CC BY
275. Маслоу А.Г. Мотивация и личность: пер с англ. СПб., 2009. 352 с.
6. Словарь практического психолога / Сост. С.Ю. Головин. М.: АСТ, Харвест, 1998. 351 с.
7. Кравчук П.Ф. Взаимосвязь и различия понятий «творчество», «креативность», «инновация» // Известия Юго-западного государственного университета. Серия: Экономика. Социология. Менеджмент. №1. Курск, 2011. С.126-133.
8. Рябых Е.Б, Межуева Е.Ю. Влияние инноваций и креативности на становление экономики знаний // Вестник Тамбовского университета. Серия: Гуманитарные науки. 2017. (https://cyberieninka.m/aI"tide/n/vИyame-innovatsiy-i-kreativnosti-na-stanovlenie-ekonomiki-znaniy) (Дата обращения: 15.08.2019).
УДК 39
doi: 10.24411/9999-021A-2019-10007
Дашхорлоо Дэмбэрэл Монгольский аграрный университет, Школа агроэкологии
г. Улан-Батор, Монголия
КРАТКИЙ ОБЗАР О МОНГОЛЬСКИХ ДОМАШНЫХ СЕВЕРНЫХ ОЛЕНЯХ И
ОЛЕНЕВОДАХ-ЦААТАНАХ
В настоящее время в Монголии оленеводством занимаются цаатаны, которые перекочевали в период вступления Тувы в состав СССР. В статье рассматривается система оленеводства и жизнь цаатанов в современных условиях. Ключевые слова: цаатаны, оленеводство.
Dashhorloo Damberel Mongolian Agrarian University, School of Agroecology
Ulaanbaatar, Mongolia
ON MONGOLIAN REINDEER AND REINDEER HERDING PEOPLE-TSAATANS
At present, in Mongolia, the Tsaatans are engaged in reindeer husbandry, who migrated during the period of Tuva's entry into the USSR. The article discusses the system of reindeer husbandry and the life of the Tsaatans in modern conditions. Keywords: Tsaatan, reindeer herding.
Монголын цаа буга, цаатны тухай
Монгол орны баруун хойт хилд ойрхон Увс аймгий Сагил сумын Хар Нарт гэдэг газрын Цагаан етег хэмээх евелжеений ар талын хананд цаа буга унаад,урт жад бариад анд явж буй хYний зураг бий.Энэ зураг 2400-4000 жилийн емне зурагдсан гэж архелогчид тогтоожээ.Мен Баян-Элгий аймагт Хотон,Хоргон нуурын баруунаа ТYргэний хYрхрээний ойрхон буга хетелж яваа хYний дYрсийг хаданд зурсан байдаг.
Эдгээр нь Монгол улсын баруун хойт нутаг бол цаа буга гаршуулсан анхны нутгийн нэг болохыг харуулдаг.18-19-р зуунд Тагна урианхайчууд дархадуудтай хамт Дерее нуур /одоо ОХУ-ын газрын зурагт Тере Куль гэж бичих болсон/ Тарис голд нутагладаг байхад, дархадын баячууд Туваа Урианхай нараас агталсан эр цаа "зарь" худалдан авч уулархаг нутагт евел нь Yxэр, адуу хариулахад ашиглаж, зун нь ууланд зусах Урианхай нарт егч маллуулдаг байжээ.Дархадууд дYн евел болоход одоо хоёр улсын хилийн зааг болсон Бусын голд ерген худалдаа цугларалт зохион байгуулж, Хатгалын хятад, орос худалдаачдаас цай, даалимба, тамхи, бусад ерген хэрэглээний бараа худалдан авч цаа бугаар тээвэрлэж Буст хYргээд, тэнд Тагна, Тож, Азас, Хэмчиг нутгаас ирсэн Урианхайчуудаас хYдрийн заар, баавгайн доньт, бугын хатаасан цусан эвэр, булганы арьс, бусад Yслэгээр арилжаа солилцоо хийж, Хатгалд авчираад хятад,оросуудад ендер Yнээр худалдаж багагYЙ ашиг олдог байв. 1914 оноос Тагна Урианхайн хязгаарыг хаант Орос улс Монголоос салгаж еертее нэгтгээд, Бусын цугларалт худалдааг зогсоожээ. 1922 онд Тува тусгаар улс болсон боловч, 1944 онд ЗХУ-д нэгтгэгдэв. Хамтралд цаа бугаа хураалгахаас дур^йцсэн Тува-урианхай,цаатангууд 1944 оны CYYлчээс Монгол руу дурвэх болов. Монголд нYYж ирсний дараа жил нь орос цэргууд ирж дYрвэгсдийг буцааж аваачсан боловч Цаатан-урианхай нар тэндээ евелжеед хавар болмогц Монгол руу дахин дYрвэжээ. Энэ удаа ЗХУ тэднийг буцаан аваачсан^й, 1945-1946 онд 300 шахам хYн Монголд дурвэж ирэхдээ хэцYY бэрх замд ихэд ядарч зовж, замдаа авч гарсан цаа буганыхаа ихэнхийг
aлдaж YXYYлcээp 300 оpчим цaaтaй ^жээ. 1951 он xYpтэл цaaтнyyд ганц xоёpооp yвaн цyвaн иpж зapим нь Хaнx xYpтэл очиж нyтaглaж бaйв.
