5.8.2. [13.00.02] НАЗАРИЯ ВА МЕТОДИКАИ ОМУЗИШУ ПАРВАРИШ 5.8.2. [13.00.02] ТЕОРИЯ И МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ И ВОСПИТАНИЯ 5.8.2. [13.00.02] THEORY AND METHODS OF TEACHING AND UPBRINGING
ТКБ
КОНСЕПСИЯИ ТАЪРИХИ-ПЕДАГОГИИ ХОРИЩ ОИД БА ФАРХАНГИ МУОШИРАТИ ПЕДАГОГИ IHaponoB IUaBKaT AxMagoBHi, g.H.n, npo(eccopw Ka(pegpaH negarorHKaw hithmoh Ba Kac6HH MffT «ffffX 6a homh aK.E.FacpypoB»; KoMwiOBa Tyuda^op /Jopyjix,aeTOBHa, H.H.n., geKaHH (paKyjiTeTM MaTeMaTHKa Ba negarorHKaw Koiie^H oMy3ropHH MffT «^flX 6a homhaKa/j.E.Fa(pypoB»(To^HKHCToH, XyyaH/j)
ЗАРУБЕЖНАЯ ИСТОРИКО-ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ КОНЦЕПЦИЯ О КУЛЬТУРЕ ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ОБЩЕНИЯ HaponoB HaBKaT AxMagoBHi, g.n.H., npo(eccop Ka(e/jpbi сoцнaIbнoн h npo(peccHoHaibHoä negarorHKH TOY ««Xry HMeHH aKag. E.TatfiypoBa»; KoMwioBa ryjißaxop ffopyjxoxToBHa, K.n.H., geKaH (aKyibTeTa MaTeMaTHKH h negarorHKH negarorwiecKoro KoiiegKa TOY ««Xry HMeHH aKag. E.ra(ypoBa»(TagKHKHCTaH, XyffKaHff)
FOREIGN HISTORICAL AND PEDAGOGICAL CONCEPT OF THE CULTURE OF PEDAGOGICAL COMMUNICATION Sharopov Shavkat Akhmadovich, Doctor of Pedagogy, Professor of the Department of Social and Professional Pedagogy of the State Educational Institution "Khujand State University named after Acad.B. Gafurov" ( Tajikistan, Khujand), E-mail: [email protected] Komilova Gulbahor Dorulkhoyatovna, Candidate of Pedagogical Sciences, Dean of the Faculty of Mathematics and Pedagogy of the Pedagogical College of the State Educational Institution "Khujand State University named after Acad.B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E-mail: [email protected]
Вожа^ои калиди: консепсияи таърихи-педагоги, фарцанги муошират, муоширати педагоги, фаъолиятипедагогй, омузгор, хонанда, муносибат, рушд, ташаккул
Дар мацола масъалахои фарцанги муоширати педагоги дар консепсияи таърихй-педагогии хорицй баррасй гардидааст. К,айд шудааст, ки муоширати педагоги воситаи асосии цалли вазифацои таълим, тарбия ва рушди шахсии хонанда ба цисобрафта, ба бунёди муцити созгори равони вазъи мувафакд раванди таълиму тарбия ва самаранок ноил шудан ба мацсадцои педагоги равона карда шудааст. Хулоса карда шудааст, ки омузиш ва тахдили консепсияи хориции таърихй-педагогй имконият медихад, ки омузгорон фаъолияти таълимиву тарбиявиро дар хамаи шаклхои муассисахои тахсилотй танцо дар заминаи ташкили хуби муоширати педагоги самаранок ба рох монанд.
Ключевые слова: историко-педагогическая концепция, культура общения, педагогическое общение, педагогическая деятельность, педагог, учащийся, отношения, развитие, формирование В статье рассматривается вопросы культуры педагогического общения в зарубежной историко-педагогической концепции. Отмечается, что педагогическое общение являясь важным средством решения образовательно-воспитательных задач и развития учащегося, способствует созданию нормальной психологической обстановки и успешной организации учебно-воспитательного процесса и достижению эффективности в решении педагогических задач. Делается вывод о том, что изучение и анализ зарубежной историко-педагогической концепции о культуре педагогического общения дает возможность педагогам на основе рационального использования педагогического общения эффективно организовать учебно-воспитательную деятельность во всех типах учебно-образовательных учреждениях.
