Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 11
educational, natural and social sciences IV ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
КОНСТИТУЦИЯВИЙ ИСЛОХОТЛАР ЗАМИРИДА СИЁСИЙ ХУКУЦЛАРНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ
Кимсанов Нодиржон Солижонович
Жиноят ишлари буйича Кукон шахар судининг судьяси Шерматов Муроджон Абдумутал ртли Узбекистон Республикаси Судьялар олий мактаби таянч докторанти
АННОТАЦИЯ
Мазкур тадцицот жараёнида инсон ууцуц ва эркинликларини таъминлаш мацсадида конституциявий ислоуотлар натижасида сиёсий ууцуцларни такомиллаштириш масалалари кенг эътироф этилган.
Калит сузлар: инсон ууцуци, конституциявий ислоуот, сиёсий ууцуц, Ш.Л.Монтескъе.
АННОТАЦИЯ
В ходе данного исследования широкое признание получили вопросы совершенствования политических прав в результате конституционных реформ в целях обеспечения прав и свобод человека.
Ключевые слова: право человека, конституционная реформа, политическое право, С. Л. Монтеск.
ABSTRACT
In the course of this research that were widely recognized and the issues of improving political rights as a result of constitutional reforms in order to ensure human rights and freedoms.
Key words: human right, constitutional reform, political right, S. L. Montesque.
КИРИШ
Дунёда демократик кадриятлар, инсон хукук ва эркинликлари хамда конуний манфаатларини химоя килишда фукаролик жамияти институтлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари иштироки, сиёсий хукукларни реализация килиш тизимини кенг жорий этиб бориш мухим омилга айланмокда. Хусусан, Узбекистон Республикаси Президенти конституциямизнинг кабул килинганлигигинг 29-йиллиги муносабати билан халкимизга йуллаган табригида, илгари амал килиб келган "давлат - жамият - инсон" тамойилини "инсон - жамият - давлат" деб узгартириш, уни миллий конунчилик ва хукукий амалиётда мустахкамлаш, жамият ислохотлар ташаббускори" деган эзгу гоя
691
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 11
educational, natural and social sciences IV ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
доирасида асосий конунда фукаролик жамияти институтларининг урни ва макомини конституциявий жихатдан мустахкамлаш максади илгари сурилди.
Ривожланган давлатлар тажрибасидан курадиган булсак, жадал ривожланиб бораётган жамиятнинг янада юксак муваффакиятларга эришиши давлат бошкарувини ислох килиш билан чамбарчас боглик. Бирок, бугунги кунда давлатимиз уз олдига куйган максадларига эришишига тускинлик килувчи айрим муаммолар мавжуд булиб, мазкур муаммоларни бартараф этиш учун давлат бошкаруви тизимини, жамоатчилик назорати субъектларини давлат бошкарувидаги иштирокини такомиллаштириш ва сиёсий хукукларни амалга оширишдаги муаммоларни урганиш, тубдан ислох килишни такозо этди.
МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР
Бевосита, конституциямизга узгартириш ва кушимчалар киритишнинг асосий максадларидан бири сифатида давлат органларини ташкил этишда демократик сиёсий хукукларни амалга оширишга оид нормаларни такомиллашириш илгари сурилмокда.
Хусусан, конституциямизнинг 32-моддасида назарда тутилган "Узбекистон Республикасининг фукаролари жамият ва давлат ишларини бошкаришда бевосита хамда уз вакиллари оркали иштирок этиш хукукига эгадирлар. Бундай иштирок этиш узини узи бошкариш, референдумлар утказиш ва давлат органларини демократик тарзда ташкил этиш, шунингдек давлат органларининг фаолияти устидан жамоатчилик назоратини ривожлантириш ва такомиллаштириш йули билан амалга оширилади1" деб курсатилган. Мазкур модда фукароларнинг сиёсий хукуклари умумий ва курсатилган булиб, уларни алохида санаб утиш ва бу оркали оддий халкнинг тушунишини таминлаш лозим. Чунки халкаро стандлартлар, чет давлатлар ва миллий конунчилигимиз тажрибасини тахлил киладиган булсак хар бир конституцион модда халкчил ва тушунарли булиши булиши лозимлиги таъкидланади. Шу билан бирга, мазкур модда номидан келиб чикиб давлат органларининг фаолияти устидан жамоатчилик назоратини ривожлантириш ва такомиллаштириш йули билан амалга ошириш деб келтириб утилган кисмини, сиёсий хукук сифатида эътироф этилганидан келиб чикиб, давлат органларининг фаолияти устидан жамоатчилик назоратини амалга ошириш хукуки мавжуд деб киритиш лозим.
