ6ip жагымсыз касиеттерш гана (с1лт1л1г1н уацытша темендету, кейб1р физикалык; касиеттерш жацсарту жэне т.б.] оцтайландырып, оларды KeuieHfli жэне тубегейл1 мелиорациялау-дан аулак;ед1.

Гидротехникалык; эд1стер топырак;-тардагы уытты туздардьщ мелшерш, кем дегенде 30-40 %-fa дешн, тущы су

арцылы узакуацыт (4-7 жыл) жуып, оларды жацын жердег! езенге, келге немесе ойпацда жатк;ан ландшафттарга ыгыс-тыруды кездейдь Муны icKe асыружоба-сы Kypiui алцабы «Краснодарлык; суару ЖYЙeci» деп аталып, б1зд!ц Республикада толыгынан ещцрглген. Муньщ курамына tík (вертикальд1), ашьщ жэне жабьщ горизонтальд1 кэр1здер (дренаждар) Kipefli. K¡a3ipri нарьи^тыц заманньщ тургысынан карастырсаКу бул Эд1стерд1ц экономикальщ шырыны мол жэне эко-логиялык; Kayinci3 емеспгш ак;ик;аттап отыр. Бул ею факторларды тэптштеп талдап, дэлелдерд1 т1збектеуд!н, кажет1 жоц сияцты. Ce6e6i, Kypiui ал^аптарын зерттеп, оны егумен шугылданып журген 9p6ip маман, кэр1здерд1 тазарту мен топырацтыц тузын KeTipyre кететш yarçbiTTbirç шыгындарымен кунде кез-десш жургенше кумэшм1з жоц. Бурынгы-дай, орталыцтанган мелиорациялау эрекеттер1 тоцталып, шыгынды шаруа Кожальщтарынын, тжелей ^алталар-ынан кетеру оцайга туспей жатцандыгы дау тудырмайтын шындьщ екенш мойындауга мэжбур болып отырмыз.

Биологияльщ немесе фитомелиора-цияльщ эд1стер Kypiui алцабындагы ауыс-палы танаптардьщ курамына тузга T93ÍMfli дацылдарды eHflipin, солардьщ туздарды бойына cirçipy Ka6úieTTÍKTepi арцылы мелиорациялауга непзделген. BipaKj бул эдктер, api кетсе орташа дэре-жеде, ал кебшесе элаз тузданган немесе тузданбаган Kypiui атыздарына пайдасы бар екендтне толык; K63ÍMÍ3 жетш отыр. Оньщ устше, ерекше тузга тез1мд1 жэне топыра^тьщ кунарлылыгын мейлшше арттыратын бурша^ ту^ымдастардан (жоцышк;а, беде) баска дацылдардьщ турлер1 шектеул1 екендт белг1л1.

Сонымен, тузды топыра^тарды мели-орациялаудыц дэстурл1 эд1стер1не кыскаша шолу жасап, олардьщ Ka3ipri

заманныц талаптарына сай келмейтш кемш!л1ктер1н баяндаудыц нег!з!нде, б1здщ сыннан еткен жаца технология-лык; эдктердЩ мэнi мен мазмунын нак;ы-тылы сипаттап, кур™ ейретш шаруашы-льщтарга усынуды жен кердж. Сондьщ-тан, бул технологияларды калыптастыру барысындагы гылыми-эксперимент-терд1 журпзу процестерше т1збектей ток-талмай-ак^ дэстурл1 эдктермен салыс-тыргандагы айырмашыльщтарын баян-дап, теорияльщ-практикальщ тургыда-гы алынган нэтижелердщ к-жузше аск;андыгын дэлелд1 мэл1меттер аркылы корсетуге тура кел1п отыр.

