43MFTAP 03.41.91
Д.Э.Талеев,1 Б.С.Сиздиков,2 А.А.Сералиев3
Э.Х. Маргулан атындагы археология Институты, Алматы, Казахстан
Кожа Ахмет Ясауи университетг, ТYркiстан, Казахстан «Отырар мемлекеттт археологиялыц цорыц-музеш» РМКК Шэуiлдiр,
Казахстан
(E-mail: 1 doc19 59@mail.ru, 2 bagdaulet.sizdikov@ayu.edu.kz, 3 ali.seraliev@mail.ru)
Келес ещршщ тарихы
Ацдатпа. Келес вщр^ Орталыц Азиядагы квшпелi мал шаруашылыгымен айналысцан ха-лыцтар мен отырыцшы eriH шаруашылыгымен айналысцан халыцтардыц арасындагы табиги ше-кара болып табылуда. Себебi вщрде Сырдария взенше ц¥ятын суы мол Кдокелес, Келес, Шыр-шыц жэне Ангрен взендершщ бойында ежелгi цалаж¥рттардыц квптеп орналасцандыгынан жэне отырыцшы халыцтардыц осы вщрде бастап ощустжке царай тыгыз цоныстангандыгынан, аймац Орталыц Азиядагы кeшпендi халыцтар мен отырыцшы халыцтардыц арасындагы табиги шекара болып табылуда. Эщрдщ тарихы аз зерттелгендштен, аталмыш тацырып аясында гылыми-зерттеу ж¥мыстарын жYргiзiп, гылыми айналымга енгiзудi жвн санадыц. Мацалада вщрдщ географиялыц орналасуына, тарихи кезецдер бойынша саяси тарихына, археологиялыц гылыми-зерттеу ж¥мы-старыныц нэтижелерiне тоцтала отырып, вщрде ец алгашцы тiршiлiк iздерiшц цай кезенде пай-да болгандыгы аныцталып, отан тарихындагы вщрдщ мацыздылыгы аныцталды. Сонымен цатар, мацалада сац, цацлы, тYрiк тайпаларыныц саяси тарихы, цалыптастырган мэдениеттершщ таралу аймагы, eзiндiк ерекшелт жайында магл¥маттар бере отырып, вщрдщ саяси тарихымен сабацта-стыгы аныцталды.
TYmH сездер: Келес вщр^ Орта Азия, Сырдария, ^азыг¥рт, Темiр дэуiрi, Ортагасыр, Археологиялыц ескерткiштер.
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2019-129-4-48-62
Kipicne
Халцымыздыц данышпан философы Асан ^айгы тацдана свз еткен цос Келес взеншщ басы, Талас Алатауыныц Ощуспк-Батыс сшемдерк ^аржантау, ^осмола, ^азыг¥рт тау жо-таларынан бастау алады. Осы таулардыц шыцдары мен сайларын цуалай твмен аццан Жь прген, ¥ясу, Суыцб¥лац, ^аржансу, Шынар, Ацпарац, Шарб¥лац, Квкпек секшд1 юшшр1м взендерден тYзiлiп, Сырдарияга барып ц¥ятын Келестщ ею цапталындагы аймац гылымда «Келес вц1р1» деген атау цалыптасцан. ТYркiстан облысыныц ^азыг¥рт, Сарыагаш жэне Келес аудандарын басып втетш осы взеннщ жалпы ¥зындыгы 241 шацырым, су жайылатын алцабы - 3310 км кв [1, б. 342-348]. Келес взеш тещз децгешнен 2834 м бшкпктен баста-лып, Сырдарияга ц¥яр сагасында 300 метрмен аяцталады [2, б. 579].
Ол Сарыагаш цаласы т¥сында Келес жэне ^рыцкелес болып еюге бвлшед1. Асан ^айгыныц ею Келес дегеш осы. ^аз1рп кезде ^¥рыц келестщ арнасы б¥л кYнде ц¥ргап цалгаганымен б1р кездерде онда су мол болган. Эзеннщ суы жерасты сулары мен цар, жац-быр суларынан тYзiледi. Квп жылдыц орташа су шыгыны ^апланбек ауылыныц т¥сында секундына 5,90 м кв.
Келес вщршщ табигат жагдайы взеннщ жогаргы агысында таулы ойпатты болып, твменп агысында жазыц далага ¥ласады. Эщрдщ жер жагдайы мен континентальды ауа - райы шаруашылыцтыц цай тYрiне болса да цолайлы. ^ысы жылы эр1 цысца, цацтар айын-дагы ауаныц орташа температурасы шамамен - 3-4°С [1, б. 342-348]. ^ыста цар ж¥ца тYсiп, тез ерш кетед1.
Келестщ табигат жагдайы Орта Азияныц солтYCтiк аудандарымен, эс1ресе Ташкент
оазиамен ете Yксас. Тау бeктерлерi мен езенге жакын орналаскан аймактарда сугармалы жэне жацбыр суымен eсетiн (богарлы) егшшшк, тау бeктерлерiндегi жэне езен бойын-дагы жайлауларда мал шаруашылыгы жаксы дамыган [3, б. 175-181]. Жазы ыстык, шiлде айындагы ауаныц орташа температурасы - 22-240 С. Жер бетше тYсетiн ылгалдыц жылдык мeлшерi шамамен 400-600 м кв [2, б. 579]. Топырагы кунарлы, климаты коцыржай жэне тау eзендерiнен су жYЙелерiн шыгару ете колайлы [4, б. 143]. Жер жагдайы мен климатыньщ осындай ерекшелiктерi мунда шаруашылыктыц барлык тYрiмен айналысуга мYмкiндiк бе-редi. ^азiрri кезде eзеннщ суы бау-бакша, егiстiк пен макта сугаруга пайдалангандыктан кейбiр жылдары eзеннщ суы Сырга дейiн жетпей де калады. Су мол болган кезде епспкп сугарып eткен Келестщ суы Сырдарияга катты лайланып куяды. Осы eщрде орналаскан шаруашылыктар негiзiнен мал eсiрiп, егiн егумен бiрдей айналысады. Табигат жагдайы мен ауа-райыныц шаруашылыкка колайлылыгы Келестщ бойын адам баласы ерте заманнан бастап мекендеуше жагдай тугызды. Эзеннщ бас жагындагы ^азыгурт, Эгем, ^аржантау, ^осмола тауларыныц кысы жылы, жазы салкын, шeбi шYлгiн, бауырайлары тeрт тYлiк мал жайлаулары ретшде пайдаланылса, eзеннщ тeменгi агысындагы жазык жерлер YЙ мацында мал асырау мен катар егiн егiп, бау-бакша eсiруге, макта eндiруге eте колайлы.