Keywords: historical and pedagogical concept, culture of communication, pedagogical communication, pedagogical activity, teacher, student, relations, development, formation
The article deals with the issues of the culture of pedagogical communication in the foreign historical and pedagogical concept. It is noted that pedagogical communication, being an important means of solving educational problems and student development, contributes to the creation of a normal psychological environment and the successful organization of the educational process and the
achievement of efficiency in solving pedagogical problems. It is concluded that the study and analysis of the foreign historical and pedagogical concept of the culture of pedagogical communication enables teachers to effectively organize teaching and educational activities in all types of educational institutions based on the rational use of pedagogical communication.
Яке аз чанбахои басо мураккаби фаъолияти педагогй муоширати педагогй ба хисоб меравад. Муоширати педагогй сохтори мухими хамкорй дар фаъолияти омузишу парвариши омузгорону хонандагон ба хисоб меравад. Бо истифода аз мачмуи воситахои калолию тасвирй, рамзиву чунбишй муоширати педагогй амали коммуникативй ва идрокро татби; месозад. Муошират мушкилоти махсусан мухим ва марказии илми педагогика махсуб меёбад. Вай воситаи асосии халли вазифахои омузишу парвариш ва рушди шахсии хонанда ба хисоб рафта, ба бунёди мухити созгори равонй, вазъи мувафаки раванди омузишу парвариш ва самаранок ноил шудан ба ма;садхои педагогй равона карда шудааст. Аз ин лих,оз барои хдр як омузгор донистани мохияту мухтавои мафхуми «фарханги муоширати педагогй» барои самаранок созмон додани раванди фаъолияти педагогй мусоидат менамояд.
Барои муайян сохтани мохияту мухтавои мафхуми «фарханги муоширати педагогй» моро зарур мегардад, ки ба баррасии таърихии ин категория пардозем. Ин ба далели ин во;еъият аст, ки дар холати васеъ пахн кардани тамоми тад;и;отхои нави ба омузиши муошират нигаронидашуда маърифати ;аблан дар ин замина хосилшуда, мухим аст.
Тахлили тачрибаи пеш;адами педагогй, фаъолият ва мероси эчодии омузгорони пешин нишон медихад, ки ба санъати муошират бо бачагон эътибори калон зохир мешуд. Бисёр нафарон онро абзори мухими таъсирасонии педагогй мехисобиданд, ки самаранокии раванди таълиму тарбияроомузишу парваришро таъмин мекунад.
Хднуз файласуфони Юнони ;адим Су;рот, Арасту, Афлотун, Квинтилиан ва дигарон ба махорати иртиботй эътибори калон медоданд: «Агар номбар кардани номи инсоне, ки нахустин шуда арзиши фархангй ва инсонии муоширати байни одамонро дарк кардаву сухбатро ба санъати ха;и;ат табдил дода зарур гардад, пас у Су;рот аст» [5].
Ба масъалаи фархднги малакаи воизии омузгорон педагогхои машхури Аврупои Fарбй Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталотси, А.Дистверг ва дигарон эътибор додаанд. Ж.Ж.Руссо бо такя ба принсипи муносибати фардй зидди ;олабу тасодуф ва нусхахои кухна дар ташкили муошират буд. У ба малакаи савол додан ди;;ат дода гуфтааст: «Санъати пурсиш чандон осон нест, ки онро мепиндоред. Ани;тараш, ин санъати омузгорон аст, на ин ки шогирдон. Бояд, ки бисёр донист, то ин ки пурсид оне, ки намедонад» [7, с.152-153].
Дар халли масъалахои муоширати педагогй сотсиалистхои хаёлпараст хиссаи калон гузоштаанд. Р.Оуэн баробари дониши фанни таълимдодашаванда ва болида кардани рухияи кудак аз педагог сухани хуш, донистани ;онунхои муоширати инсонй, намуди зохириву услуби истифодаи онро дар тачриба талаб мекард. Кор кардан аз болои суханронй, намуди зохириву услуби хешро у дар сохтори тарбияи насли оянда омили зарур мешуморид [7, с.90-91].