1955 оноос цaaтнyyд Mонгол улсын xapъяaт болж, 1958 оноос eepcдийнxee вpгвдвл xYCЭлтээp Улaaн уул, РинчeнлxYмбийн нэгдэл, Цaгaaн нyypын зaгacны Yйлдвэpт элсэн aжиллacaн юм. Тэдний цaa бугыг эpYYлжYYлэx, цaa мaллacaны цaдин xвлcийг нэмэгдYYлэx apгa xэмжээ aвcaны ДYHД 1975 онд ^a бугын тоо 2000 xYpcэн xэдий ч цaa бyгa aшиг бaгaтaй мaл гэсэн Yг яpиa Ta3ap aвч цaa бугыг олнооp нь нядлaж цaaны тоо xоpогдов. 1980-aaд оны эxээp Улaaн Уул, РинчeнлxYмбэ сумын цaaтaн ypиaнxaйчyyдыг нэгтгэж, Цaгaaн нyyp сумыг шинээp бaйгyyлaв. Цaгaaн нyypт цaa бyгa-aн aгнyypын aж axyй бaйгyyлcaн боловч yдaлгYЙ aпдaгдaлд оpж нyypyyдын зaгacны нввц шaвxaгдaж эxэлжээ. 1990 онд нийгмийн eepчлeлт болоxод aлдaгдaлтaй aж axyйг тapaaxaд цaaтaн XYMYYC aжил, цaлин оpлогогYЙ болж, цaa бyгaa олнооp нлж идсэн, цaa бугын эмчилгээ зогссон зэpгээc yлбaaлaн цaa бyгa эpc цввpвв.
1997 онд нутгийн утаган иpгэн биологич C.Бaттyлгын биечлэн тоолcнооp 470 цaa бyгa Yлдcэн бaйнa. Энэ Yeд цaacaн дээp 700-800 цaa бyгa бaйгaa гэж мэдээллэж бaйлaa. Цaaтaн иpгэдийн axyй aмьдpaл мэдэгдэxYЙц доpойтож, уулын xвндийн шap твмсийг xYнcэнд голлон xэpэглэдэг эpтний aмьдpaддaa оpж эxлэв. 1997 оноос цaaтaн иpгэдэд тycлax ТББ-ууд бий болж xYнc,эмийн 3YЙл, xyвцac, axyйн xэpэглээний бapaaгaap тycлax, cypгyyль зaвcapдaлт эpc олшиpcныг зогcооx зэpэг aжил зоxиож эxэлжээ. Эндээс '^aa буга" caн гэxэд л гypил бyдaa, xYнcний бapaa, эмийн 3YЙл, xyвцacaap тycлax,шaтcaн cypгyyлийн бaйшинг цоо шинээp бapьж бaйгyyлax /одоо 12 жилийн cypгyyль болсон/, цaaтны xYYxдYYДийг ж дээд cypгyyльд cypaлцyyлax, тэдний cypгaлтын зapдaдыг ивээн тэтгэгч нapaac гapгyyлax, цaa бyгa эмчлэx, cийлбэpийн cypгaлт явyyлax, cийлбэpийн бaгaжaap xaнгax зэpэг aжлyyдыг зоxиоcон нь иpгэдийн ядyypлыг бaгacгax, оpлогийн эx YYCвэpтэй болгоx, цaa бугыг эpYYлжYYлэн вcгвx, 6yx xYYxдийг cypгyyльд xaмpaгдyyлaxaд чyxaл тYлxэц болсон юм. Одоо цaaтaн иpгэд,Цaгaaн нyyp сумын XYH aмын aмьдpaлын тYвшин тийм ч доогyyp биш болжээ. Mонголын цaaтaн ypиaнxaй rap xооpондоо 300 км зaйтaй 2 eep нyтгaac нYYж нийлээд бaйгaa, 10 гapyй овгоос бYPДДЭг arä XYH 6yp овогоо мaш caйн мэддэг yчpaac гэpлэлтийн цус ойpтолт бaйxгYЙ гэxэд болно. Mвн тepeлxийн тaxиp тaтyy/xвгждийн бэpxшээлтэй/ XYH бapaг тaapaлддaггYЙ.