Келес ещршщ кезендер бойынша тарихы
Келес eцiрiнде ец алгашкы пршшк iздерi кeне тас дэуiрiнен басталады. Палеолиттiк ацшылар мен терiмшiлер тау eзендерiнiц жагасындагы биiк кемерлер мен шаткалдардагы Yцгiрлердi мекендеген. Эзен бастау алатын ^аржантау, Эгем, ^осмола, ^азыгурт тау жо-таларыныц бeктерлерiнде Х.А. Алпысбаев баскарган Ощуспк ^азакстан археологиялык экспедициясы 1973-1974 жылдары ашкан Жалпаксу I, II, III; Сусщген, Жалгызарша I, II, III, секiлдi ^не тас жэне орта тас дэуiрiнiц турактары осыныц куэсi [5, б. 120-125; 6, б. 18-21].
Жалпы Ощуспк ^азакстанныц кола дэуiрi eте аз зерттелген. Сондыктан да елiмiз тарихында осы eцiрдiц кола гасыры туралы 1959 жылы зерттелген Шолаккорганнан 26 шакырым жердегi Таутары, 2001-2004 жж. Ленгер ауданындагы БYргiлiк зираты мен мекен-жайы, 2000 ж. ТYркiстан каласыныц мацындагы зерттелген Шербай зираты материалдары аркылы белгiлi. Сол ескертюштерде жYргiзiлген зерттеулер нэтижелерi эйгш андрон тай-паларыныц ^азакстанныц ощуспк аудандарын да тыгыз мекендегенiн ^рсет [7, б. 33; 8, б. 38-42; 9, б. 224]. Эюшшке орай, Келес eцiрiнiц кола дэуiрi элi кYнге дейiн зер^елмеген-дштен, eцiрiц кола дэуiрi жайында деректер кездеспейдь Сол себептi ощрдщ кола дэуiрi зерттеудi кажет етедi.
Б.з.д. I мыцжылдыкта Орта Азияда eмiр CYрген тайпалар «кeшпелi мэдениетп» ка-лыптастырды. Кeшпелi мэдениеттщ калыптаскан кезещ ^азакстан тарихында «Ерте темiр дэуiрi» немесе «Сак кезещ» деп аталады. Себебi казба жумыстары кезiнде табылган археологиялык жэне жазба деректер ерте темiр дэуiрiнде Орта Азияда Сак тайпалык одагыныц негiзгi саяси ^шке ие болгандыгын айкындап отыр. Сактардыц саяси ыкпалы шыгысында ¥лы ^ытай корганынан, батысында Карпат тауларына дейiн, ощустЫнде Алдынгы Азияга дешн таралган. Орасан зор улан-гайыр территорияда eмiр CYрген сактар кытай деректерш-де «Сай», парсы деректерiнде «Сак», Ассирия деректершде «Ашгузай», грек деректерш-де «Скиф» деген атаумен белгш болды [10, б. 1-19]. Страбонныц жазбаларында олардыц кeпшiлiгi кeшпелi пршшк кешкендiгi айтылады [11, б. 169-291]. Антикалык авторлар Скифтердi (Азиялык Скифтердi - Т.Д.) Каспилер, Массагеттер, Исседондар, Аримаспылар, Агифейлер, Грифтер (Алтын корыган тазгаралар) деп бiрнеше тайпалык топтарга бeлген. Антикалык баска да жазбаларда Орта Азия мен ^азакстанныц ощустЫн мекендеген бiр-лестiктер мен тайпалардыц аттары келтiрiледi. Олар: комарлар, комедтер, гриней скифтерi, тохарлар, скаравалар, массагеттер, гомодоттар, гистер т.б. [7, б. 7].
Антикалык авторлардыц шыгармаларындагы Азиялык Скифтер Ахеменидтш жазба-лардагы Сактар екендЫ казiргi гылымда толык дэлелденген. Осыган байланысты тарихи
ецбектерде Орта Азия мен Казакстанды мекендеген тайпалардьщ аттары ею тYрлi аталып
Ахеменидтш жазбаларда Орта Азия мен Казакстанды мекендеген тайпалар Yш топка: Сак - тиграхаудалар, Сак - хаумаваргалар, Сак - парадарайлар деп Yш топка бiрiктiрiлген. Бiркатар мамандар Сак - тиграхаудалар Шаш, Кыргызстан жэне Казакстанныц ощустшн мекендеген пiкiрде [12, б. 16-17]. Бiздщ шамалауымызша Келес ещрш Сак - тигахауда-лардыц курамындагы абилер мекендеген болса керек. Осы ещрде кептеп кездесетiн тYрлi келемдегi корымдар сол кезден калган. Олардан калган коныстар да бiзге дейiн жетуi мYм-кiн. Келестщ бойындагы Жартытебе, Каратебе секiлдi коныстардыц Сак дэуiрiне жатуы мYмкiндiгiн кезшде Э.Х. Маргулан да айткан болатын [13, б. 16-17]. Жазба деректер мен археологиялык зерттеу материалдарына CYЙене отырып Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевиц осы ецiрдi мекендеген сак тайпаларыныц жартылай кешпелi тiршiлiк кешш, мал багумен катар егiн салып, бау-бакша есiргенi тiптi, кала салумен де айналысканы жайлы кецшге конымды пiкiр айтады [7, б. 8]. Дегенмен Келес ещршдеп ерте темiр дэуiрiне жататын ескерткiштер аз зерттелгендштен, ещрщ аталмыш кезецге жататын ескеркiштерi зергтеудi кажет етедi.
Аймакта емiр сYрген ежелгi тайпалардыц бiрi кацлылар, б.з.д. II - б.з. V гасырлар-да ощуспкте Фергана аймагынан, солтYCтiкте Сырдарияныц теменгi агысына дешнп, ал шыгыста Каратау беткейлерiнен Талас езенше дейiнгi аралыкта мемлекеггiк дэреже-де билiк к¥рып, кацлы мэдениетш калыптастырады [14, б. 149-151; 15, б. 160-163]. Осы территорияга юретш Келес ецiрi Кацлылардыц негiзгi орталыктарыныц бiрi болды. Кы-тай тарихшысы Сы Ма-цянь Чжан Цянныц мэлiмеггерiне CYЙене отырып: «Кацлыларды (Кангюй, Канзюй, Канхе) дэстYрi юе-чжиге уксас» кешпелi мемлекет ретiнде суреггейдi. Едэуiр кешнп Кытай деректерi бойынша Канхеге (Кацлыларга) Амударияныц солтYCтiгiн-дегi Бухара, Шахрисябс, Ташкент оазисi жэне Хорезiмшц солтYCтiк белiгi багынгандыгы айтылады.