Осы технологияларды жасап шыгару еткен гасырдьщ 70-жылдарында баста-лып, узбей жацсарту бугшп кунге дейш, 0.0. Оспанов атындгы 1^азак топырацта-ну жэне агрохимия гылыми-зерттеу институтыныц галымдары журпзш келед1 [10-14]. Бул жумыстардьщ гылыми нэтижелершщ басым кепшшп орыс тШнде жарияланып, корытын-дысы «Новые технологии освоения засо-ленных-щелочных почв под культуру риса» деп аталып, ал кыскаша коммерци-ялык; атаулары «НТ03-1,2,3,4» болып келд1. К|аз1рг1 кездеп кепиплжке тара-лып кеткеш «НТОЗ»- дщ эртурл1 нуск;а-лары (варианттары) болып жур. «Кешшл-жке таралды...» деген ceбeбiмiз «НТ03-1 жэне 2» кезшде 100 мьщ гек-тардан астам келемде ^азакстанньщ Акдала, К|азалы, К|аратал курш алцапта-рында, 6збек-станныц Ферганасында жэне 1^аракал-пакстанныц 24 совхоздарында толык; пайдаланып, Укра-инаньщ Херсонында, Ресейдщ Краснода-рында, Солтуст1к Корея мен К|ытайдыц кур1ш алцаптарында сынацтан еткен болатын. Совет Одагы ыдыраганда, бул гылыми жумыстар жаппай ток;талганы-мен, жогарыдагы нысандардыц кейб1ре-улершде, осы кунге дейш авторлык; бак;ы-

лаусыз «НТОЗ»- ды пайдаланып келедь

«НТОЗ-З жэне 4» 2009 жылдан бас-тап, К|ызылорда облысыныц К^азалыауда-нында жэне Алматы облысыныц К|араталында жылына 60-100 га келемде пайдал анылуда.

Жогарыдагы аталган НТОЗ-дыц эpбip нуск;алары кур™ алцаптарындагы тузданган топырацтардыц химиялык; Курамдарына, физикальщ касиеттерше, еНлетш дэндерге жэне атызды бекп-ретш суга т1келей эсер ету арк;ылы жаса-лып, эркайсысына тэн ерекшелж сипат-тары бар технологияларга ие болды. Енд1, осыларды жеке-жеке к;арастырып, ¿с жузшде куршиплердщ пайдалану эрекеттерш1ц реттер1не карай карас-тырайык;.

ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ЭД1СТЕР1

©те тузданган, орташа механикальщ Курамдагы топырацтарды мелиорация-лап, жалпы уытты туздарын жуып-шаймай-ак; б1ршпп жылы кур1ш ешмш алу технологиясы («НТОЗ-1»). 1^азак-стан, бзбекстан жэне ^аракалпак-станньщ аумагындагы топырацтардыц кунарлыктары мен ен!мдШг1н арттыру ушш колданылды.

Кур™ алцаптарында мундай топы-рацтардыц ею TYpi болады. Б1рш1ша -кеп жылдар бойы мулдем ешм бермеген немесе жылдан жылга темен ешмд1 бол-гандьщтан, eгicтiктeн шыгарып тастап, эр1 карай тузы молайып жатцан жерлер. Екшппа - орташа немесе элйз тузданган топырацтар.

Б1ршцп топырацтар игер!лмей турганда 0-50 см кабаты куит сортац-данган (сильносолонцеватые) жэне ете тузданган (сильнозасоленные) болып, кур™ атыздарын жасап, б1рнеше жыл суга бастырып егш егумен машьщтану салдарынан, жогаргы кабаттарындага туздар теменге карай ыгысып, кур1шт1ц тамыры жететш кабатында уытты

туздар жэне кунарлылыктыц кешл1 бола-тын гумустык; заттардыц мелшер1 мейлшше азайган. Сейтш, натрийдщ мелшер1 курт темендеп, топырацца сортацдык; касиетт1 калыптастыруга шамасы жетпей калады. Жалпы гумус-тьщ айдалатын кабаттагы улеа 0,6-0,8 %, азот 0,08 %, фосфор 0,16-0,2 % болады. Б1рак;, кейб1р атыздарда суда еритш фосфордьщ мелшер! 84 мг/кг жетш, бурынгы бер1лген суперфосфат тыцайтцышы, кур1ш еспеген соц, ендфшген жершде сак;талып калганын керсетедь Мундай жер тел!мдерш «ша-мадын тыс фосфатталган» деп атайды.

