Пашаходжаева Д.Ж., PhD.
доцент в.б.
Саттаров Т.Т. магистранты
КОРХОНАЛАР ХУСУСИЙ КАПИТАЛИ (УСТАВ КУШИЛГАН ВА ЗАХИРА КАПИТАЛЛАРИ) ВА УНДАГИ УЗГАРИШЛАРНИ АУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВИДАН УТКАЗИШ УСЛУБИЯТИ
Аннотация: Мацолада корхоналар хусусий капитали (устав цушилган ва захира капиталлари) ва ундаги узгаришларни аудиторлик текширувидан утказиш услубияти очиб берилган
Калит сузлар: Устав, резерв, инвестор, инвестиция, молиявий натижалар, халцаро бозор, миллий ва халцаро стандарт.
Pashakhodzhaeva D.J., Ph.D. associate professor etc.
Sattarov T.T. graduate student
PRIVATE CAPITAL OF ENTERPRISES (CHARTER AND RESERVE CAPITAL) AND CHANGES IN THE AUDIT PROCEDURE
Annotation: The article describes the methodology of auditing the private capital of enterprises (charter and reserve capital) and changes in it
Keywords: Charter, reserve, investor, investment, financial results, international market, national and international standard.
Бозор икктисодиёти шароитида хужалик юритувчи субъектларни тегишли маблаглар билан таъминлаш ута долзарб масалалардан биридир. Айникса, корхоналар ташкил этилган дастлабки пайтда уларни дастлабки капитал билан таъминлаш ута мухим. Корхоналар хусусий капиталининг умумий куринишини активларни шакллантиришда инвестецияланадиган пул маблаглари, моддий ва номоддий шаклдаги бойликлар бахолайди. Шундай дастлабки капитал булиб корхоналарда хусусий капитали хисобланади. Айнан устав капитали корхоналар бизнес фаолиятини бошлашда мухим урин тутади.
Устав, кушилган хамда резерв капитали корхоналар хусусий капиталининг таркибий элементи сифатида хисоб, молиявий хисобот, мос равишда, аудитнинг ута мухим объектларидан бири хисобланади. Ушбу объектни хдсоб ва хисоботда реал акс эттирилганлигини текширмасдан туриб, молиявий хисоботга аудиторлик хулосасини бериш мумкин эмас.
Корхонанинг турли халкаро ташкилотларда фаол катнашиши, жахон иктисодиёт хамжамиятига кушилиши жараёнида иктисодий курсаткичларни хорижий мезонларга таккосланиши хусусий капиталнинг мухим элементлардан бири устав капитали кушилган капитал ва резерв капиталлари аудитида халкаро микиёсда кабул килинган стандартлар талабига жавоб беришини таъминлашни талаб этмокда. Чунки, ушбу шароитда хусусий капитал, чунончи унинг мухим таркибий элементи булган устав капитали тугрисидаги ахборотлар инвестиция ва молиявий фаолиятда турли битимлар тузиш, бошкарувга доир карорлар кабул килиш учун мухим асос булади.
Хусусий капиталининг таркибий элементи устав, кушилган хамда захира капиталларини аудиторлик текширувидан утказишдан максад хусусий капиталнинг холати акс эттириладиган молиявий хисобот курсаткичларининг ишончлилиги хамда уни хисобга олиш услубиётининг меъёрий хужжатларга мувофиклигини аниклаш хисобланади. Ушбу максадга эришиш учун аудит текширувлари дастурларига куйидаги аудиторлик амалларини киритиш лозим:
- таъсис хужжатлари (устав, таъсис шартномаси) мавжудлигини текшириш;
- таъсис хужжатлари мазмунининг амалдаги конунчилак ва меъёрий хужжатлар талабларига мувофиклигини текшириш;
- таъсисчилар мулк шаклида кушадиган улушларининг тугри бахоланишини текшириш;
- уставда курсатилган фаолият турларининг конунийлигини текшириш;
- устав капитали хажмининг таъсис хужжатлари ва Узбекистан Республикаси конунчилигига мувофиклигини текшириш;
- устав капиталининг тулик ва тугри шакллантирилганлигини текшириш;
- таъсисчиларнинг устав капиталига уз улушларини кушиш буйича якуний хисоб-китоблар учун конунда белгиланган муддатларга риоя килинишини текшириш;
- устав, кушилган хамда захира капиталини шакллантиришга доир муомалаларнинг бухгалтерия хисоби счётларида тугри акс эттирилганлигини текшириш;
- устав капиталига улушларнинг хакикатан хам кушилганлигини аниклаш;
- устав, кушилган ва захира капитали хажми узгаришининг асослилиги, устав ва таъсис шартномасининг кайта руйхатдан утказилганлигини хамда бу хакда тегишли хисоб регистрлари ва хисоботда акс эттирилганлигини текшириш.