Б.з.д. II г.- б.з.1 г. Кацлы мемлекетшщ едэуiр гYлденген кезещ. Осы туста Казакстан жерiнде болган Чжан Цянныц хабарлауынша Кацлы мемлекетi -Сусе, Фуму, Юйни, Цзи жэне Юйцзянь атты бес иел^ен турып, орталыгы Битянь каласы болган. Сол иелiктердiц накты кай жерлерде орналасканы туралы пiкiр галымдардыц арасында тартыс тугызып, осы ^нге дейiн шешiмiн таппай келедi. Сол тартыс гылымда «Кацлы мэселеа» деген атпен белгш. Осы мэселенi шешуде эрекет жасаган галымдардыц iшiнде С.П. Толстов (Толстов 1948), А.Н. Бернштам (Бернштам 1951), Э.Х. Маргулан (Маргулан 1950), С.Г. Кляштор-ный (Кляшторный 1964), К.М. Байпаков (Байпаков 1986), А.А. Боровкова (Боровкова 1989), А.Н. Падушкиндi (Падушкин 2000) т.б. айтуга болады. Экiнiшке орай олардыц кезкараста-ры бiр-бiрiне карама кайшы. Мэселенщ шешiмiн таппауыныц себебi жазба деректердщ шектеулi жэне Yзiк - Yзiк, булыцгырлыгында болса керек. Ал археологиялык деректердщ мэлiмеггерi элi толык зерттелмеген болып отыр. Кацлылардыц материалдык мэдениетшщ децгейi жогары болганы жайлы Хорезмдеп Жамбаскала мен Койкырылган каланыц, Сы-рдыц теменгi агысындагы Шiрiкрабад калашыгыныц археологиялык материалдары кер-сетедi. Сол материалдар езшщ тYр-тYсi, формасы, жасалу ерекшелштер^ материалыныц курамы, накышы жэне баска да ерекшелiктерi жагынан Келес пен Сырдыц ортангы агысындагы Кацлы ескерткiштерi материалдарымен бiрдей.
Кацлы тайпалары жайында мэлiмеггер кытай деректершде гана емес, сонымен катар, б.з.д. II -I гг. Иранныц дши ескерткiшi «Авестада» Канха, Yндi эпосы «Махабхаратта» сак жэне тохарлармен бiрге Канка деп кездеседi [16, б. 47].
Кытай императоры У Дидщ буйрыгы бойынша батыс елдерге сапар шеккен Чжан Цянь елшiлiгiнiц жолжазбасында олардыц Кангюй мемлекетiнiц ордасында болганы жэне оныц Даваннан (Фергана) солтYCтiк- батыста 2000 ли жерде екендш туралы керсетiлген [17, б. 127]. Ал кене тYрiк руналык жазбаларында ТYрiк каганатыныц батысында болган
^ангу тарбан немесе Кангу - Тарбанд депеген жер аттары айтылады [18, б. 57-58].
Осы деректердеп Тарбант, Тарбанд жэне Фердаусидщ Шахнамасындагы Туран патшалыгы Отырар каласыныц бастапкы аталуыныц бiрi Турар терминдершщ бiр-бiрiмен Yндестiгiн ескерер болсак, ^ацлылардыц (Кангюй) орталыгын сол Отырар каласыныц мацынан iздеген дурыс сыякты. Ал ^ацлылардыц бес иелшшц бiрi Юйнидi (Юени) Ке-лестщ тeменгi агысынан iздеген дурыс. Бул пiкiрдi бiрсыпра галымдар макулдайды [19, б. 87-149].
^ацлы мэселесiндегi осы ^нге дейiн гылыми шешiмiн таппай келе жаткан тагы бiр нэрсе, этникалык тегiне катысты кeзкарастар. Олардыц тiлi туралы да ортак птр жок. Академик А.Н.Берштам кацлылар тYрiк тiлдес болды десе, баска зерттеушшердщ мэлiмет-терiнде олар СолтYCтiк Ирандык кeшпелi тайпалардыц тобына жатады. ТYрiк тайпалары-ныц бiрiншi мыцжылдыктыц орта тусында, Сырдарияныц бойына коныс аударуы ^ацлы-лардыц этникалык курамы мен тшнщ eзгеруiне эсер еткен. Б.А. Литвинский ^ацлыларды иран тiлдес сактардыц урпагы деп есептеп, ^ацгуй Сак тайпаларыныц бiрiнiц атауы, ягни «былгары киген адамдар (доспехах)» - деп аударылады дейдi [20, б. 90-93; 21, б. 168-173].
^ацлы халкы негiзiнен мал багумен катар жер жыртып, егiн салумен де шугылдан-ды. Тау eзендерiнiц суын епспк далага шыгарып, дэндi дакылдар мен бау-бакша eсiрдi. ТeртYлiк малдыц шшде негiзгiсi: кой, жылкы сйыр едь Келес eзенiнiц жогаргы агысын-дагы ^азыгурт конысын (1-IVF.) казган кезде кабыргасы калыц (1,5 м) келетш тургын YЙлерден табылган тYрлi кыш ыдыстар мен тас дэн Yгiткiштер, астык сактауга арналган хумдар, кокыс тастаган бадырактан табылган койдыц, жылкыныц, сиырдыц жэне тYЙенiц CYЙектерi осындай корытынды жасауга негiз болды. Ал, Келес eзенiнiц тeменгi агысында орналаскан КYлтeбе калажуртында (Карта-1) 2017 жылы т.г.д. профессор М.Елеуов жэне т.г.к. доцент Д.Талеев басшылыгында Туран Археологиялык экспедициясы археологиялык зерттеу жумысын жYргiзе отырып, аталмыш калажурттыц кацлы мэдениетше жататын-дыгын аныктады.
Карта 1. Келес eцiрiнiц археологиялык картасы.
^ацлылардыц саяси тарихы туралы мэлiметтер eте аз. Тек кейбiр деректерде олардыц гундармен бiрiгiп, ^ытай мен Yйсiндерге карсы кYресi туралы айтылады. Кейiнрек V г. орта тусынан бастап осы мемлекетпк бiрлестiктiц орнында усак иелштер eмiр CYргенi белгiлi.
Сыр eцiрiн жылдар бойы зерiттеген Г.В. Григорьев, С.П. Толстов, А.Н. Бернштам, Л.М. Левина секiлдi галымдар кацлы мэдениетш аймактык ерекшелiктерiне карай Yшке
белш карастырды. Бул мэдениеттер, алгашкы аукымды зерттеулер жYргiзiлген орталыктар-дыц атымен Жетасар, Отырар-Каратау, Кауыншы мэдениегтерi деген атауларга ие болды [15, б. 160-163].
Я* и ■
'С
¡V-
V
V-
1к
Сурет-1. КYлтебе калажуртыныц эуеден керiнiсi.