Э.Кабе чунин андеша дошт, ки омузгорон бояд санъати тахаммулпазириро омузанд, малакаи амалии ба дигарон дода тавонистани дониши худро сохиб шаванд. У беэхтиромй нисбати кудакро комилан рад мекард. Талаб мекард, ки омузгор бо кудак тахаммулпазирона муносибат намояд.
Дар илми педагогии рус мушкилоти ташкили омузиш чун муоширати фаъоли омузгору хонанда хануз дар ;арни XVIII эътирофи умум ёфта буд. М.В.Ломоносов дар асари худ («Краткое руководстве к красноречию») «Дастури мухтасар оид ба хушсуханй» зарурати ташкили чунин сухбатро ;айд карда буд, ки дар он хонандагон бо шав;, бо хохиши худ бе ягон мачбурй кор мекунанд» [9, с.167-168].
Дар нимаи дуюми ;арни XIX дар Русия самти муайяне, ки чанбаи ичтимоии фаъолияти хонандаву омузгорро дар маркази ди;;ат гузошт, ба миён омад. Ани;тараш, чанбаи хамкории тарафайни онхо ва раванди во;еии тарбия, ки дар мафхуми «муошират» инъикос гардидааст.
Ба масъалаи фав;уззикр аз аввалинхо шуда ин;илобчиёни рус-демократхо В.Г.Белинский, Н.И.Добролюбов, Н.Г.Чернишевский эътибори чиддй додаанд. Онхо чунин мехисобиданд, ки дар муошират и;тидоргарой (авторитаризм), расмиятчигй ва бефар;й набояд бошад. Аммо, дар он хушёрии омузгор нисбат ба хонанда, поквичдонй, болидарухй, боодобй, фарохам овардани шароити мусоид барои зохир шудани шав;мандй, худкорй ва худташкилкунии кудакон» [3, с.13] дида мешавад.
Дар бораи боадабона ва боэхтиромона муносибат кардан бо кудакон Н.А.Добролюбов чунин навишта буд: «Санъати муомила бо кудаконро бо таври дидактикй додан мумкин нест. Метавон танхо заминаро нишон дод, ки дар асоси он тасди;и худро ёбад. Бинобар он ба фикри мо омузгор бояд мухимтар аз хама эхтиром ба табиати инсонии кудакон, фарохам овардани шароити рушди озоду муътадил, дуруст фахмидани чизхо, эъти;оди зиндаву дуруст хосил кардан, мачбур намудан, то ки бошуурона амал кунад, эхтиром ба некиву ха;и;атро ба инобат гирад» [3, c.31-48]. Ин мавзуъро В.Г.Белинский нисбатан фарохтар баррасй намуда гуфтааст, ки: «Шахсияти инсон табиатан чудой танхоиро дуст надорад, ташнаи хамдардиву боварй ба нафс аст. Василаву миёнрави тарбия бояд мухаббат, хадаф инсонигарй бошад» [2, с. 73-79].