Бевосита Ш.Л.Монтескье хукукий тизимнинг мустахкамлиги бевосита конунларнинг сифати, таъсирчанлиги ва ижросига боглик, дейди. ^онундаги
1 Узбекистон Республикаси Конституциясининг 32-моддаси. https://lex.uz/docs/20596#39861
692
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 11 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
тушунчалар аник булиши, хар хил талкин килиш имкониятини истисно этиши керак. Конунлар матни мантик буйича машклар булмаслиги, аклий салохияти уртача булган одамларга мумкин кадар тушунарли булиши лозимлиги келтирилган2.
Бундан ташкари, БМТ 1948 йил 10 декабрда кабул килган "Инсон хукуклари умумжахон декларацияси" 21-моддаси, 3-бандида, хар бир инсон умумий ва тенг сайлаш хукукига эга булиши керак деб ёзилган3. Лекин, бу хукук Узбекистан Республикаси Конституциясининг "Инсон ва фукароларнинг асосий хукуклари, эркинликлари ва бурчлари" ёзилган иккинчи булимнинг бирор моддасида йук. Вахолангки, номига караганда у шу булимнинг "Сиёсий хукуклар" деб аталган VIII бобига ёзилиши керак эди.
Кайд этиш жоизки фукароларининг сайлов хукуки Конституциямизнинг "Сайлов тизими" деб аталадиган XXIII бобининг 117-моддасида ёзилган. Ушбу моддада "Узбекистон Республикасининг фукаролари давлат хокимияти вакиллик органларига сайлаш ва сайланиш хукукига эгадирлар. Х,ар бир сайловчи бир овозга эга. Овоз бериш хукуки, уз хохиш иродасини билдириш тенглиги ва эркинлиги конун билан кафолатланади деб келтирилган4.
Бундан куриш мумкинки, сайлов хукуки фукароларнинг асосий конституцион хукукларидан бири хисобланади ва сиёсий хукуклар гурухига киради. Сайлов хукукининг хукук категориясига кириши унинг номидан хам куриниб турибди. Шунинг учун хам у Конституциянинг "сиёсий хукуклар" бобига киритиб утиш керак.
Хусусан, Венгрия, Ветнам, Туркия, Япония, Белорусия, Козогистон, Киргизистон, Россия Федерацияси ва бошка куплаб мамлакатларнинг конституциялари билан фукароларнинг сайлаш ва сайланиш хукуклари сиёсий хукуклари сифатида курсатиб утилган.
Юкоридагилардан келиб чикиб, Узбекистон Республикаси 32-моддасини куйида тахрирда баён этиш таклиф этилади.
Узбекистон Республикаси фукаролари давлат ишларини бошкаришда бевосита ва уз вакиллари оркали иштирок этиш, давлат хокимияти органлари ва махаллий узини узи бошкариш органларига сайлаш ва сайланиш, референдумда
2 Юридик фан ва хукукни куллаш амалиётининг долзарб муаммолари. Илмий-амалий конференция материаллари. I жилд / Масъул мухаррир ю.ф.д., проф. М.М.Мамасиддиков. -Т.: "Lesson press". 2020. - 450 б.
3 Бирлашган миллатлар Ташкилотининг 1948 йил 10 декабрда кабул килган "Инсон хукуклари умумжахон декларацияси" 21-моддаси. https://constitution.uz/uz/pages/humanrights
4 Узбекистон Республикаси Конституциясининг 117-моддаси. https://lex.uz/docs/20596#39861
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 11 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
KaTHarnurn, rnyHHHrgeK gaBnar opraHnapuHHHr ^aonuaTH ycTugaH ^aMoarnunuK Ha3opaTHHH aManra ornupurn xyKyKHra эгa.
^aBnar opraHnapuHHHr ^aonutfra ycrugaH ^aMoarnunuK Ha3opaTHHH aManra ornupurn TapTHÖH KOHyH SunaH SenrunaHagu.
ffly SunaH Supra, Y3ÖeKHcTOH PecnyönuKacu Кoнcтнтyцнflcннннr 33-Moggacura acocaH, ^yKaponap y3 h^thmohh ^aonnuKnapuHH Y3ÖeKHcTOH PecnyönuKacu KoHyHnapura MyBo^HK MHTUHraap, fiuFunurnnap Ba HaMofiurnnap rnaKnuga aManra ornHpHrn xyKyKura эragнpпap. XeH khm SyHgafi Tagöupnap yTKa3HnHfflHHH TyxTararn eKH TaKUKgarn xyKyKura эгa эмacпнrн KypcarunraH5.