Ушбу амалларни бажариш учун куйидаги маълумот манбалари тахлил килинади:
1. Корхонанинг хукукий макомини, устав капиталини шакллантириш ва хисобга олиш масалаларини тартибга соладиган асосий конун хужжатлари ва йурикномалари;
2. Таъсис хужжатлари (нотариал идора томонидан тасдикданган устав ва таъсис шартномаси);
3. Молиявий, статистик ва бошка тегишли хисоботлар;
4. Хусусий капитали таркибий элементлари жумладан устав, кушилган ва резерв капиталларини шакллантириш буйича муомалалар хисобга олинган дастлабки хужжатлар, аналитик ва синтетик хисоб регистрлари.
Устав капиталининг шаклланиш жараёнида вужудга келган ижобий курс фарки ушбу счётнинг кредит томонида бухгалтерия ёзуви берилиши хисоб регистрларида ва мол мулкни хисобга олувчи счётларнинг дебитида ёзув килинганлигини текширишнинг долзарблиги аудитор олдида мухим ва синчиклаб текшириш вазифасини белгилайди.
Хусусий капиталнинг яна бир элементи захира капитали куйидаги 3-та манбалар хисобидан шакилланади.
^ Мулкни кайта бахолаш
^ Резерв фонди
^ Текинга олинган мулклар
Хусусий капитал аудити дастурига киритилган хар бир саволни текшириш узига хос хусусиятларга эга ва кетма-кетликка амал килиниш лозим. Чунончи, устав капиталига таъсисчилар томонидан улушларни кушиш муддатларига риоя килинишини ва туликлигини текширишда куйидагиларга эътибор берилиши лозим: устав капиталининг тулик шаклланганлиги; таъсисчилар хакикатда кушган улушларининг таъсис хужжатларида белгиланган шартларга мослиги; таъсисчилар томонидан устав капиталига улушларни кушишда конунчилик ва таъсис хужжатларида белгиланган муддатларга риоя килиниши.
Синтетик ва аналитик хисоб регистраларини текширишда танланган хисоб шакли ва унга тегишли хисоб регистрларидан тугри фойдаланилганлик аникланади. Чунончи, бухгалтерия хисобининг журнал-ордер шакли кулланиладиган корхоналарда амалдаги коидаларга мувофик 8310-8330 счётлар буйича №13- журнал-ордер ва аналитик хисоб ведомостлари кулланилади. Бухгалтерия хисоби компьютерлаштирилган корхоналарда 8300-устав капиталини хисобга оладиган счётлар (83108330), 4610-"Устав капиталига улушлар буйича таъсисларнинг карзлари» ва 6620- "Чикиб кетаётган таъсисларнинг улушлари буйича карзлар» счётлари Кушилган капиталини хисобга олувчи счётларда 8420 счётининг кредити тегишли мол-мулкдарни хисобга олувчи счёталрнинг дебити хамда резерв (захира) капитали 8520 "Резерв капитали (фонди) счёти корхона томонидан таъсис хужжатлари ва Узбекистон Республикаси конунларига мувофик ташкил этилган резерв капиталининг холати ва
харакати тугрисидаги маълумотларни умумлаштириш учун мулжалланган Резерв капитали (фонди) маблаглари корхона зарарларини коплаш ва бошка коплаш манбалари булмаган бошка максадларга сарфланиши мумкин. Резерв капитали (фонди)нинг шаклланиши 8520 "Резерв капитали (фонди)" счётининг кредитида 8710 "Х,исобот даврининг таксимланмаган фойдаси (копланмаган зарари)" счёти билан богланган холда акс эттирилиши 8530 "Текинга олинган мулклар" счётида Текинга олинган мулклар 8530 "Текинга олинган мулклар" счётининг кредитида хамда корхона текинга олинган мулкларнинг дебити буйича