Олимон Н.И.Пирогов ва К.Д.Ушинский чунин мехисобиданд, ки муносибати омузгорон бо тарбиятгирандагон ба раванди тарбия таъсири халкунанда ва аз он самаранокиашон вобастагии зиёд дорад. К.Д.Ушинский ;айд мекард, ки: «...таъсири шахсияти тарбиятгар ба рухияи насли чавон ;увваеро ба вучуд меорад, ки онро наметавон бо адабиёти таълимй, панду хикмату насихат ва на бо чазодихиву хавасмандсозй иваз кард» [13,с.221]. У чунин мехисобад, ки: «;увваи тарбия танхо аз сарчашмаи зиндаи шахсияти инсон ба вучуд меояд. Ягон оинномаву барнома, ягон организми сунъии муассиса бо вучуди бисёр маккорона фикр карда баромадан, дар кори тарбия шахсиятро иваз карда наметавонад». Мачбур мекард, ки хусусиятхои фардии бачагон, зарурати донистани ;онунхои равонии бачагон аз тарафи мураббй хаматарафа ба инобат гирифта шавад [13, с.102]. Чунин нишондихандахо ба монанди «тахаммулпазирй, некй, чусту чолокй ва;ти дарс додан, ахли синфро ба худ чалб ва тобеъ карда тавонистан, ;увваю самимияти лахн, дуруст фахмонидану возех ва мухтасар гуфта тавонистан, ба таври намунавор хондан ва худро бо сарбаландй нигох дошта тавонистан» ва;ти бахогузорй ба дарс асоситарин ба хисоб мерафт. К.Д.Ушинский чунин мехисобад, ки муоширати педагогй «чиддй ва;ти шухй, мулоиматй бедуругкорй, адолат бехурдагирй ва некй бе заифй»-ро мемонад [13, с.93].Муоширати педагогии Л.Н.Толстой дар заминаи принсипхои инсондустии баланд, «во;еият», боварй бунёд шудааст: «Сухан яке аз роххои табии пахншудаву сабуки инти;оли тафаккур афкор буда, мутаассифона, тарбия-басо назарфиреб аст. Бинобар ин дар тарбия фиреб кардан басо хатарнок аст, имконияти ха;и;иву бехтарину истисной воситаи он намунаи ибрати шахсии мураббй буду хаст» [12, с.279-280]. Олим А.Н.Чалов зарурати умумияти ахло;ии хонандаву омузгор, хамкории эчодии онхо дар раванди таълиму тарбияро ;айд кардааст. Вай хадафи аслии тарбияро тачалии кушишу гайрат барои худсозии чахони ботинию ахло;й, «хирси ботинии инсон» мехисобад. А.Н.Чалов дар институти «тарбиятгари ахло;» ;обилияти мутоби;созии таълимоти суннати бо шароитхои нави зиндагй ;адр мекард. «Нахи ну;раии во;еие, ки омузгорро бо шогирд мепайвандад, оханрабои бузурги дил аст. Иттиходи омузгору шогирд чавхари хама тахаввулотро тасди; месозад. Бачагон хеч гох нафареро, ки худро бо онхо баробар донист, фаромуш намекунанд» [14, с.89]. Тачриба ва тахлили кор ба мо нишон медихад, ки таваччух дошта бошем,ки таърихи педагогикаи пеш;адам ба мушкилоти муоширати педагогй ва на;ши он дар раванди таълиму тарбия шав;и устуворе дошт.
Самти мухим дар тайёр кардани омузгорони шуравй дар солхои 20-уми ;арни гузашта тарбияи гоявию сиёсй махсуб меёфт, ки асоси онро фалсафаи марксистй-ленинй ташкил медод. Дар ин давра на;ша ва барномаи ягона вучуд надошт. Чархи омузиш бо мохияти бисёрфанниаш шарху тавзех мешуд. Ди;;ати асосй ба тайёрии назариявй дода шуда, танхо дар чамъбаст таълим ба рох монда мешуд. Н.К.Крупская он солхо барномаи педагогикаро барои мактабхои олй сахт тан;ид кард. Зеро дар он масъалаи рушди организми инсонй хусусиятхои синнусолии бачагон дида намешуд. Таъсири мухит, сохти ичтимоии оила, на;ши ташкилии мактаб, таъсири он ба оила, мухиту кудак инкор мешуд. Аз руи а;идаи Н.