Kafig этнm MyMKHHKH, OyKaponuK Ba cuecufi xyKyKgap TyFpucugarH xa^Kapo naKTHHHr 21-MoggacHga, thhh fiuFunurn xyKyKH TaH onuHraH. Yrnöy xyKyKHH aManra ornHpHrn KoHyH SunaH öenrunaö KyfiunraH Ba geMoKpaTHK ®:aMHflTga Murnufi xaB^CH3HHK eKH ^aMoar xaB^cronuru, ^aMoar TapTHÖH, axonu canoMarauru eKH MatHaBu^THHu Myxo^a3a Kunurn eKH xhmoa Kunurn MaH^aaraapu
ynyH 3apyp SynraHugaH ÖornKa xeH KaHgafi neKTOBnapra gynop öynMacnurH
^ 6 KypcaTHnraH6.
X,aMga, Mhhck rnaxpuga 1995-fiun 26-Mafiga Kaöyn KunuHraH MycTaKun ^aBnaraap X,aMgycTnHruHHHr "Hhcoh xyKyKgapu Ba acocufi эpкннпнкпapн TyFpucHga"rH кoнвeнцнflcн 12-Moggacu SunaH, xap Öup hhcoh thhh fiuFunurnnap yTKa3Hffl Ba SornKanap SunaH Supnarnurn эpкннпнrн, rny ^yMnagaH y3 MaH^aaraapuHH xhmoa Kunurn MaKcaguga Kacaöa yrornManapuHH Ty3um Ba ynapra
" 7
Kupurn xyKyKura эraпнrн KypcarunraH'.
YrnSy xyKyKgapHH aManra ornupurnga gaBnar Ba ^aMoar xaB^cronuru, ^aMoar TapTHÖH, axonu canoMarauru eKH MatHaBu^THHu Myxo$a3a Kunurn MaH^aaraapuHH Ky3na6, geMoKpaTHK ^aMH^rga 3apyp SynraH KoHyH xy^^araapuga Ha3apga TyrunraHugaH ÖornKa xeH KaHgafi neKTOBnap KyfiunMafigu.
YKpauHa PecnyönuKacu Кoнcтнтyцнflcннннr 39-Moggacuga, ^yKaponap thhh, Kyponcu3 fiuFunurnnap, fiHFHnurnnap, MHTUHraap, ropurnnap Ba HaMofiurnnap yTKa3Hmra xaKgu, ynapHH yTKa3Hm TyFpucuga u^po xokhmhath eKH Maxarnufi gaBnar xokhmhath opraHnapura onguHgaH xaöap KunuHagu8.
5 Y36eKHcToH Pecnyö^HKacu Кoнcтнтyцннcннннг 33-Moggacu. https://lex.uz/docs/20596#39861
6 ®yKapo^HK Ba cuecufi xyKyKgap TyFpucugarH xa^Kapo naKTHHHr 21-Moggacu. https://lex.uz/docs/2640479
7 https://nrm.uz/contentf?doc= 181371 mdhning inson huquqlaii va asosiy erkinliklari to%E2%80%98g%E2%80%9 8risidagi konvenciyasi (minsk 1995 yil 26 may 1998 yil 11 avgustda kuchga kirgan)&products=1 vse zakonoda telstvo uzbekistana
8 YKpauHa Pecnyö^HKacu Кoнcтнтyцннcннннr 39-Moggacu
https://www.president.gov.ua/ua/documents/constitution/konstituciya-ukrayini-rozdil-i
694
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 11 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
Бундан ташкари, митинглар, йигилишлар ва намойишларни "тинч йул билан ва куролсиз" амалга оширишга оид талаблар (Белгия, Германия Федератив Республикаси, Дания, Ирланя, Испания Италия, Полша, Туркия ва бошкаларда) конституцияларида хам белгиланган.
