CC BY
6УДК 372.853
"KINEMATIKANIN aSASLARI" F9SLININ PLANLA§DIRILMASINDA F9NNL9RARASI 9LAQ9NIN N9Z9Ra ALINMASI
MANSUROVA LAL9 AZAD QIZI
Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universiteti, Müallim
Xülasa. Müasir fizika elminin inki§afi zamani iralilayi^i riyaziyyat ila dlaqdlidir, hamginin bir gox fiziki ideya va anlayi§lari riyaziyyat elmi öz mazmununa daxil edir. Fizika elminin inki§afinda riyazi metodlar geni§ tatbiq olunur. Fizika va riyaziyyat bir elm kimi ayrilmasina baxmayaraq, fiziki biliklarin inki§afi baximindan fiziki tadqiqatlarda riyazi metodlar daha gox öz aksini tapir.
Maqalada riyaziyyat va fizika fanni arasindaki alaqanin tahlilina asasan riyaziyyat darsinda §agirdlarda na vaxtsa fizika darslarinda öyrandiklari fiziki proseslari tasvir etmakla riyazi ifadalari obrazli §akilda tasvir etmak, hamginin fizka darslarinda masala halli zamani riyazi formul va qrafiklardan, riyazi modella^dirma metodlarindan, handasi metodlardan istifada etmak bacarigi formala§ir. Maqaladaki tahlil va naticalar kinematikaya aid mövzularin tadrisinda fizika va riyaziyyat arasindaki alaqani planla§dirmaga va realla§dirmaga imkan verir.
Agar sözlzr: Fizika, riyaziyyat, §agird, fannlararasi alaqa, metod, kinematika.
Tabiat elmlari tarixinda bir 9ox yüz illar elmlarin differensasiyasi dövrü davam etmi§dir, bu dövrda elmi tadqiqatlar 90X ciddi formada bir-birindan tacrid olunmu§du. XIX asrin ikinci yarisinda tabiatin elmi tadqiqat istiqamati tamamila dayi§di. Bir-birindan tacrid olunmu§ elmlar tadrican alimlarin tadqiqat i§larinda ümumi obyekta 9evrildi. Alimlarin elmlara bu cür yana§masi onlar arasindaki kaskin farqin aradan qaldirilmasina sabab oldu va differensasiyaya aks olaraq elmlarin inteqrasiyasi tendensiyasi yarandi. Zaman ke9dikca bu tentensiya yüksak süratla inki§af etdi. Elmlar arasindaki bu inki§af bütövlükda bütün elmlarin inki§afina inqilabi tasir göstardi. M.Q.£epikov özünün "Elmlarin inteqrasiyasi" asarinda yazir ki, riyaziyyat ela geni§ sferada yayilir ki, biliyin darinliyina nüfuz etmakla bütün yeni sahalari zabt edir, elmin "qaranliq gu§alarina" nüfuz edarak avvallar al9atmaz hesab olunan problemlarin hallina kömak edir. Bela demak olar ki, hazirda riyaziyyat ela bir güclü vasitadir ki, biliklari bütün müxtalifliyi ila bir yera toplayib birla§dira bilir.
Malumdur ki, müasir fizika elmi iraliya inki§afi zamani özünün har bir addimini riyaziyyatla baglayir, aksina bir 9ox fiziki ideya va anlayi§lari riyaziyyat elmi öz mazmununa daxil edir. Fizika geni§ dünyagörü§ü ahamiyyati olan bir elma 9evrilir. Fizikanin bela bir xarakter almasinda riyazi metodlarin 9ox mahsuldar tatbiq olundugu qeyd edilmalidir. Tarixan riyaziyyat bir elm kimi ayrildi, lakin fiziki biliklarin inki§afi baximindan fiziki tadqiqatlarda riyazi metodlar daha 9ox öz aksini tapirdi. Masala hallari 9atinla§dikca ümumi riyazi anlayi§lar, nazariyya va metodlara talabat artdi.