К.Крупская ин хама «дар барномаи очиз оварда шуда, мактабро ба муассисаи гушанишинй табдил медиханд» [С. 2425]. Мушкилоти тарбиявии солхои 30-юми ;арни ХХ низ мухим ба хисоб мерафт. Он дар осори олимони давраи шуравй С.Т.Шатский, А.С.Макаренко, ва В.А.Сухомлинский баррасй шудааст. Масалан, В.А.Сухомлинский холатхои зиёди муоширати тарбиятгарро бо тарбиягирандагон ва байни худ тавсифу тахлил кардааст. Дар асархои пешин ба зарурати баробарии пурра дар муносибатхои байни бачагону калонсолон мачбур карда, дертар масъалахои методиву малакаи таъсири педагогиро тахия кард. Муносибатхои шахсии байни бачагонро омухта, роххои идоракуниашонро пайдо намуд [11,с.126]. Аммо, ба мушкилоти муоширати педагогй аз хама дида олим А.С.Макаренко наздиктар шуд. У ин мушкилотро чун муаммои назариявии махсус баррасй накарда, вале чанбахои зеринро тавсиф кардааст: на;ши муошират дар раванди
баркароршавии коллектив, мушкилоти муносибатхои кориву байнишахсй дар коллектив, хамкории чомеаи шогирдон бо омузгорон. Aз чумла, дар «Лексия дар бораи тарбияи бачагон» y навиштааст: «Kамтарин таFЙирот дар оханги корро кудак мебинаду эхсос мекунад. Kамтарин таFЙиро тро д ар оханг, тамоми гардишхои андешаи шумо бо роххои номаълум то ба вай расида мераванд, аммо шумо уро эхсос намекунед. Тарбияи бачагон оханги басо чиддй, оддй ва самимиро талаб мекунад. ^мтарин илова шудани дyрyF, сохтакорй, масхарабозй, сабукандешй кори тарбияро ба нокомй мебарад» [10, с.63-65]. Дар ин холат фарханги педагог дар ташаккули шахсияти мактаббача накши мухим доштанаш аник; аст. Дар рисолаи «Баъзе хулосахо аз тачрибаи педагогии ман» A.C.Mакаренко менависад: ман он ва;т устоди ха;и;й шудам, ки ибораи "ин чо бда'^ро бо 15-20 намуд тобишу чило гуфта тавонистам, вакте 20 холатро дар тасвири рую комат ва овоз дода тавонистам. Myраббй бояд ташкил карда тавонад, рох гашта тавонад, шухй кунад, хурсанд шуда тавонад. Oнчyнон худро дилгир вонамуд кунад, ки хар як харакаташ хонандаро тарбия кунад» [10, с.175]. Дар муоширати омузгору хонанда олим муносибати эхтиромонаи тарафайн ва талабнокиро мухим хисобидааст. Дар асархои олим A.C.Mакаренко оид ба фарханги муошират дар чомеаи педагогй андешахои пурбахо оварда шудаанд. Aз чумла: «Дар он чое, ки вахдату ягонагй байни омузгорон вучуд надорад, чое, ки якдигарро кумак намекунанд, он чое, ки малакаи ба рафики худ гуфта тавонистани сухани бечо ва хафа шудан баъди шунидани он вучуд надорад, чое, ки махорати фармон дода тавонистан ба рафики худ ва тобеъ шудан ба рафик вучуд надорад, он чо чомеаи педагогй вучуд надорад ва дошта хам наметавонад» [10,с.189]. У дастур додааст, ки «ягон мураббй хукук надорад якка бо тарсу таваккалй ва гирифтани масъулият ба зиммаи худ амал кунад. Бояд, ки омузгорон сарчамъона амал кунанд. Ч,ое, ки омузгорон муттахид нестанду дар коллектив охангу мароми ягона, муносибати ягона вучуд надорад, он чо ягон намуди раванди тарбия буда наметавонад» [10, с.178].