Жетасар мэдениетшщ ескерткiштерi Арал тецiзiнiц шыгысында, Сырдарияныц теменгi агысындагы Куацдария, Жацадария езендершщ ацгарларында орналаскан [22, б. 5-242]. 1948-1951 жылдары С.П. Толстовтыц басшылыгындагы Хорезм археологиялык -этонографиялык эспедициясыныц кеп жылдык зерггеулерiнiц нэтижесшде жетасар мэде-ниетiнiц ескерткiштерi толымды денгейде зерiгтелiп, жетасар мэдениетi жайында бiрне-ше ецбектерi жарыкка шыкты [15, б. 160-163]. Отырар-Каратау мэдениетше келер болсак, бул мэдениетке жататын ескерткiштер Сырдарияныц ортацгы агысы, Каратаудыц оцтYCтiк жэне солтYCтiк беткейлерi мен Талас, Арыс, Беген езендерiнiц ацгарларында орналаскан. 1948-1952 жылдары А.Н. Бернштамныц басшылыгындагы Ощуспк Казакстан археологиялык эспедициясыныц зерттеулершщ нэтижесiнде Отырар-Каратау мэдениетшщ езш-дiк ерекшелiгi аныкталып, гылыми айналымга енгiзiледi [7, б. 19-164, 22, б. 5-242; 15, б. 160-163]. Ал, Кауыншы мэдениетше жататын ескертюштер болса, Сырдарияныц ортацгы агысы, Куркелес, Келес, Шыршык жэне Ангрен езендершщ ацгарларында, ягни Ташкент оазисшде орналаскан. 1934-1938 жылдары Г.В. Григорьев басшылыгындагы Янгиюль археологиялык эспедициясыныц кеп жылдык зерттеулершщ нэтижесшде Ташкент оазисшдеп кацлы мэдениетшщ аймактык ерекшелш аныкталып, оган «Кауыншы мэдениетЬ> деген атау бершдь Жогарыда аталган Yш мэдениеггiц ескерткiштерiнен табылган археологиялык жэд^ерлер, кацлы тайпаларыныц мемлекеггiк дэрежеде билш курган б.з.б. II - б.з. V гасы-
рларына жататындыгы аныкталды [22, б. 5-242, 15, б. 160-163].
Жогарыда аталган кацлы тайпаларыныц eMip CYpreH аймактарыныц шшдеп ^уркелес жэне Келес езендершщ ацгарларындагы ескерткiштер ете аз зерiттелген. 2017 жылы ^ожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралы; казак-TYpiK университетi, Археология гылыми-зерт-теу институтыныц ага гылыми кызметкерлерi PhD доктор Б.С.Сиздиков, PhD доктор М. Гурсой жэне ТYркия мемлекетшдеп Гази университетшщ профессоры С.Ю.Шенюрттыц басшылыгындагы Мыцтебе археологиялы; экспедициясы Келес езеншщ тeменгi агысын-да орналаскан Мыцтебе корымында археологиялы; гылыми-зерттеу жумыстарын жYргiзе отырып, аталмыш корымдагы № 3 обадан дромосты катакомбалы; жерлеу орнын аныкта-ды (Сурет-2). Жерлеу орнынан табылган жэдiгерлердi зерттей келе, аталмыш обаныц б.з.д. I - б.з. III гасырларга жататындыгы, ягный кацлы тайпаларыныц ^ауыншы мэдениетiне жататындыгы аныкталды. Сонымен катар, Мыцтебе корымындагы №1 обада жYргiзiлген
археологиялы; казба жумыстары барысында, тYркi кезецiне жататын «сагана» аныкталды (Сурет-3).
Сурет-2. Мыцтебе корымы № 3 обадагы дромосты катакомбалы; жерлеу.
VI г. ортасында Орта Азия жершде кYштi кeшпелi империя пайда болды. ТYрiк каганаты деп аталган осы кудретт империя кеп узамай ¥лы мухиттан ^ара тецiзге дейiнгi жердегi барлы; халыктарды eзiне багындырды. Бул империяныц непзш калаушы Илхан
Тумын болатын [23, б. 12].
Сурет-3. Мыцтебе корымындагы №1 обадан ашылган саганыныц жалпы керiнiсi.
ТYрiктерге тэуелдi елдер жыл сайын оларга белгiлi мелшерде салык телеп турды. Соныц шшде Кытай тYрiктерге жылына 100 тай ж1бек, парша, жер ецдейтiн куралдар т.б. телейтiн. Каганат VI г. соцына таман Батыс жэне Шыгыс кагандык болып екiге белiнiп кетп [24, б. 168-173].
Кытай деректерiнiц хабарлауынша Батыс ТYрiк кагандыгыныц орталыгы Жетiсу ецiрiнде орналасты. Оныц астанасы Су-е (Чу) езенiнiц бойындагы Суяб каласы едi. Шу мен Амударья езендерiнiц аралыгын мекендеген тYрлi елдердщ мэдениетi бiртутас, киiм кию Yлгiсi, тiлi мен жазу - сызуы барлык жерде уксас болды [25, б. 31].
ТYрiк каганаты тусында Батыс пен Шыгысты байланыстырган сауда жолы «¥лы Жь бек жолы» Yлкен мацызга ие болды. Сауда катынастарыныц бейбiт дамуы елдiц керкешп, еркiн дамуына эсер еткен. Жiбек жолыныц бойындагы калалар керкейiп, дамыды. Кытай деректерiнiц хабарлауынша турмысы жогары тYрiктер негiзгi сатып алушы болган. Кала-ларга келiп коныс тепкен кешпелi халыктыц есебiнен кала тургындарыныц санын арты. Калалардыц аумагы кецешп, гYлдене тYCтi. Кала курылыстарын салуга тYрiктер кершi сог-дылык шеберлердi жалдаган. Казакстан жерiндегi VI - IX гг. кала салу дэстYрiнде сог-дылык элеменггердiц жиi кездесетшдш де сондыктан. Жiбек жолыныц непзп багыты са-налатын Тараздан Шашка баратын белiк Келес ецiрi аркылы еткен. Араб деректерiнде Испиджаб пен Шаштыц аралыгында Газгирд (Газ-Кирд, Гузкерд), Кубал, Анфаран атты калалардыц болганы [26, б. 28] аталады. ЭкЫшке орай сол калалардыц орнын аныктауга жасалган алгашкы эрекеттер сэтсiз нэтиже берген. Кезшде А.Н. Берштам Келес ещршдеп Каратас кентiнiц ортасында орналаскан Шарапхана калашыгы сол Газгирдтiц орны [27, б. 78-80] деп шамалаган болатын. Кейiнгi жылдардагы зерттеулер ол пшрдщ терiс екендь гiн керсетп. Каланыц Газгирд атауыныц Казыгурт тауымен байланысты екенiн кезiнде К. Эмiрэлиев [7, б. 145-147] дэлелдеген болатын. Сол Казыгурт тауыныц тецiрегiнде бiрнеше кала журттары ашылган. Абзалы Газгирдтщ орнын солардыц арасынан iздеген жен.
Батыс тYрiк каганатыныц негiзгi иелш Шыгыста Ыстыккелден басталып, Шу, Талас, Шыгыс ТYркiстан мен Согды жерше дейiнгi аралыкты камтыды. VII г. 70- жылдарында, Шобол каган тусында Батыс ТYрiк кагандыгы 10 белшке (жебеге) белiндi. Олардыц бесеуi «дулылар», Шу езенiнiц шыгыс жагын мекен етсе, калган бесеуi «нушебилер» Шудыц ба-
тыс жагын жайлады [28].