Fizika va riyaziyyat arasindaki alaqa onlarin ideya va metodlarinin qar§iliqli tasirinda ifada olunur. Bu alaqani §arti olaraq ü9 növa ayirmaq olar:
S Fizika masalalar qoyur va onlarin halli ü9ün riyazi ideya va metodlar yaradir ki, bunlar da
sonradan riyazi nazariyyanin inki§afi ü9ün baza olur. S Öz ideya va riyazi aparati ila birga riyazi nazariyyanin inki§afi fiziki hadisalarin tahlilinda istifada edilir ki, bu da yeni fiziki nazariyyanin (Maksvel) yaranmasina gatirib 9ixarir. Bu da öz növbasinda dünyanin fiziki nazariyyasinin inki§afina va yeni fiziki problemlarin yaranmasina gatirib 9ixarir (Lorens 9evrilmalari va nisbilik nazariyyasi). S Fiziki nazariyyanin inki§afi onun malik oldugu riyazi aparata istinad edir, bu aparat isa onun fizikada tatbiqi ila alaqadar inki§af edir va takmilla§ir.
Fizika va riyaziyyat arasinda olan bu ü9 növ qar§iliqli alaqa §arti xarakter da§iyir, bela ki, bu alaqa tacrid olunmu§ halda deyil, biri digarina ke9ir va dialektik vahdat ta§kil edir.
Fannlararasi alaqanin realla§masi §agirdlarda tabiat hadisalari haqqinda tasavvürüna va onlar arasinda qar§iliqli alaqanin formala§masina imkan yaradir. Buna göra da onlarin biliyi praktiki
cahatdan daha 9ox qiymatli olur va tatbiq edilir. Bu isa §agirdlara bir fanda öyrandiklari biliyi va bacarigi digar fannlarin öyranilmasinda tatbiq etmaya kömak edir, öyrandiklarini ham dars, ham da sinifdankanar faaliyyatda, orta maktab mazunlarinin galacak istehsalat, elmi va ictimai faaliyyatinda tatbiq etmaya imkan verir. £oxsahali fannlararasi alaqanin kömayi ila talimin masalalari yalniz yeni keyfiyyat saviyyasinda deyil, ham da orta maktab §agirdlarinin ixtisas se9malari ü9ün asas yaradir. Ela buna göra da fannlararasi alaqa §agirdlarin talim va tarbiyasina kompleks yana§maqda vacib §art hesab olunur.
Fannlararasi alaqaya talim prosesinda müasir darketmanin xarakterik cahati olan elmlararasi alaqanin aks olunmasi kimi baxmaq olar. §agirdlarin aktiv idrak faaliyyatinda fannlararasi alaqanin tatbiq edilmasi zaruridir.
Elmlararasi qar§iliqli alaqani ü9 istiqamatda ayirmaq olar:
1 - Eyni bir obyektin müxtalif elmlarin kompleks §akilda öyranmasi.
2 - Bir elmin metodikasindan digar elmlarin müxtalif obyektlarinin öyranilmasinda istifadasi.
3 - Eyni bir nazariyya va qanunlarin müxtalif obyektlari öyranmasi ü9ün tatbiqi.
Pedaqoji adabiyyatlarda 30-dan 9ox "fannlararasi alaqa" tayin olunma tasnifati vardir, onlarin tasnif edilmasi va pedaqoji qiymat verilmasinin müxtalif yollari mövcuddur. Bazi müalliflar fannlararasi alaqani didaktik §artlar bazimindan müayyan edirlar. Bu müalliflarin har biri bu §arti müxtalif cür §arh edirlar. Masalan: "fannlararasi alaqa talim prosesinin effektliliyinin yüksaldilmasinda böyük didaktik ahamiyyatli rolu vardir" (F.P.Sokolov); "fannlararasi alaqa didaktik §artlar baximindan orta maktabda tabiat elmlari fannlarinin mazmununun alaqali §akilda verilmasini, tabiat hadisalarinin alaqali §akilda obyektiv olaraq izah olunmasini tamin edir" (V.N.Fyodorova, D.M.Kiryu§kin).
Fannlararasi alaqa a§agidaki kimi da müayyanla§dirilir:
- "Fanlararasi alaqa fann darsliklarinin mazmununda ela dialektik qar§iliqli alaqani aks etdirir ki, onlar tabiatda obyektiv mövcuddurlar va müasir elm tarafindan taninir".
- "Fannlararasi alaqa darsda digar fann darsliklarinda aks olunan anlayi§lari a9maga imkan verir."