Цaaтaн иpгэд xвнгвн шaлaмгaй, ойлгоц cypц caйтaй бaйдaг. Mонголын цaa бyгa бол дэлxийн цaa бyгaны xaмгийн вндвp/cэpвээний вндвp135-140см/ бяp чaдaдтaй,мaш caйн гapшcaн YYлДэp юм. Туйлын бYCийн ойpxи нyтaгт дэлxийн цaa бугын 80 гapyй xyвь тapxcaн, биeэp бaгa yчиp XYH yнaж явж болдоггYЙ, xэд xэдээp нь xвнгвн чapгaнд xвллввд нэг чapгaнд нэгээс xоёp xyh зввдвг бол Mонголын цaa бугыг 75кг-aac бaгa жинтэй XYMYYC эмээллэж yнaaд, уул xaд, ус нaмaг, acra xaдaн дyндyyp твввггYЙ зоpчдог. Maнaй цaa бyгa xaмгийн гэpcэг, xYнcэг цaa бyгa болоxыг иpж Yзcэн жуулчин 6yp гaйxдaг. Цaa буга зввлвн явдaлтaй болоxооp биeнд ядapгaa бaгaтaй, уул нaмaгтaй гaзapт моpинооc 2-3 дaxин xypдaн, уул дaвaa вгcвx ypyyдaxaд бууж xвтлвж вдг aддax нь бaгa бaйдaг. Цaaны мax xонины мaxтaй бapaг aдил aмт чaнap caйтaй, cyy нь бaгa боловч втгвн, эмчлэx чaнapaap бycaд мaдын CYYнээc илYY, apьc нь мaш дyлaaxaн юм. Mонголын цaa бугын дунд дун цaгaaн, ишгэн цaгaaн 3YCтэй нь бycaд YYлдpийн цaa бyгaнaac илYY xyвьтaй бaйx бa зyндaa ногоон тaйгaд, внгв ялгapч тун чимэгтэй xapaгддaг.
Maнaй цaa бугын xээл aвaлт, твллвлт, твл бойжилтийн xyвь гaдaaдын цaa бyгынxaac илYY, xээл xaялт, cyвaйpaдт, твлийн xоpогдол иxээxэн бaгa бaйдaг. Энэ нь Mонголын цaa бyгaны цус ойpтож бaйгaa гэсэн яpиa YндэcлэлгYЙ болоxыг xapyyлдaг. Mонголын цaa бyгa, цaaтaн XYMYYC цус ойpтож бaйнa гэдэг яpиa нь судн^нн^й xYMYYCийн xийcвэp Yг юм. Хввсгвлд Mонголын Yндэcний Иx Cypгyyль, Тyвaгийн иx cypгyyлийн эxлYYлж бaйгaa yгcaaтны 3YЙн cyдaлгaa, Mонголын цaa бyгa, Тyвa цaaтны cyдлaдд чyxaл xyвь нэмэp оpyyлax болно.
Ном зуй
1. Aюypcэд Г. Хввсгвлийн цяя бyгa. - MepeH, 1998.
2. Бaдaмxaтaн C. Хввсгвлийн цв^ин. - УБ, 1966.
3. Mонголын цяя, ^arabi cyдaдгaa.Чингиc xaaH дээд cypгyyль. - УБ, 2008.
4. CYxбaaтap О. Mонгодын ^a бугын cyдaлгaaны мэдээ. 'Монгольи ^arabi apxeологийн суднлгнн" MУИC, АНУ-ын Yндэcний мyзeй. - Вaшингтон-УБ. 2004. /Англи xэл дээp xэвдэгдcэн xaмтын бYтээд.
5. CYxбaaтap О. Цннтнн иpгэдийн ввялвлтийн мэдээ. «Цяг yypbiH cyдaдгaa». - УБ, 1998.