Мазкур халкаро стандартлар ва чет давлатларнинг тажрибасидан келиб чикиб айтиш мумкинки, хар кандай шаклдаги митинг, намойиш ва йигилишларни утказиш эмас балки давлат хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлаш, тартибсизликлар ёки жиноятларнинг олдини олиш, ахоли саломатлигини мухофаза килиш ёки хукукларни химоя килиш максадида тинч йул билан, куролсиз булган йигилишларни утказиш хукуига эга эканликларини назарда тутиш лозим.
Бандан ташкари, митинг, йигилиш ва намойишлар утказиш давлат хавфсизлиги ва жамоат тартибига ёки жиноятларнинг келтириб чикариш хавфи мавжудлигини инобатга олиб йигилишларни утказиш юзасидан конун нормаси кабул килиш лозим булади. Бевосита, конун хужжатлари лойихалари мухокамаси порталида "Митинг, йигилиш ва намойишлар тугрисида"ги Узбекистон конуни лойихаси эълон килинган. Шуларни инобатга олган холда 2 банд билан яъни "Митинглар, йигилишлар ва намойишларни утказиш тартиби конун билан белгиланади" деб тулдириш лозим булади.
Юкоридагилардан келиб чикиб, мазкур моддани куйидаги тахрирда баён килиш таклиф этилади.
Фукаролар уз ижтимоий фаолликларини Узбекистон Республикаси конунларига мувофик тинч йул билан ва куролсиз митинглар, йигилишлар ва намойишлар шаклида амалга ошириш хукукига эга. Хркимият органлари факат хавфсизлик нуктаи назаридангина бундай тадбирлар утказилишини тухтатиш ёки такиклаш хукукига эга.
Митинглар, йигилишлар ва намойишларни утказиш тартиби конун билан белгиланади.
ХУЛОСА
Хулоса киладиган булсак, барча ижтимоий муносабатларнинг асоси Конституция хисобланиши сабабли унга киритилаётган узгартиш ва кушимчалар киритиш билан боглик масалалар барчамиз учун таалукли хисобланади. Хохлаймизми йукми хар бир шахс кундалик хаётида, уз хак-хукукларини амалга ошириш ва химоя килишда Конституцияга таянишимиз аник. Шу сабабли сиёсий хукукларимизни амалга ошириш, баркарор жамиятни
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 11 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
Ba 6apgaBOM TapaKKneTHn TatMMHnamra ong HopManapHn öenrnnarnga 6e$apK 6ynMacnnrHMH3, yHga nrnrapoK этнm 6apnaMH3HHHr 6om MaKcagnMro öynnmH H03HM.
REFERENCES
1. Y3ÖeKHCTOH PecnyönHKacn Констнтyцнaсн. https://lex.uz/docs/20596#39861.
2. EnpnamraH Mnnnaraap TamKHnoTHHHHr 1948 hhh 10 rgeKa6pga Ka6yn KnnraH "hhcoh xyKyK^apn yMyM^axoH rцeкпapaцнflсн" https://constitution.uz/uz/pages/humanrights.
3. OyKaponHK Ba cnecHH xyKyK^ap TyrpHCHgarn xa^Kapo naKT https://lex.uz/docs/2640479.
4. YKpanHa PecnyönHKacn Кoнстнтyцнaсн https://www.president.gov.ua/ua/documents/constitution/konstituciya-ukrayini-rozdil-i
5. Y3ÖeKHCT0H PecnyönHKacn npe3ngeHTH кoнстнтyцнflмнзнннг Kaöyn KH^uHraHnururuHr 29-HHnnnrH MyH0ca6ara 6nnaH xanKKMrora öynnaraH Ta6pnrn. https://president.uz/uz.
6. Y3ÖeKHCT0H PecnyönHKacn ^OHyHHHnHK nanaTacn cnHKepHHHHr önpHHHH ypHHÖocapn A.CaugoB HyTKH. https: //kun. uz/81921223
7. ropngHK $aH Ba xyKyKHH Ky^narn aManneTHHHHr gon3apö MyaMMonapn. HnMHH-aMannH кoн$еpенцнa MaTepuannapu. I ^ung / Mactyn Myxappnp ro.^.g., npo$. M.M.MaMacnggnKOB. -T.: "Lesson press". 2020. - 450 6.
8. https://nrm.uz/contentf?doc=181371_mdhning_inson_huquqlari_va_asosiy_erki nliklari to%E2%80%98g%E2%80%98risidagi konvenciyasi (minsk 1995 yil 26 may 1998 yil 11 avgustda kuchga kirgan)&products=1 vse zakonodatelstvo uzb ekistana