Дар педагогикаи замони шуравии солхои 40-60-уми карни гузашта чанбахои муоширати педагогй махсус омухта нашудаанд ва дар катори мушкилоти гуногун ба монанди ташаккули коллектив, тарбияи ахлокй, махорати педагогй ва Fайра омухта мешуданд. Бобати ин масъала олимон Л.Ю.Гордин, Б.Т.Лихачëв, ^^Болдирев, И.C.Mоренко, Ю.П.Aзаров ва дигарон корбарй кардаанд. Mасъалаи муоширати педагогй аз чунин мушкилот дар тадкикоти олим-педагог B.A.Cyхомлинский буд. У борхо калимаи «муошират»-ро истеъмол карда, маслихатхои зиëди судманд доир ба чй гуна будани муошират аз руи мухтаво, шаклу услуб дода буд. Aз чумла, y навишта буд, ки: «хар калимаи дар мактаб садо дода, бояд андешамандона, бохирадона, максадноку вазндор бошад». У зидди дод задан буд. Mегyфт, ки бо дод задан ба максади тарбияву таълим расида намешавад: «сухани омузгор пеш аз хама бояд хонандаро ором кунад» [11,с.76]. Ба андешаи B.A.Cyхомлинский нишонаи обруи омузгор дар боварии бачагон ба уст. Хохиши муоширати бача бо омузгор чун бо дусту мураббиаш мебошад [11]. Дар бораи кувваи калони таъсири тарбияи калонсолон ба бачагон B.A.Cyхомлинский чунин навиштааст: Хдр калимаву хар ишораи мо ба Fайр аз рафторамонро кудак баробари дидан баром худ чун намуна кабул мекунад. Бачагон басо хассосанд. Дили онхоро ба кавле «бо харфхои хушку холй гарм кардан амри махол аст» [11, с.27].OFOЗ аз солхои 60-уми карни гузашта муоширати педагогй мушкилоти алохида шуда монд. Хдмзамон, он дар баробари дигар мушкилот ба монанди раванди фаъолияти шиносой, тарбияи ахлокй, тарбияи коллективй, мушкилоти ташаккули шахсият ва Fайра омухта мешуд. ^лхои 70-80-ум бошад, ин масъала ба худ диккати чиддии омузгорону мухаккикон ва омузгорони навоварро кашид.Oлим Э.B.Иленков муносибати инсониро воситаи бузурги тарбия ва шарти мухими баркароршавии шахсият мехисобад: «Доираи шахсияти инсон танхо бо доираи он вазифахои вокей чен карда мешавад, ки дар раванди он вай пайдо ва дар доираи муайяниаш ба расмият дароварда мешуд. Дар корхое, ки на танхо ба шахси алохида дахлдор ва хамзамон одамони здади дигар дахлдоштаро низ фарк мекунад. Хдрчй доираи ин гуна одамон васеъ бошад, шахсият хамон андоза маънидор ва хамон андоза дусту душманонаш здад мешавад. Oë мехохед, ки инсон шахсият шавад? Пас уро аз ибтидо-аз бачагй бо чунин муносибат бо дигар одамон гузоред, ки дар байнашон на танхо шахсият шуда тавонад, балки ба шахсият шудан мачбур гардад. Тамоми муносибатхоро бо одамон ташкил карда тавонад. Тавре кунед, ки y тамоми он корхои дигарон ба чо оварда метавонистаро аз ухдааш барояд, балки аз дигарон бехтар кунад [4,с.62]. Дар хдмин давра инчунин дар сахифахои матбуот бахсу мунозира оид ба пурра азнавсозии сохтори маълумоти олии педагогй сар шуд. Oн чо гуфта мешуд, ки «максади дигар сохтани инсон чун
худбах,одих,й, тарбиягиранда аз як чониб ва худро э^тиром кардан чун хусусияти бунёдгару барандаи сохтори муносибат^ои педагогй бошад, аз чониби дигар ба сифати ну^таи асосии тарбияи касбии омузгорон-тарбиятгарон буда метавонад» [1,с.79], ки фархднги педагогии муоширатро дахл намуда, онро ба яке аз категориями асосии фаъолияти педагогй табдил медихдд.Хулосаи му^имро дар бораи ахдмияти муошират дар рушди кудак олим А.А.Леонтев бароварда, чунин гуфтааст: «Кудак дар назди муцити атроф як худаш танх,о намеистад. Муносибати у нисбат ба олам доимо бо муносибати инсон ба дигарон бар^арор аст. Фаъолияти у доимо дар муошират пайванд аст. Муошират дар шакли них,оии худ, дар шакли фаъолияти якчоя ё шакли муоширати шифохд хдтто фикрй аз шартх,ои зарурию хусусии рушди инсон дар чомеа иборат аст» [8,с.232]. Х,амин тавр, омузиш ва тахлили консепсияи хориции педагогй-таърихй имкон медихад хулоса намоем, ки ташкили самараноки фаъолияти таълимиву тарбиявй дар хама шаклхои муассисахои тахсилотй танх,о дар заминаи ташкили хуби муоширати педагогй имконпазир аст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Амонашвили, Ш.А. Размышление о гуманной педагогике/Ш.А. Амонашвили.- М., Изд. дом Шалвы Амонашвили, 1996. - 494с.