Атыздыц топырагы канша жуылга-нымен, ондагы карбонаттардыц мелше-р1 жогаргы кабаттарында мол болып, эк 40 %-га дейш жетедь Ал, топырак; асты суларыньщ (грунтовые воды) химиялык; Курамы езгерш, орташа минералданган дэрежеден элаз минералданган жагдай-га ауысады. Сейтш, жуылып-шайылудьщ эсершен топырац пен оньщ астындажай-гаск;ан судыц курамдык сипатына карап, мундай атыздардыц ешм бермеуше неме-се оньщ жылдан-жылга жогарыламауы-на ешб1р себеп жок; сияцты болып кершедь Б1рак;, 61зд1ц зерттеулер1м1здщ нэтижесшде, атызды суга тольщ бастыр-ганнан кешн, топырацтьщ жогаргы (дэн жатып, векш пайда болатын) кабаттар-ында сштшктщ биологиялык; факторла-рынын, эсершен жогарылау кубыл-ыстарын аньщтап, дэлелдедж. Муньщ салдарынан рН мэш есш, карбонатты, сульфидт1 с1лтШктердщ мвлшер1 квбейш, «нитрат жэне сульфатредукта-за» деп аталатын ферменттердщ ката-лизд1к белсендШп артып, нэтижес!нде, сштшктщ жалпы децгеш курт жогары-лайды екен. Осылай пайда болган топырак; ертндганщ курамындагы бор эле-ментшщ косындыларыньщ ер1пптп артып, олардьщ жаца есш келе жатцан

кур!штщ тамырларын (ак; кезджтен бас-тап), уландырып(борный токсикоз) влт1рш тастайды. Ал, ескшдер солмай Калганньщ взшде, кейшнен вн1мд1л1г1н (урожай) мейлшше твмендетедь Сейтш, талцылап отырган тузды топырацтар-дьщ кунарлылыгы бурынгы темен Калпында калады да, дэстурл1 эдктерд! пайдалануга кенбейдь Осыдан келш, келеа сурац туындауы мумкш: вте тузданган топырацтарды 5-7 жылга дейш жуып-шайып, уытты туздардьщ мелшерш «минимумга» жетюздж, ал «токсикоздык;» эсер етупп бордьщ Косындылары кайдан пайда болды? Ол неге баска туздармен катар жуылып кет-пеген?

НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛИБЫ Л АУ

Бул сурацтарга жауап б1зд!н, квп жыл-дьщ жан-жак;ты зерттеулер1м1здщ нэтижесшде алынды. Б1ршпп кез1м!з жеткеш - К|азак;станныц 1р1 езендерш1Ц (Сырда-рия, 1ле, К|аратал, т.б.) бойында жайгас-цан тузды топырацтардьщ барлыгы дерлж борлы биогеохимияльщ сипатта болып, олардагы бордьщ мвлшер1 кур™ алкаптарын игерудщ алдында вте жога-ры болады екен. Олар тек кана топырак;-тыц взшде гана емес, оньщ астындагы гасырлар бойы калыптаскан суларда да (грунтовые воды) мол мелшерде жинак;-талган. Бул жагдайды кез!нде академик В.М. Боровский де ескерткен болатын [15].

Екшнп кубылыс бор элемент! топы-рак;ты каншама каркынды жуганмен, ондагы барльщ туздардьщ (сульфаттар, хлоридтер, силикаттар, т.б.) ец соцында жуылатындыгы дэлелденд1. Сейт1п, кур1шш!лер топыра^тыц туздарын «мулдем кет1рд1к» деп мэз болып жургенде, олардьщ 1ш1ндеп уыттылыгы ец купт бордьщ косындылары жогары-да баяндалган биогеохимиялык; с1лт1

туз1лу эсершен, ер1пшт!ктер1 артып, вздер1 де борат алт1с!н тузуге гаркед1 екен.

Дорыта келгенде, ^азакстандагы кур1ш алцаптарында жайгасцан ете туздалган топырацтарды мелиорациялаудьщ б1рден-б1р жолы, ондагы бордьщ уытты-лырын бейтараптандыру кажет-тШгш туындады. Бул мэселен! шешу мацсатын-да, б1ршен кейш т!збектелген зертха-налык, вегетацияльщ далальщ, енд1р1стж гылыми-эксперименттж ¡здешстер журпзипп, 360-тан астам нускдлардыц Мнде, непз1 (ядросы) ПФХМ мелиоран-тынан туратын кешещц технология жаса-лып шыгарылды. Оныц нацтылы ток; етер1 келесщей:

- эдеттепдей, атыздарды тепстеген-нен кейш (планировка), ерте кектемдеп жерд1 айдаудыц алдында, майдалап туралган (измельченная) курш сабанын шашып, 20-25 см-ден асырмай сокдмен топырацца с!ц1ред1. Осыдан кейш, ездершЩ кезепмен: мала журпзш, аммоний сульфатын (1\1Н4804) - 500 кг/га, супер-фосфатты (Р205) — 240 кг/га мелш-ершде РУМ арцылы жер бетше шашамыз;

- дайын болган атызга сапалы кур™ тукымын шаруашыльщтагы колданып журген мелшерде (нормада) егем1з;

- атызды суга бекпрудщ алдында, еплген дэндердщ устше 200 кг/га мелш-ершде туцым сепюш (сеялка) немесе РУМ-ды пайдаланып ПФХМ мелиоран-тын шашамыз.