Келес eцiрi тургындары осы екiншi топтыц курамына ендь Келестщ бойында сол дэуiрдiц ескерткiштерi мекенжайлар, корымдар, кeне сугару жYЙелерiнiц калдыктары жиi кездеседi. ^аганаттыц оцтYCтiк - батыс шекарасы Келестщ сол бетшдеп даламен eтсе ке-рек. КYлтегiннiц басына койылган кулпытастагы жазуда «Бiз Темiр ^акпага дешн согысып бардык, Барлыгы 25 рет жорыкка шыгып, 13 рет айкаска тYCтiк, тайпасы бардыц тайпасын алдык, каганы бардыц каганын алдык, пзеа бардыц тiзесiн бYктiрдiк, басы бардыц басын идiрдiк... ТYркi халкын алдында ^адырхан жайлауына шейiн, артында ^ангу - Тарбанга шейiн аралыкка орналастырып, тэртiп орнаттык» [7, б. 9]. - дейтш жолдар бар. К.М. Бай-паковтыц пайымдауынша сондагы ^ангу Сырдыц ортацгы агысындагы саяси жэне терри-ториялык жагынан дербес бiрлестiк ^ацлы немесе Кангюй, Тарбант немесе Турар (Оты-рар) оныц астанасы деген болжам жасайды [29, б. 54-55]. Бiздiц ойымызша текстегi Темiр ^акпа Келестi жагалай салыцган корганыс дуалдыц бойында, казiргi ^акпак ауылыныц тусында орналаскан. Ол туралы В.В. Бартольд араб тарихшысы Ибн Хаукалдщ жазбасы-на CYЙене отырып «Шыршык бойындагы мэдени eцiрдi тYрiктердiц шапкыншылыгынан коргау максатында Хорасандыктар Сабалык немесе Сайлык тауынан Сырдарияга дейiн корганыс дуалын салдырганын» жэне сол дуалдыц iзi Келестiц сол жагалауында осы ^нге дейiн сакталганын хабарлайды [23, б. 11- 15]. Айтылган фактшер VI-VIII гг. кудiреттi ТYрiк элемшщ оцтYCтiк - батыс шекарасы Келестщ бойымен eткендiгiн растайды. Соцгы жыл-дардагы зерттеулер Келестiц терiскей бетшдеп тау бeктерiне жакын орналаскан ^акпак ауылыныц тусында Шыршыкка карай eтетiн кeне байланыс жолыныц Yлкен сайдыц екi бетiнде бiр - бiрiне карсы орналаскан какпа тастардыц арасымен eтетiндiгiн аныктады. «Турбат жолы» деп аталган сол жолдыц ерте заманнан берi Шыршык пен Сайрамды жалга-стырган негiзгi магистраль болгандыгын ел шшде элi кYнге дейiн умытпаган. Ортагасыр-лык калалар мен елдi мекендердiц кираган орындары да осы жолдыц бойында пзбектелш орналаскан [30, б. 229-230]. Батыс тYрiк кагандыгы ыдыраган кезде билiк сол кездеп ец iрi тайпалык бiрлестiк ТYргештердiц колына eттi. Сол кезде Yлкен орда Суябта болды да, к^ орда Iле eзенiнiц сагасында орналасты. 711 жылы Шыгыс тYрiк эскерлерiмен болган согы-ста жецiлiске ушыраган ТYргештердiц бiр бeлiгi Сырдарияныц аргы бетiне карай шегiндi. Кейiннен 715 ж. Сулык каган ТYргеш мемлекетш кайта калпына келтiрдi. Бiрак ТYргештер-ге бiрнеше багыттан кауiп тeнiп турган. Ол шыгыста ^ытай жэне Шыгыс ТYркiстанда ор-ныккан Батыс тYрiк кагандыгыныц кек кайтаргысы келген кагандары болса, батыста Араб баскыншылары тарапынан тeнген катер едi. Шыгыстан тeнген кауiптi кыз берiп, куда тYсу аркылы шешкенiмен, тYбiнде ТYргеш мемлекетiнiц кYЙреуiне себепшi болган Араб жау-лаушылары болды. ТYргештердiц соцгы каганы ^арсул немесе Кули - Чордщ 739 ж. Сырдарияныц бойында каза тапканына караганда Келес eцiрi сол туста ТYргеш бiрлестiгiнiц курамында деп болжауга келедi.
Ощустш ^азакстан жерi арабтар шапкыншылыгы кезшде тура кай патшалыктыц курамында болганы толык айкын емес. Эйткенi Шыгыста карлуктардыц, СолтYCтiк батыста Огыздардыц, ОцтYCтiк батыста мусылман иелiктерiнiц шекарасы дэл кай жерден eткенi жазба деректерде анык айтылмайды. Сондыктан бiркатар зерттеушiлер [34], М. ^ашкари-дщ жазбаларына CYЙене отырып, Отырар, Сауран, Сыганак, С.П. Толстов тiптi Тараз ка-ласына дейiнгi аймак Огыз тайпасыныц курамында болды дейдi. Ал Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевич араб, парсы жэне тYрiк деректерi мен археологиялык зерттеулер нэтижесiне топ-тастыра келе бул аймак огыздардыц емес Маверенахрдыц курамында болган деген пшр айтады [31, б. 8; 32, б. 115-117].
^алай болганда да Келес eцiрi IХ-Х гг. Маверенахрдыц курамына кiруi мYмкiн. Оны кейбiр араб деректерi де жазады. Мысалы, Эл - Магдиси Испиджаб окруп Маверенахрдiц шекарасында орналаскан десе, эл - Истахри мен ибн Хаукал Маверенахрда Испиджаб ка-
ласы гана харадж телемейдi деп жазады [7, б. 9].
Айтылган дэуiрде ¥лы Жiбек жолыныц Испиджабтан Шашка карай ететш белiгiн жалгастырган Келестiц бойында бiрнеше сауда орталыктары болганын археологиялык зерттеулер аныктады. Жазба деректерде Келестщ бойында болган Газгард, Кубал, Анфаран секiлдi орташа келемдегi калалардыц аттары аталады. Бiрак олардыц орны дэл кайсы туста жэне кандай ескертюшпен сэйкес келетiндiгi аныкталмаган. 1948 ж. Келестщ бойын ара-лаган А.Н. Бернштам Газгардтыц орнын Каратас ауылындагы Шарапхана калашыгымен баламалаган болаты. Кешнп зерттеулер бул кате болжам екендшн керсеггi. Калашыктыц орналаскан жерi казiргi Шымкент - Ташкент тас жолыныц бойында орналасканмен Сауда жолыныц кене CYрлемiнен жыракта тур жэне хронологиялык жагынан да сэйкестiк анык емес. Сондыктан жогарыда аталган калалардыц орнын аныктау археологиялык жэне дерек-танулык тургыдан элi де болса зерггеудi кажет етедi.