Yuxarida göstarilanlar dogrudur, lakin onlari he9 da tam hesab etmak olmaz. "Fannlararasi alaqa" anlayi§inin düzgün va informativ tayini ü9ün daha geni§ bir anlayi§ daxil etmak lazimdir. Bu anlayi§ "elmlar arasi alaqa" dir ham birinci va ham da ikinci "alaqa" kimi falsafi anlayi§larin töramasidir. Buradan aydin olur ki, "fannlararasi alaqa" har §eydan avval pedaqoji termindir va onun asasinda alaqalandirici, birla§dirici funksiyasi durur. Bütün bunlarda sonra ifadani a§agidaki kimi formala§dirmaq olar: "fanlararasi alaqa talim tarbiya prosesinin mazmun, forma va metodlarinda öz aksini tapan real , haqiqi obyekt, hadisa va proseslar arasinda sintezla§dirici, inteqrasiya olunmu§ münasibatlari tayin etmak ü9ün vacib olan pedaqoji kateqoriyadir".
Fanlararasi alaqa a§agidaki funksiyalari yerina yetirir: metodoloji, tahsil, inki§afetdirici, tarbiyaedici va konstruktiv va onlarin ahatali vahdati.
Yalniz metodoloji funksiyanin asasinda tahsilalanlarda tabiata dialektik-materialist baxi§lari, dünyanin bütövlüyü va inki§afina müasir tasavvürlar formala§dirmaq mümkündür. ideyalarin inteqrasiyasi xatti va tabiatin dark olunmasina sistemli yana§ma metodu baximindan inki§af edan fanlararasi alaqa, müasir tabiat§ünasligin tadrisi metodologiyasini aks etdirmaya qabildir.
Fanlararasi alaqanin tadrisi funksiyasi ondan ibaratdir ki, onlarin kömayi ila müallim tahsil alanlarda biliyin sistemlilik, darinlik, dark olunanliq, 9eviklik kimi keyfiyyatlarini formala§dirir. Fanlararasi alaqa anlayi§larin inki§afi vasitasi kimi 9ixi§ edir, ümumi anlayi§lar arasinda alaqani dark etmaya imkan yaradir.
Fanlararasi alaqanin inki^afetdirici funksiyasi §agirdlarin sistemli va yaradici tafakkürünün inki§af etdirilmasinda, onlarda idrak faaliyyatini, biliyi müstaqil alda etmaya maragi formala§dirmaqda oynadigi rol ila müayyan olunur. Fanlararasi alaqa tahsil alanlarin dünyagörü§ünü inki§af etdirir va onlarin tafakküründaki atalati qaldirmaga kömak edir.
Fanlararasi alaqanin tarbiyaedici funksiyasi onun talim zamani tahsilalanlarrn bütün istiqamatlarda tarbiya olunmalarinda aks olunur. Müallim digar fanlarla alaqaya söykanarak tarbiyaya kompleks çakilda yanaçmagi reallaçdirir.
Fanlararasi alaqanin konstruktiv funksiyanin kömayi ila müallim tadris materialmin mazmununu, metodlarini, talimin ta§kili formalarini takmilla§dirir.
Kinematikanin asas anlayiç va qanunlarinin öyranilmasinda çagirdlarin riyazi biliklarina olan talabat.
Çagirdlarin bilik, bacariq va vardiçlarinin yoxlanilmasi tadris prosesinin vacib hissalarindan biridir. Riyaziyyatin tadrisi prosesinda çagirdlar çoxlu sayda riyazi anlayiçlara, onlarin xassalarina yiyalanmalidirlar, eyni zamanda bu xassalari asaslandirmali, masala hallinda tatbiq etmayi bacarmalidirlar. §agirdlarin tadris materialinin manimsama xarakterinin öyranilmasi, onlarin bilik va bacariqlarinin qiymatlandirilmasi, aqli inki§af saviyyasi va idrak faaliyyatinin inki§af saviyyasinin açkara çixarilmasi - bütün bunlar tadris prosesinin asas tarafidir. Tadris formalarina uygun olaraq çagirdlarin bilik va bacariqlarina nazarat forma va metodlari mövcuddur.
"Kinematika" mövzusunu öyranmak ûçûn çagirdlar riyaziyyatdan bazi biliya malik olmalidir va kamiyyatlar üzarinda hesablama amaliyyatlari aparmaq ûçûn praktik bacariqlara yiyalanmalidirlar. Funksiya, vektor, skalyar, törama, inteqral, koordinat sistemi kimi anlayiçlar haqqinda biliklari olmali, vektorlarla amaliyyat aparmagi, koordinat tanliklarini yazmagi, kamiyyatlar arasindaki asililiq qrafiklarini qurmagi va s. bacarmalidirlar.