Осылардан кейш атызга суды б1ртш-деп, жайлап ж1берш, топырацты тольщ каныктырамыз. Себеб1, бул кезде суды лацылдатып, бей-берекет «кулакты» ашып койып ж1берсек, сабанды жэне мелиорантты шапщан орнынан ыгысты-рып, атыз бетшде ойдым-ойдым жинап тастайды. Су тольщ с!ц!п болганнан кейш, оныц терецщгш 3-5 см-ден асырмай, ескшшн толык; 3-4 жапырактары пайда болганша устап туруга тырысу

керек. Осыдан кейш, б1ртшдеп терец-дет!н, «KypiuiTi сумен кетер1н немесе кур!шт1ц есу каркынын сумен куалап» 12-15 см-ге жетгазу кажет. Осы терецдж Kypim бутацтанып, гулдеп, дэн алып, балауызданып nicy (восковая спелость) кезецше жеткенге дейш сацталады. Осыдан кейш, 9pi карай, мейлшше кебейте беруге болады. Ce6e6i, Kypiui дэшшц толыгып, ен1м1н1ц барынша артуына судыц децгейшщ молдьны ете кажет болады. Оныц ycTiiie, осы кезецнен (фа-задан) кейш, бекпрыген топырак; орта-сындагы тотьщсыздану процестер1 мен сытШкт1ц жогары мелшерде болуы жэне бордыц уыттылыгы курштщ есу каркындылыг ына онша эсер етпейдь Соц-ры айтылган кубылыс-тарды тежеу ушш ПФХМ-га косымша, кур1штщ 3-4 жапырактык кезец1нде, биологияльщ жэне биохимияльщ сшт1 тузетш фактор-ларга карсы 2,5-5 кг/га мелшершде инги-биторльщ касиеттер1 бар затты сумен бередь Ол атыз суындагы жасыл хлоро-фильд1 балдырлар жэне KypiiuneH Катарласа есетш жэне тузды топырак-тарга тэн еамджтердщ (шылац, арамот, т.б.) есулерш 40-45 кунге тежеп, зиянды эсерлерш бэсецдетедь Ескерте кететш жагдай, «НТОЗ-1» технологиясын Колданганда, атыздыц суын Kypim тольщ п1скенге дейш шыгармай (сброс), шай-май устап туру керек. Ал, Kypim дэн алраннан кейш кэр!здж суларды (дре-нажно-сбросные воды) кайтадан молы-нан пайдалануга болады. Bipai^, оныц минералдьщ курамы (минерализацияла-нуы) 3 г/л-ден аспауы керек. Сейтш, «НТОЗ-1» жагдайында пайдаланылатын суармалы судыц келем1 унемделшедь

¥сынып отырган технологияны пай-далану барысында, дэстурл1 эдктермен салыстыргандагы артьщшыльщтарын келеа топтамадан аньщкеруге болады: - алдын ала атыздагы топырацтар-

дьщ туздарын жуып-шаймай-ак;, б1ршип жылы кур!шт1ц ешм1 алынады;

- атыздыц суын кэpiздeн шьщаннан кейш екшппретпайдалануга болады;

- атыз арк;ылы кэpiздiк каналга шыга-тын судьщ модульдж царцыны 1 гектар-дан ОД л/секунд;

- НТОЗ-1» пайдаланганда курштщ шсумерз1мш 7-10 кунгецысцарады;

- бул технология, дэcтypлi нусцалар-мен сал ыстырганда, экономикалык; элде-к;айда пайдалы жэн экологиялык; зиян-сыз;

- курштщ биологияльщ жэне тагам-дьщ сапаларын жак;сартады.