2. Белинский, В.Г. О детских книгах/ В.Г. Белинский //Избр. пед. соч. - М., 1982. - 460с.
3. Добролюбов, Н.А.О значении авторитета в воспитании/ Н.А. Добролюбов // Избр. пед. соч. - М., 1986. - 264с.
4. Ильенков,Э.В.Что такое личность/Э.В.Ильенков//С чего начинается личность.-М.,1979.-124с.
5. Каримова, И.Х. Теоретические основы гуманизации гуманитарного образования учащихся таджикской школы. Дисс.докт.пед.наук/И.Х.Каримова. - Душанбе, 2000.-385с.
6. Коротов, В.М. Этапы развития коллектива/В.М.Коротов// Советская педагогика.-№4.
7. Кузьмин, Е.С. Культура общения и преодоление конфликтности Социально-психологическая характеристика формирования общения и развитие контактов между людьми. Тезисы докладов всесоюзн. симпоз. / Е.С. Кузьмин//Л., 1970. - 93-93с.
8. Леонтьев, А.А. Педагогическое общение/А.А.Леонтьев.-М., Знание, 1979. - C.232.
9. Ломоносов, М.В. Краткое руководство к красноречию/М.В.Ломоносов// Полн.собр.соч.-М., 1952- т.7.-996с.
10.Макаренко,А.С.Лекция о воспитании детей/А.С.Макаренко// Пед. соч.в8т.т.4-М.,1984.- с. 65-72.
11.Сухомлинский, В.А. Мудрая власть коллектива/В.А.Сухомлинский // М., 1975. - 226с.
12.Толстой, Л.Н. Из писем и дневников 1865-1902/Л.Н.Толстой//Полн. собр. соч. в 90т. - М., 1928-1958. т. 68. - 468с.
13.Ушинский, К.Д. Педагогические сочинения в 6 т. тТ. /К.Д.Ушинский// М., 1988. - 386с.
14.Чалов, А.Н. О педагогической культуре учителя сельской общеобразовательной школе/А.Н.Чалов //Лекция по курсу «Введение в специальность». - Ростов-на-Дону: РГПИ, 1988. - 32с.
REFERENCES:
1. Amonashvili, Sh.A. Reflections on Humane Pedagogy. // M., ed. house of Shalva Amonashvili, 1996. - 494p.
2. Belinsky V.G. About children's books // Select. ped. op. - M., 1982. - 460s.
3. Dobrolyubov N.A. On the importance of authority in education // Izbr. ped. op. - M., 1986. - 264 p.
4. Ilyenkov E.V. What is personality // Where does personality begin. - M., 1979. - 124p.
5. Karimova I.Kh. Theoretical foundations of the humanization of humanitarian education of students of the Tajik school. Diss.dokt.ped.sci. - Dushanbe, 2000.-385р
6. Korotov V.M. Stages of team development. Sov.pedagogy.№4.
7. Kuzmin E.S. Culture of communication and overcoming conflict Social and psychological characteristics of the formation of communication and the development of contacts between people. Abstracts of all-Union reports. sympos. //L., 1970. - 93-93р.
8. Leontiev A.A. pedagogical communication. //M., Knowledge, 1979. - Р.232.
9. Lomonosov M.V. A short guide to eloquence.// Full. coll. op. - M., 1952 - v.7. - 996р.
10. Makarenko A.S. Lecture on the upbringing of children. // Ped. op. at 8t. v.4 - M., 1984. - Р. 65-72.
11. Sukhomlinsky V.A. The wise power of the collective. // M., 1975. - 226p.
12. Tolstoy LN. From letters and diaries 1865-1902//Full.coll.op. at 90t. - M., 1928-1958. v. 68. - 468р.
13. Ushinsky K.D. Pedagogical essays in 6 vols. vol. I. // M., 1988. - 386р.