Kinematikani öyranmak ûçûn açagidaki talablar formalaçdirilir:
§agirdlar fizikadan bilmalidir:
• Mexanika nayi öyranir, mexaniki harakat, onun hesablama sisteminda tasvirini;
• Yerdayiçma, trayektoriya, yolu tayin etmayi;
• Vektor, vektorun proyeksiyasi, vektorun modulu anlayiçini;
• Sûrat - vektor kamiyyatdir;
• Barabartacilli harakatin xarakteristikalari, tacilin tayini, onun vahidini;
• Ani sûrat va onun tanliyini;
• Tanliklarin nôvûnû, qrafiklarin nôvûnû;
• Mûxtalif növ masalalar va halli xûsusiyyatlarini;
• Cihazlardan istifadani, i§in icra ardicilligini;
• Hesablama sistemini seçmayi;
• 9sas masalalarin halli metodlarini.
§agirdlarfizikadan bacarmalidir (asas bacariq va vardiçlar):
• Hansi halda cismi maddi nöqta hesab etmak mûmkûn oldugunu tayin etmayi.
• Yerdayiçma vektorunu, onun proyeksiyasini qurmaq, proyeksiyanin içarasini va harakat edan cismin koordinatlarini mûayyan etmayi.
• Verilmiç ox ûzarinda vektorun proyeksiyasini, vektorun modulunu tapmaq va farqlandirmayi.
• Harakati qrafik va koordinat ûsulu ila tasvir etmak, bir neça cismin birga harakatina aid masalalar hall etmayi.
• Verilmiç situasiyalarda tacil, sûrat, yerdayiçmanin adadi qiymatlarini hesablamagi.
• Sûrat tanliyini tatbiq etmayi.
• Sûratin zamandan asililiq qrafikini qurmaq, nazari va qrafiklar ûzra masalalari hall etmayi.
• Aldiqlari biliyi praktikada tatbiq etmayi.
• Seçilmiç hesablama sistemlarinda tasvir edilmiç harakatlarin farqini mûayyan etmayi.
• Mövzuya dair masala hall etmayi.
Kinematikani öyranmak ûçûn çagirdlarin açagidaki vacib riyazi hazirliqlari talab olunur. §agirdlar formullar haqqinda bacariqlari cabrdan "Riyazi dil. Riyazi model" mövzusunda alirlar. §agirdlar riyaziyyatdan bilmalidir:
• Formul üzra funksiyanin növünü tanimagi.
• Verilmi§ arqumentin qiymatina göra funksiyanin qiymatini hesablamagi.
• Funksiya verilmi§ qiymati alanda formul asasinda arqumentin qiymatini hesablamagi.
• Formuldan bir kamiyyati digari ila ifada etmayi.
• Funksiyanin tayini oblastini tapmagi.
Çagirdlar funksional asililiqlar haqqinda fannlararasi bacariqlar cahatdan "Xatti funksiya" mövzusunda alirlar. §agirdfor riyaziyyatdan bacarmalidir:
• Qrafik qurmagi.
• Qrafikda absis oxundaki nöqtaya göra ordinati tapmagi.
• Qrafikda ordinatdaki nöqtaya göra absisi tapmagi.
• Eyni bir koordinat sisteminda çakilmiç bir neça qrafikin kasi§ma nöqtasinin koordinatlarini tapmagi.
• Funksiyanin artdigi va azaldigi intervallari müayyan etmayi.
• Funksiyanin "eyni içaralilik" oblastini göstarmayi.
• Funksiyanin an böyük va an kiçik qiymatlar aldigi nöqtalari tapmagi.
• Formul asasinda nöqtanin verilmi§ funksiyanin qrafikina uygun galmasini.
Handasadan "Vektorlar" mövzusu üzra çagirdlarin hazirligina verilan talablar va onlarin vacib hazirliq saviyyasi:
• Vektorla bagli asas anlayiçlari bilmak.
• Vektorlar üzarinda amaliyyat aparmagi bacarmaq.
• Handasi kamiyyatlarin qiymatlarini hesablamagi bacarmaq.
• Vektorlarin kömayi ila sada handasi masalalari hall etmayi bacarmaq. §agirdforin mümkün hazirliq s9viyy9si:
• ötraf alamdaki cisimlari tasvir etmak ûçûn handasi dildan istifada etmayi bacarmaq.
• Vektorlaq üzarinda amaliyyat aparmagi bacarmaq.