Элаз тузданган жэне тузданбаган топырацтардьщ кунарлылыктары мен ешмд!л1г1н арттыру технологиясы (НТОЗ-2). Республикамыздагы кур1ш ал^аптарындагы непзп ешм беретш топырацтары элаз тузданган жэне салыстырмалы тузданбаган топырак;-тарга жататындыгы белпль Осыларды тубегейл1 зерттеудщ нэтижесшде, булардыц курамындагы бордыц Косылыстары мулдем жогалмай, аз мелшерде болса да кур!шт1ц ен1мд!л1г1не кер1 эсер етет1нд!п аньщ-талды. Онын, устше, топырацтьщ непзп Кунарлылыгын тугырнамалайтын таби-ги курамды белшнежататын караыпрт (гумусы) жылдан-жылга азайып бара жатцаны белгШ болды. Бул жагдайлар М.А. Ибраеванын, [16] кеп жылдьщзерт-тeyлepiмeн дэлелденген. Сондьщтан, Карастырып отырган топырацтардьщ Кунарлылыгын арттыру ушш, жылда атыздарда калып, ертелетш сабаннын, калдыктарын мшдетт1 турде майдалап, жерге кайтадан сщ1ру кажет-тШп туын-дайды. Себеб1, кур1ш 120 кундей фотосинтез процесс бойынан етк1з!п, К¥д1ретт1 Куннщ энергиясын езше сщ1рш, кажетт1 минералдьщ заттарды тамыры арцылы алып, тэндер-шщ Курамды белжтерше айналдыра сак;тап

Калады. Сейтш, тек кана кYpiшкe гана тэн органикальщ жэне минералдык; заттардын, коймасына айналады. Кур1ш вс1мд1г1н1к бойына жиналган осы заттарды кайтадан топыракда кайтару Кажет. Себеб^ жылдагы топырацца беретш минералды тьщайтцыштардьщ (МРК) 50-60 %-ы кур1штщ сабаны мен тамырында калады. Сабанды топыракда айдап, атызды сумен толтырганда, сабан микробиологияльщ жолмен 1рш-ппрш, б1ршпп пайда болатын заттардын, басым мелшер1 аз молекулалы органикальщ кьнщылдар екенд1п аньщталды. Олар топырацтьщ с1лт1л1г1н т1келей темендетсе, ете аз мелшердеп ПФХМ-мен химияльщ реакциялар тузт, кур1штщ борга тeзiмдiлiгiн арттыратын хелатты заттар тузетшдт зерттелш дэлелденд![17].

Муны ¡с жуз1нде ЖYpгiзy уыпн кур!штщ тукымын жерге себу алдында ПФХМ-ныц 40 %-дык ертнд1сшде 1 сагат бойы тогыту керект1п дэлелдещц [18]. Тогатудан шык;к;ан туцымды атыз-дарга апарып егу мерз1м1 шектелмеген. Кейб1р шаруашыльщтар кузде жиналган ешмнщ тук;ымдьщк;а арналган белтн осы эдкпен ецдеп, кыстай камбада сак;-тап, келеа жылы еккенде алынган ешмдыМ 16-20 %-га дешн арткандыгы-на кездерш жетюздь Айта кететш б1р жаг-дай, мундай туцымдык; корды сацтаганда Кус, тыцщан сияцтыларга шыгын бол-майтындыгы аньщталды. «НТОЗ-2» ¡ске асыратын, ягни туцымды себу алдында ецдеуге арналган кондырг ыныц суреттж жобасын кeлтipдiк (сурет 1). Муны КУрастыру онша киындык тудырмайды, Колда бар курамды бел1ктерден жасауга болады. Кез1нде, бул кондыргы Казакстанныц К|азалы, Акда-ла, К|аратал алк;аптарында, 0збек-станныц Фергана-сында, К|аракалпактыц 24 совхозында Курастырылып, б1рнеше жыл пайдала-нылган болатын.

Сурет 1- «НТОЗ-2» тэс1л!н сынацтан етюз1п, ещцр1ске енд1ру упин кур™ туцымын алдын-ала ендеу технологиясыныц схемасы. Схема технологии предпосевной обработки семян риса (ПОС) для испытания и внедрения "НТОЗ-2"

м

иснсн! J^Lll^:н ^кмм глпу

ь-ЛН^Д,

■1уКГ,1чли Зрсшсрлг* экл -1С-11гплмц. -ТКЛСГК|: и:р, ¡. ийм чипь-гм 3-51 Зенкер: Th KI.74.VJ ТЧГу ¡.

V '-«<ргп:|Д11Ч 0П1ЯГ 1С 11С ¡^

п ¡11..М 1М Яу 1ктргт! жгТКИГИи

ЧфТПНШГМ .эрИПГ.Г кц_- ьль ь^иих:

^шгптд ч.ткггрш чо^Сры. сы^мы-м. миги Гчуй.ла С"Р11 И1.,:1|Ч 2р11Я 1ГПН Ч Jhll.il у ¿1 L-dVU.Mil ..-.*Х1|1 С1НСТ4ПГ£н|.