X г. ортасында Казакстанныц оцтYCтiгi мен Жетiсу жершде Карахан эулетiнiц мем-лекетi калыптасты. Карахан мемлекетiнiц билеушiсi Богра хан эскерлерi 999 ж. Букараны жаулап алып, Саманиттер эулетiн талкандады. Олардыц иелiктерi Карахандыктардыц кара-магына етп. Осы кезден бастап ОцтYCтiк Казакстан мен Келес ецiрi Карахан мемлекетшщ орталык ауданына айналды. Бастапкыда Баласагунда болган астана Узгенге, сосын Ибра-хим ибн Насыр тамгач-хан билеп турган кезде Самаркантка кешiрiлдi [33, б. 78-80].
Отырыкшы когамныц билеушiлерi мен кешпелiлер феодалдарына карсы ^рескен карахандыктар билiктi бiр орталыкка бiрiктiруге тырысты. Бiрак ол эрекеггерi ешкандай нэтиже бермедi. Билiк Yшiн болган езара кыркыс пен Селжуктар жасалган шапкыншылык карахандыктар мемлекетiнiц XII г. бiрiншi жартысында тарих сакынасынан кетуше эсер еггi. Осы туста Кытай империясы тарапынан кысым керген каракытайлар (кидандар) Жеть су жерiне ене бастаган. Карахандыктардыц астанасы Баласагунды езшщ бас каласына ай-налдырган каракытай гурханы 1138-1141 жж. жорыктардыц нэтижесшде бурынгы карахан иелiгiн толыгымен езiне багындырды. Нэтижесiнде ОцтYCтiк Казакстан, Маверенахр, Букара мен Самарканд жерлерi кидандардыц вассалына айланды. Кидандар ездерi жаулап алган елдердiц iшкi ютерше араласпай, тек олардан салык алып турумен гана шектелдi [17, б. 369]. Себебi олар Орта Азия калалары мен егiншiлiк аудандарында туракты сауда каты-настарын Yзбеуге мYДделi болатын.
Араб, парсы жэне кене тYрiк жазба деректерiне караганда Хорезмшах пен каракы-тайлардыц арасында болган Yлкен урыстыц нэтижесiнде Отырар оазис мен Келес ецiрi тYгелiмен Хорезм-шахтыц иелiгiне еггi. Бiрак бул Yстемдiк узакка созылмады.
Шыцгысхан бастаган монгол эскерлерi небэрi екi жылдыц шшде (1219-1221 жж.) Казакстан мен Орта Азияныц бYкiл жерiн жаулап алды. Карсылык керсеткен калалар ка-тыгездшпен киратылып, жастары туткынга алынды, карттары мен балалары елтiрiлдi. Казакстанныц ощустшндеп калалар (Отырар, Сауран, Сыганак т.б.) осы шапкыншылыктыц салдарынан Yлкен токырауга ушырады. Сайрамды талкандап, Отырарды коршаган монгол эскерлерiнiц бiр белш Шашка одан эрi Самарканга Келес даласы аркылы еггi. Жол бойында кездескен кiшiгiрiм калалар мен елдi мекендер тонаудан тыс калмады. Сайрам каласын алуда монголдар тас аткыш (катапульт) кондыргы колданганы туралы жазба деректерде айтылады. Шагатай мен Yгедей бастаган монгол эскерлерi Отрарды алты ай бойы ала ал-маганы белгiлi. Тек саткындыктыц салдарынан торга тYCкен кала аяусыздыкпен тоналды. Шыцгыс ханныц Yлкен улы Жошыныц эскерлерi Сыганак, Эзкент, Баршынкент, Ашнас, Жент калаларын жаулап алды. Жет кYн бойы берiлмей карсылык керсеткен Сыганактыц тургындары тYгелiмен кырылган. Деректерде Эзкент пен Баршынкенттщ карсылыксыз бершгеш туралы айтылады. ОцтYCтiк Казакстан мен Орта Азия калаларын жаулап алу катар журш жатты. 1221 ж. Xорезiм шахтыц иелiгi толыгымен монголдардыц кол астына егтi.
Шыцгыс хан кезшщ тiрiсiнде бYкiл жаулап алынган жердi Yш улына белш берген
кезде ^аратаудыц ощуспк бетшен Иранга дешнп аралык оныц ортаншы улы Шагатайдыц улысыныц курамына кiрдi. Кеп узамай ол Жошы улысымен бiрiгiп, Алтынорда мемлекеть не айналды. 1265 ж. Жошыныц улы Берке хан елгеннен соц, Алтынорда еюге бeлiнiп кеттi. Астанасы Сыганак каласы болган А; Орданыц курамына Сырдарияныц ортацгы агысынан Амударияныц басына дейiнгi аралык ендi.
Монголдар Yстемдiк курган 175 жылга жуык уакыт аралыгында Орта Азия мен Ощуспк ^азакстан жерiнде согыстар удайы жалгасып отырды. Тек XIV f. Соцгы шире-гiнде курылFан Эмiр Темiрдiц мемлекетi тусында ^азакстан жершщ басым кeпшiлiгi бiр орталыкка бiрiктi. Отырыкшы аймактар мен калалардыц кайта жанданып, мэдени-эко-номикалык ахуалдыц жаксаруына мYмкiндiк туды. Кептеген мэдени жэне сэулеткерлш курылыстар салынып, елдiц рухани дамуы жаксарды. Эмiр Темiр елгеннен кешн бiр кезде-гi кудретп мемлекет оныц урпактарыныц билеуiндегi жеке иелiктерге бeлiнiп кеттi. Сырдарияныц ортащы аFысынан бастап, Букар мен Самаркаета дейiнгi аралык Темiрдiц немерес ¥лыкбектiц билеуiнде болды.
1428 ж. Дешт ^ыпшак жерiнде Эбiлкайыр хан баскарFан тYрiк тiлдес тайпалардыц саяси бiрлестiгi (Эзбек хандыFы) калыптасты. Оныц курамында кейiнгi ^азак, Эзбек жэне каракалпак халыктарын кураFан тайпалар мен рулар болды. 1448 ж. Эбшхайыр хан ^а-закстанныц оцтYCтiгiндегi калаларды жаулап алып, Сырдарияныц ортанFы аFысын eзiне баFындырды. Осы туста болFан элеуметтiк кайшылыктар мен билiкке таласкан езара фео-далдык кыркыстар Эбшхайыр мемлекетшщ жойылуына экелдi. 50-жылдардыц екiншi жар-тысында Жэнiбек пен Керей султандар бастаFан далалык тайпалардыц бiр бeлiгi Эбшхай-ырдан бeлiнiп шы^ып, ЖетiсуFа коныс аударды. Осы ок^а келешектегi ^азак хандыFыныц калыптасуына себеп болды. Сол туста Эбшхайырдан белшш шыккан орта жYЗдiц бiркатар рулары улы жYЗдiц жергiлiктi руларымен бiрiгiп, болашак ^азак мемлекетiнiц негiзiн кала-ды. XVI f. Басында Сырдарияныц бойындаFы калалар мен бiрге Келес eцiрi Шайбани хан мен ^асым ханныц кол астына алма кезек ауысып отырды. 1510 ж. Шайбани хан елгеннен кешн Сыр бойындаFы iрi калалар ^азак хандыFыныц билеуше толыFымен eттi.