• Handasi kamiyyatlarin qiymatlarini hesablamagi bacarmaq.
• Handasi masalalari koordinat metodu ila hall etmayi bacarmaq.
• Masala halli zamani malum teoremlardan istifada etmakla isbat etmayi bacarmaq.
• Qazandigi bilik va bacariqlardan gündalik hayatda va praktik faaliyyatda istifada etmayi bacarmaq.
Mövzu "Koordinat metodu". §agirdforin vacib hazirliq s9viyy9si:
• Vektorlar üzarinda amaliyyat aparmagi bacarmaq.
• Koordinat metodu ila sada handasi masalalari hall etmayi bacarmaq. §agirdforin mümkün hazirliq s9viyy9si:
• ötraf alamdaki cisimlari tasvir etmak ûçûn handasi dildan istifada etmayi bacarmaq.
• Handasi masalalari koordinat metodu ila hall etmayi bacarmaq.
• Masala halli zamani malum teoremlardan istifada etmakla isbat etmayi bacarmaq.
• Qazandigi bilik va bacariqlardan gündalik hayatda va praktik faaliyyatda istifada etmayi bacarmaq.
Fizika va riyaziyyatdan §agirdlarin malik olduqlari sariçtalardan açagidaki naticaya galmak olar: S ösas riyazi bacariqlar (formullari tahlil etmak, xatti funksiyalar) fizika kursunu öyranmaya
baçlayarkan birga formalaçir. S Kurikuluma göra "Vektorlar" mövzusu handasada 7-ci sinifda öyranilir, sonra isa
"Koordinat" metodu 8-ci sinifda tadris edilir. Fizikada "Kinematika" mövzusu X sinifda tadris ilinin avvalinda tadris olunmaga baçlayir. Belalikla, fizika ila riyaziyyat arasindaki alaqa zamani asas çatinliklar:
1. Riyaziyyat darslarinda istifada olunan fiziki kamiyyatlar heç da hamiça fizika kursu ila uygun galmir va ya aksina riyaziyyatçilar heç da hamiça fizika kursu ûçûn vacib olan anlayiçlarla çagirdlari yerinda tani§ etmirlar.
2. Fizika kursunda ela anlayiçlar tatbiq olunur ki, onlar demak olar ki, riyaziyyat proqramina daxil deyil.
3. Fizika va riyaziyyat kurslarinda mûxtalif terminalogiyalar va §arti içaralardan istifada edilmasi
4. Bazan eyni bir anlayiç riyaziyyat va fizika kurslarinda mûxtalif cûr verilir.
Maqalada yekun olaraq riyaziyyat va fizika fannlarinin arasindaki alaqanin asas magzini açagidaki kimi formalaçdirmaq olar:
> Verilmiç alaqa riyaziyyat darsinda çagirdlar na vaxtsa fizika darslarinda baxilmiç konkret fiziki proseslari tasvir etmakla quru riyazi ifadalari obrazli, canli çakilda tasvir etmayi bacarirlar.
> Fizka darslarinda isa bu va ya digar masalanin hallinda riyazi formul va qrafiklardan, riyazi modellaçdirma metodlarindan, handasi metodlardan istifada edirlar. Bu alaqa terminalogiya aparatina söykanmalidir - fizika va riyaziyyat darslarinda anlayiçlarin terminalogiyasi va §arti içaralar eyni va ya çox yaxin olmalidir.
Apardigimiz tahlil va naticalar kinematikaya dair mövzularin öyranilmasinda fizika va riyaziyyat arasindaki alaqani planlaçdirmaga va reallaçdirmaga imkan verir.
9D9BÎYYAT
1.Qahramanova N., Hûseynov F. , Riyaziyyat 5-ci sinif ûçûn darslik,Baki-2016
2.Azarbaycan Respublikasinin ûmumtahsil maktablari ûçûn fizika va riyaziyyat kurikulumu."Kurikulum" jurnali.2010,№3
3.Azarbaycan Respublikasinin ûmumtahsil maktablari ûçûn fizika fanni kurikulumu."Kurikulum" jurnali,2010,№3
4.ismayilova S.,Hûseynova A.,Riyaziyyat 6-ci sinif ûçûn darslik,Baki-2017
5..Qahramanova N.,Karimov M.,Hûseynov i.,Riyaziyyat 9-cu sinif mûallim ûçûn metodik vasait,Baki-2016