£-0.1 Ы.

^аслазун:!. !!! ДрНПТТШГЛПЛч;

■ ' пцдйц-.чм I рым.и -млиныгл тнсл и I; I г 11:

I* тАес\ ч.1Пм.1|ьан ¡.-¿кил! кчиирьгг!! I аппц.

16 кг 14X111 'l-ZLni.li; ,|С ЛГН,Ч-Т1Н

ь.

Л.

3

I

I

г , -I /

/

I

А)

\

\

\

\

\

\

\

\

'.Ьсжипгоки^ш снк-ъсл. п- 1-Лт 1.с£|>р| -III сеыя-ч):

1ик1' чкиВ ис-дичн

мми н йчимр* Эуьцц'рчкг<п.1У ; О Т ¿2ЫШ-ЛШалмьь ру;ки сгуяч: :~ну чншек-м: пиг-ифп. Т,-+1\! ;_нм р_. гпэрг г>

й^кгк mr.cc;

ТК\ СЫ . XV- БПТЗМрй.

ВДПмг |£р II! 1ЕН.! «Ы1.П.-1- рс#ли< -и чуЬ.м

I 'II-. лка 1ЛЯ СГ _-ри-'лр;г з -01г;--пкП _. и |.р|._ л £^г\а^стл11Лы». иьими и 1Я 1 тип II111-7."

.атас, ппадв^нЛ.1Н пршуштп

лгчнл

ЛЛ ьи |Ьнк«р;г.

■ ■¿мирен лм иммвга ре: ни^н-ш пешкм*

ы

П

9

! Ц ]

■--J uo

« H Я

i 'S 3

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

È S S

я та

►< Cr1 ►ö "

в

H %

5

su

4

5

ш la W

•a

er i

s

2 è S. В g

SD W

ta Sc 2

CD E X я

s

s № За er

на CT1

» О Sc Я 1 CT1

w я Я 'S

2 й та »

I— та

я Й Е S

J-Ih

2

Я SU

s' ®

g. О

та

CD

a ^

w n

Se rt

la я

ta a

S3 S

«Sg я

W 4

о 5

¡a JE

îa Ov

cr о

!" ta cr1

о S cr

■ о

T3 оо X

» E

a

su

Se

la

su

ta

su

S

s

CL) 4

s

g

CD n

S'

Î3 CD

Я

я та

т; su та

т;

Е s er

ш la

Я su S w ta 41

su

СП

SU ta S4 su

E

ш §

n s S 5 s

CL) ta

3

CD

4 4 П5

та

N)

>

4 tr

su та S4 tr

I

ta tr

h-1 h-1 чО 00 СЛ 4^ LO M h-1 ■a

h-1 о n

H >5 h-1 Е E >5 в h-1 >5 h-1 h-1 а а a «

ы w u о n er я я Е на E на о n er E на Я Œ> о n er 4 EU т EU e X е X e X ® ■a n

5 ■s; ñ" H •a •a s E EU ® Ж s s я' % ж EU ■a EU ■a E' ч Е Ж ь EU ■a E я о E S 2 E EU ® Ж s E Ж Ж S' S. о ■a 2 E EU ID Ж S' H О Я E S EU Я л EU E EU Я л EU Ж ь Eu на E H +< Я E 3 ■с ж Е 4 ч Е Е на Е Ж Е h-1 я ч ж í< Ж E H CD Я ч CD H Я Ê' H CD

M 5' % ж n E S ь E s. о ■a E E 3 EU ta я 4 EU S s ж я ч EU ж Е я ж

E H 4 4 EU E ñ E 3 EU ta на EU ni EU S 0J Ж CD CD Ж ш' ^ S ь E ® ж о ■а S EU n E CD

S a; Ж CD Ф H S. ov EU ■a E ь CD ^ T CD я ч ч

M Cl EU

tD H S. 4 CD E ж Я CD ^

M" S ■C ь EU на CD H

CD s E ж'

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Я CD -3 CD 4 ж' n EU ta Eu H E Ж E E на E Ж Ь EU ■a E E на E Ж

N3 h-1 00 h-1 СЛ M M ^J M LO

C\ h-1 СЛ o^ M о СЛ о M О O^ 0 CJO 1 h-1

о M о СЛ СЛ о о О О О

о СЛ о о о о о

о О о о о о

СЛ o^ h-1 СЛ h-1 M h-1 LO a

N3 сл M M о 4^ о ^J LO O^ H

C\ 00 о h-1 о о о 00 LO O о CjO ■

M о о 00 о 00

N3 о 00

M

M

I

я

CD n 4 CD

X

4

0

OJ

1

M

g

eu

5 CD M V

4 CD X

5 о ta О

s »

ta su

та E s E

5

ш Я о s о

3 s я ы ta

E л

4

S.