богланишининг уйгунлигини текшириш хамда уларбуйича синтетик ва аналитик хисоб юритиладиган компьютер дастурлари кулланилади. Шунингдек, Бош дафтар ёки оборот-сальдо ведомостлари хам текширилади. Коидага кура, таъсисчилар томонидан устав капиталига кушиладиган хиссалар хисобда ва балансда уларнинг хакикатда кирим килиниш меъёрига караб акс эттирилади: асосий воситалар, номоддий активлар, товар-моддий кийматликлар учун кабул килиш-топшириш далолатномасининг тузилган санаси, пул маблаглари учун маблагларининг корхона счётига келиб тушгани (банк кучирмаси ва унга илова килинган тегишли хужжат). Бунда ушбу хиссаларнинг аналитик хисоби хар бир иштирокчи буйича юритилади. Х,иссаларнинг белгиланган микдори кирим килинганидан сунг устав капиталининг ташкил этилиши хисобда акс эттирилади. Устав капиталининг микдори таъсис хужжатларида белгиланганидан ошиб кетмаслигини таъкидлаб утиш зарур. Корхона таъсисчилари улушларининг йигиндиси (улушлар, акциялар, пай бадаллари) таъсис хужжатларида кайд килинган устав капиталининг микдори ва суммалари тегишли дастлабки хужжатларга (далолатномалар, банк кучирмалари, банк кассасига накд пул топширилганлиги тугрисида квитанция ва бошкалар) асосан счётлар алокаси тузилиб, дастлабки бухгалтерия балансида акс эттирилади.
Аудитор устав капиталига улушлар буйича карзларнинг уз вактида туланиши ва 4610 ва 6620 счётлар буйича колдикларнинг хакконийлигини аниклаши лозим. Аммо устав капиталининг камида 50% бир ой ичида, колган кисми эса жамият руйхатдан утган пайтдан бошлаб бир йил ичида туланиши лозим; тулов шакллари (пул маблаглари, кимматли когозлар, пулда бахоланган бошка буюмлар ёки мулкий хукуклар) МЧЖ хамда Кушма корхона шаклидаги Маьсуляти чекланган жамиятининг устави ва таъсис шартномасига мос келиши лозим.
Устав капиталига улушларнинг хакконий кушилганлигини аудитор таъсисчилар билан хисоб-китобларни тасдикловчи хужжатларнинг мавжудлиги ва тугри расмийлаштирилганлигини текшириш оркали аниклайди. Тасдикловчи хужжатларда устав капиталини шакллантириш тугрисида курсатилган булиши лозим. Бу нафакат муомалани бухгалтерия
хдсоби счётлaридa тугри aкс эттириш учун, б&лки соликдaр бyйичa имтиёзлaрни кУллaшнинг тугрилигини aсослaш учун хдм мухдмдир.
Фойдаланилган адабиётлар руйхати:
1. "Молиявий хдсоботнинг xaлкaро стaндaртлaригa утиш бyйичa кУшимчa чорa-тaдбирлaр тyFрисидa". Узбекистон Республитаси Президентининг 2020 йил 24 феврaлдaги П^-4611-сон кдрори.
2. Ур&зов К.Б. "Бyxгaлтерия хисоби вa ayдит" Укув кУллaнмa Тошкент "Укитувчи"2004 й
3. Узбекистон Республитаси конуни мМaсъyлияти чектанган xдмдa кyшимчa мaсъyлиятли жaмиятлaр тyFрисидa", 06.12.2001 й. 310-ИИ-сон;
4. Узбекистон Республитаси конуни "Хусусий корxонa тyFрисидa", 11.12.2003 й. 558-ИИ-сон
5. 14-сон Б^МС Хусусий кaпитaл тyFрисидaги хдсобот 17.04.2004 й.
6. 210-сон АХС «Аудит келишуви шaртлaрини келишиш».
7. 230-сон АХС «Аудитни xyжжaтлaштириш».
8. _х,ттпс ://ввв.иaсплyс.ком/ ен/стaндaрдс/иaс/шс22
9. _x1ттпс://леx.yз/докс/4746047
10. хттпс://ввв.ифрс.орг
11. ттпс://ввв.нормa.yз/yз/конyнчиликдa_янги/yстaв_фондининг_енг_кaм_ микдорини_мyaссислaр_белгилaйди