XVII f. Орта тусында ^азак хандыFына шыFыстан каушп жау пайда болды. Ол Жощар хандыFы едi. 1684-1685 жылдары Жощар контайшысы Галдан ОцтYCтiк ^азакстан жерше туткиылдан шабуыл жасап, бай елкенщ калалары мен шаруашылык аймактарын талан-таржы^а салды. ЖоцFар шапкыншылыFы казак жерше айтып жеткiзгiсiз касiрет алып келдь Бастапкыда катты саскан ел бас сауFалап, жан-жака каша бастады. Сондыктан да ЖоцFар шапкыншылыFыныц бастапкы кезещ казак тарихында «Актабан шубырынды Алкакел сулама» жылдары деген атпен калды. Тек казактыц Yш жYзi барлык кYштерiн бiр орталыкка бiрiктiргеннен кешн Fана жоцFарларды талкандап, казак жершен куып шыкты. Осы заманда Yш жYЗдiц басын бiрiктiрiп, жауFа карсы соFыстарда билiк жасаFан атакты KOFам кайраткерi Теле бидiц жайлауы ^азы^урт пен Келестiц аралыFында болFаны жайлы деректер мен ел аузындаFы ацыз эцгiмелерде, жер-су аттарында сакталFан. Кейбiр зертте-ушiлер Теле би 1756 ж. Эгем тауындаFы Акбуркан-Ордада кайтыс болFан деген тужырым айтады [35]. ^алай болFанда да Теле бидщ eмiрiнiц соцы ^азы^урт пен Эгем, ^осмола тауларыныц аралыFындаFы жайлауда еткеш тYрлi тарихи ецбектерден белгiлi. Ощуспк ^азакстан мен Келестiц бойындаFы калаларындаFы тiршiлiктiц кулдырауына ЖоцFар ша-пкыншылыFыныц керi эсерi тигендiгi деректер мен археологиялык материалдардан анык байкалады. Осы шайкастарда Келестiц ерекше орын алFандыFы Абылай ханныц атымен де байланысты. Абылайдыц балалык шаFы, Теле бидщ туйесш баккан тустары осы Келестщ бойында eткенi жайлы да ел аузында сакталFан ацыздар бар.
Бурыеты Лениск, казiргi ^азы^рт кентiнiц ощуспк шетшде биесимас деген жер бар. Жергшкп кариялардыц айтуынша сол мацды Теле бидiц жылкысы жайлаFан екен. АумаFы ат шаптырым аймакты алып жаткан жазыкка симай жататын бидщ жылкыларына карап
атаган деседь
Казыгурттыц бауырайындагы Каратебе, Жiцiшке ауылдарыныц мацындагы Хан-шейiт, Ханжуган секiлдi топонимикалык атаулар ацыз эцгiмелер бойынша Жоцгарлармен согыскан тустагы Абылайдыц ауыр жараланып, артынан казага ушырауымен байланысты болганын шежiрешi кариялар жиi айтып отыратын.
Археологиялык зерттеулер Казак хандыгы жэне Жоцгар шапкыншылыгы тусында Келестщ бойында мэдени жэне рухани орталык болган калалардыц болганын керсетедь Араб жэне парсы тшдерш жаксы мецгерген Мухаммед эл-Келеси осы ецiрде XYIII г емiр CYрген окымысты. Оныц нак кай калада емiр CYргенi белгiсiз. Бiрак Мысырдыц галымы Мухаммед эл-Фадали аш-Шафигидщ «Калам гылымы бойынша оларга кажет жалпы жет-кшктшк» атты ецбегiн кешiрiп шыкканы жэне оныц Ресей гылым академиясыныц Шыгы-стану институтыныц колжазбалар корында екендЫ аныкталган [25, б. 32; 34, б. 205-206]. ^орытынды
Корытындылай келе, Х.А. Алпысбаев баскарган ОцтYCтiк Казакстан археологиялык экспедициясы зерггеулерiне CYЙене отырып, Келес ецiрiнде ец алгашкы тсршшк iздерi кене тас дэуiрiнен басталатындыгы аныкталды. Эцiрдiц кола дэуiрi зетррелмегенд^ен, елiмiз тарихында осы ецiрдiц кола гасыры туралы маглуматтар кездеспейдi. Сол себепт оцiрдiц кола дэуiрi зерггеудi кажет етедi. Темiр дэуiрiнде Орта Азияда «кешпелi мэдени-еггi» калыптастырган тайпалар ецiрде мал багумен катар жер жыртып, егiн салумен де шугылданды. Сонымен катар тау езендершщ суын егiстiк далага шыгарып, дэндi дакылдар мен бау-бакша есiрдi. Себебi ецiрде Сырдария езенiне куятын суы мол Куркелес, Келес, Шыршык жэне Ангрен езендерi орналаскандыктан, аймак Орталык Азияныц суы мол ай-мактарыныц бiрi болып табылуда. Ал ещрдщ Ортагасыр тарихына келер болсак, Келес ещршде орналаскан Yлкендi кiшiлi калажурттар мен Yлкен келемдi корымдарды непзге ала отырып, ецiр кешпелi жэне отырыкшы тайпалар Yшiн мацызды орталык болгандыгын ангаруга болады. Себебi Келес ещр^ Орталык Азиядагы кешпелi мал шаруашылыгымен айналыскан халыктар мен отырыкшы егш шаруашылыгымен айналыскан халыктардыц арасындагы табиги шекара болып табылуды.
Казакстан тарихыныц кайсы дэуiрiн алсак та Келес ещршщ катысы ерекше кершш турады. Аумагы женiнен аса Yлкен емес, iрi саяси орталык болмаганымен, тарих сакы-насындагы салмагы анык байкалады. Келестiц бойында жургiзiлетiн зерттеу жумыстары жаца мэлiмеггер берiп, оныц отан тарихындагы алатын орнын байытары анык.
Эдебиеттер т1з1м1
1. Казак Совет Энциклопедиясы. Алма -Ата, 1974 Т. 6 - 342-348 б.
2. Щульц В.Л. Реки Средней Азии. Ч.Г Гидрометеор. - Москва, 1965. -С. 579.
3. Хозяйство Казахов на рубеже Х1Х-ХХАвв. Материалы к историко-этнографическому атласу. Алма-Ата, 1980. С. - 175-181.
4. Природа и Хозяйство Южного - Казахстанской области. - Алма-Ата, 1959. С - 143.
5. Алпысбаев Х.А. О находках индустрии каменного века в Каратау и Кара оба // Археологические памятники Казахстана. - Алма - Ата, 1978.С - 120-125.
6. Таймаганбетов Ж.К. Палеолитическая стоянка им. Ч.Ч. ВалихановаY - Алма-Ата, 1990. С-18-21.