3 îa

Я

ч

CD

та

Айырма- ШЫЛЫГЫ 1992 1991 1990 1989 1988 1987 1986 1985 1984 1983 1982 Жылдар

+3745 32337 32337 32337 31415 31067 LO о KJ 4^ 29237 27493 26812 28883 Суармалы жердщ келем1; га

■ NJ 4^ M- 00 00 СЛ 40 СЛ м-о о м-о 00 м-о 00 KJ м-о NJ 1103 1189 м- KJ о м-м- м-м- NJ 1ле ©зеншен алынган су келемь

м- сл; чО млн м3

+ 138,5 335,5 489,7 497,4 571,1 581,7 514,1 491,1 445,6 297,7 238,6 197,0 Пайдала-нылган судын, 1леге к;айтадаи

ж1бер1лу1, млн м3

■ СЛ LO LO СЛ 00 чО чО СЛ м- СЛ 00 м- сл м- О чО сл NJ чО 4^ 4^ О м- Kapi3fliK судыц жалпы Ke;ieMÍ, млн

СЛ СЛ 4^ м- м- M- чО чО чО о «дЗ i»i

-386,1 543,5 485,3 502,6 497,6 500,4 547,9 611,9 743,4 962,9 909,3 929,6 Кайтадан пайдала-нылмайтын судын, келем1, млн м3

Кайта-дан

1 M-СЛ M- м-СЛ м- СЛ м- СЛ м- СЛ м- м- чО KJ сл LO сл LO LO LO NJ пайдала-нылатын

4^ 00 о СЛ чО чО О чО KJ сз'дын улестж колемь мын, м3

+ 10,9 41,6 чО 50,8 42,7 lo 40,1 36,5 35,1 39,6 32,4 30,7 Kypim-TÍH 9HÍMfli-л1п, ц/га

я

ÍD П

H re

Œ

1:1 3

su о

>ч w

E ^

¿3 tu

та S

su m ta » H a> X S О ta О ч s

M ta su T3 cr

M E

я

><

s

(D

3 la

(D ta S

s

<D S

JE Я CD

■a n

П5 H

я

E ч

(D

та

1а su ta su S H]

su s

la su

>4

E

n

su 43 3 su ta

E

n

la cr

1=1 su Se la

Я W та su

E' »

£ 04 s su

s. E

ñ

cr1

S la su

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

СГ

su ta su su ta Я su

OY

CT1

I

s

к

0 S

OJ о

1 >ч _». w

M 'S 2 £ S si

N) E

' ' ta

H

n> X

s о ta О <-l S

л

ta su та E

a

su Se

SU

та h E

о та E

H

su

я

(D ta <1 (D S îa

s <

SU s

■3 (D

H CT1 i—i 3 îa

ta fD

CT1 i ta

ш

Я -

О

s Ф

о S

3 s И-"- 3

я

su ta S'

E я

я н_

H JÊ

s

3 SU та

îa H

ta

»- er

и—-

H я

su CL) S (D

3. «НТОЗ-2» тузданбаган жэне элс1з тузданган топырацтардагы курштщ ешмды iriH 16-20 % га дейш арттырады.

4. ¥сынып отырган ею технология-ларды пайдаланганда кур1штщ nicy Mep3iMi 7-10 кунге кыскарып, вшмнщ

биологиялык; жэне тагамдык; сапаларын жацсартады.

5. Булар эр турл1 технологиялармен салыстырганда экономикальщ элдек-айда пайдалы жэне экологиялык; зиян-сыз.

ЭДЕБИЕТТЕР TI3IMI

1. Гедройц К.К. Засоление почв и их улучшение. Журн.Оп.Агр.,Т.ХУШ, 1917. С. 122.

2. Гедройц К.К. Солонцы, их происхождение, свойства и мелиорация. Изд. Нос. Оп. станции. 1928.

3. Антипов-Каратаев И.Н. Мелиорация солонцов в СССР. М.:Изд-во АН СССР. 1953.

4. Волобуев В.Р. Промывка и дренаж засоленных почв. В кн: Проблема засоленных почв и водных источников. М.: 1960. С. 50-56.

5. Ковда В.А. Международный опыт мелиорации засоленных почв. Труды Почвенного Института им. В.В.Докучаева. М.: Т. 1. Часть 1.1970. С. 57-58.

6. Кирюшин В.И. Солонцы и их мелиорация. Изд-во «Кайнар». 1976.175 с.

7. Соколов В.А., Ивкин И.И. Мероприятия по совершенствованию эксплуатации рисовых оросительных систем. Алма-Ата. 1973.347 с.

8. Шарапов И.Д. Почвенные процессы на рисовых полях Южного Казахстана. //. «Природа почв рисовых полей»/ Изд. «Наука Казахской ССР». 1969.

9. Войнова Т.Н., Турдиев Р. Солеотдача такыровидных почв и химическая мелиорация. // «Почвы Акдалинского массива орошения». 1977. С. 35-39.

10. Боровский В.М. Геохимия засоленных почв Казахстана. М.: Наука. 1978.192 с.

11. Егоричев Г.А., Корниенко В.А., Мамутов Ж.У, Попов Ю.М. О нецелесообразности применения сульфат содержащих мелиорантов при освоении под орошаемое земледелие солонцовых земель.// «Республиканская конференция почвоведов Казахстана». Изд. «Кайнар». 1982. С. 82-83.

12. Байменова А.Т. Природа щелочности почв рисовых полей Акдалинского массива орошения и способы ее снижения. // Диссертация на соискание ученой степени кандидата сельскохозяйственных наук. Алма-Ата. 1983.120 с.

13. Мамутов Ж.У Щелочность почв и оросительной воды рисовых полей Казахстана и пути ее регулирования. // Диссертация на соискание ученой степени доктора биологических наук. ТСХА. 1993.48.с.

14. Мамонов А.Г., Мамутов Ж.У Наноагромелиоративные приемы повышения плодородия почв и продуктивности зерновых культур на почвах юго-востока Казахстана. Алматы. 2009.47 с.

15. Есимбеков М.Б. Научно-экспериментальные основы освоения засоленных почв под культуру риса в Казахстане. // Диссертация на соискание ученой степени доктора сельскохозяйственных наук. Алматы. 2010.208 с.

16. Ибраева М.А. Гумусное состояние рисовых почв Казахстана// Доклады ТСХА. Выпуск 282. Москва. 2010.

17. Нелидов С.Н., Жунусов Р.С. Эффективность почвенной биотехнологии в рисоводстве. Алма-Ата. 1987.

18. Мамонов А.Г. Приемы направленного повышения эффективного плодородия засоленных почв и солеустойчивости риса на Акдалинском массиве орошения. // Диссертация на соискание ученой степени кандидата биологических наук. Алматы. 1999. 147 с.

РЕЗЮМЕ

Ядром новых технологии является использование цинкосодержащих средств, синергетические эффекты которых повышаются в сочетании с органическими веществами. Эти технологии позволяют получать полноценный урожай риса на силь-нозасоленных, щелочных и солонцеватых почвах в первый же год их освоения без предварительной промывки почв. Требуемый модуль дренажного стока не превышает 0,1 л/сек с 1га и позволяют вторично использовать дренажно сбросные воды с минерализацией до 3 г/л без снижения урожайности риса. Технология сокращает срок вегетации риса на 710 дней и улучшает его биологические и пищевые качества. За счет резкого снижения выноса солей с освоенных территории существенно снижается, по сравнению с традиционными технологиями, неблагоприятное влияние орошаемых полей на окружающие ландшафты и экономически выгодны.

SUMMARY

The core of the new technology is the use of zinc containing means, synergistic effects of which are increased in combination with organic substances. These technologies make it possible to get a full harvest of rice on strongly saline, alkaline and saline soils in the first year of their development without pre-washing of the soil. Required module of drainage does not exceed 0,11 / sec per 1 ha and allow to re-use drainage waste water with mineral content up to 3 g /I without reducing the yield of rice. The technology shortens the growing season of rice for 7-10 days and improves its biological and nutritional qualities. Due to the sharp decline in removing salt from developed areas, the adverse impact of irrigated fields on the surrounding landscapes is significantly reduced, compared with traditional technologies, and is economically profitable.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.