7. Агеева Е.И., Пацевиц Г.И. Из истории оседлых поселении и городов Южного Казахстана // ТИИАЭ АН Каз ССР, 1958.Т.5. -С 8-33.
8. Смагулов Е.А., Баратова С.Р. Предварительные итоги археологических исследований на могильнике эпохи бронзы Шербай // КР БЕМ УГА хабаршысы 2001.№ 1, 38-42 беттер.
9. Байтанаев Б.А. Древности Бургулюка. - Алматы, 2011. - 224 бет.
10. Sizdikov B. MÖ 1. Binde Avrasya Bozkirlarinda Yaçayan Atli Gôçebe Kavimlerin Zirhlari // Bilig. Türk Dünyasi Sosyal Bilimler Dergisi. Yaz 2019/Sayi 90. S-1-19.
11. В.В. Латышев — Известия древних писателей о Скифии и Кавказе // Вестник Древней Истории. - М., 1947, № 4. С-169-291.
12. Акишев К.А. Древная культура Саков и Усуней долины реки Или. - Алма-Ата, 1963. - С. 16-17.
13. Маргулан А.Х. Из истории городов и строительного искусства древнего Казахстана. -Алма-Ата, 1950.С-16-17.
14. Бичурин И. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. 2. Москва, АН СССР 1950, стр. 149-151.
15. Байпасов К.М., Таймагамбетов ЖД. Казахстан Археологиясы. Алматы, 2009. бб-160-163.
16. Взаимоотношения усуней и кангюй с соседними племенами и народностями // История Казахской ССР. - Алма-Ата, 1959. - T.I. - С. 46-47.
17. Аминова Р.Х. История Узбекской ССР. В четрех томах. Т.1. Ташкент: Издательство «ФАН» Узбекской ССР. 1967 г. С. - 127-369.
18. Бичурин Н.Я. Средняя Азия и Восточный Туркестан. - Алматы, 1997. С-57-58.
19. Малов С. Памятник в честь Кюль-Тегина, Памятник Бильге-Кагану, Памятник в честь Тоньюкука // Орхонские надписи Кюль-Тегин Бильге-Каган Тоньюкук. - Семей, 2001. С-87-149.
20. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана // Изв. АН Каз ССР, сер. Археол. Вып.2. 1949. С-90-93.
21. Подушкин А.Н Арысская куьтура Южного Казахстана IV в.до н.э. - VI в.н.э. - Туркестан, 2000. С - 168-173.
22. Левина Л.М., Керамика нижней и средней Сырдарьи в I тыс. н.э. Москва, 1971. Издательство НАУКА. стр. 5-242.
23. Байпаков К.М. По следам древних городов Казахстана. - Алматы, 1990. С-11-15.
24. Подушкин А.Н Арысская куьтура Южного Казахстана IV в.до н.э. - VI в.н.э. - Туркестан, 2000. С - 168-173.
25. Бартольд В.В. Соч. Т.2.Ч.1 1963. С-31-32.
26. Асфендияров С. История Казахстана. Алма-Ата. 1993. С-28.
27. Волин В.Л. Сведения арабских и персидских источников IX-XVI вв. о долине реки Талас и смежных районов // ТИИА АН КазССР. 1960. Т.8. С.-78-80.
28. 0мiрэлиев К. «Казыкурт» жэне оган катысы бар топонимдер жайлы // Казак мек-теб^1967. №4.
29. Кляшторный С.Г. Кангюская этно-топонимика в орхонских текстах // СА № 3. - Москва, 1951. С. - 54-55.
30. Бартольд В.В. Географический очерк Маверенахра. - Соч. Т.1. - Москва, 1963. С. - 229230.
31. Бернштам А.Н. Очерк истории гуннов. Ленинград, ЛГУ 1951. С-82.
32. Талеев Д.А. Юго - западные ворота тюркского мира // Мабилизованный археологией. -Астана, 2004. С-115-117.
33. Волин В.Л. Сведения арабских и персидских источников IX-XVI вв. о долине реки Талас и смежных районов // ТИИА АН КазССР. 1960. Т.8.С.-78-80.
34. Дербюэлиев Э. Казак даласыньщ жулдыздары. - Алматы. 1995. - 205-206 б.
Д.Э.Талеев,1 Б.С.Сиздиков,2 А.А.Сералиев3
1 Институт Археологии имени А.ХМаргулана, Алматы, Казахстан 2Международного казахско-турецкого университета имени Х.А.Ясави 3 РГКП «Отрарский государственный археологический музей-заповедник»,
Шауелдир, Казахстан
История Келесского региона
Аннотация. Регион Келес, образует естественную природную границу между кочевым и оседлым населением Центральной Азии. Так как район вдоль берегов многоводных рек Куркелес, Келес, Чирчик и Ангрен, впадающих в Сырдарью издревле был густо и плотно заселен. История региона изучена недостаточно полно, поэтому мы сочли необходимым в рамках данной темы провести научно-исследовательскую работу и полученный материал ввести в научный оборот. В статье дано географическое местоположение региона, излагается политическая история края по историческим периодам, также авторы остановились на результатах научно-исследовательской работы в регионе и обратили внимание на время возникновения первых следов жизнедеятельности в данном районе, обращается внимание и на историческое значение региона в отечественной истории. Также в статье излагается политическая история саков, канлы, тюркских племен, ареал распостранения культур, их особенности и историческая преемственность.
Ключевые слова: Регион Келес, Средняя Азия, Сырдария, Казыгурт, железный век, средневековье, археологические памятники.
D.A.Taleev,i B.S.Sizdikov,2 A.A.Seraliyev3
1 Head Research Employee, A.Kh.Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan 2 Khoja Ahmed Yasawi International Kazakh-Turkish University 3 Otrar State Archaeological Reserve-Museum, Shauyeldir, Kazakhstan
History of the Keless Region
Abstract. The Keles region forms the natural boundary between the nomadic and settled population of Central Asia. Since the area along the banks of the high-water rivers Kurkeles, Keles, Chirchik and Angren, flowing into the Syr Darya from ancient times was densely and densely populated. The history of the region has not been fully studied, therefore, we considered it necessary to carry out research work within the framework of this topic and introduce the resulting material into scientific circulation. The article gives the geographical location of the region, sets out the political history of the region by historical periods, the authors also focused on the results of research work in the region and drew attention to the time of the first traces of life in this area, draws attention to the historical significance of the region in Russian history. The article also outlines the political history of the Saks, Kanla, Turkic tribes, the area of distribution of cultures, their features and historical continuity.
Key words: Keles Region, Central Asia, Syrdaria, Kazygurt, Iron Age, Middle Ages, archaeological
sites.
References
1 KazaK Sovet Ensiklopediasy [Kazakh Soviet Encyclopedia] (Alma -Ata, 1974, 6, pp. 342348.
2 Shuls V.L. Reki Srednei Azii [Rivers of Central Asia]. Gidrometeor, Moscow, i, 1965, 579 p.
3 Hozâistvo Kazahov na rybeje XIX-HH vv.[ The Kazakh economy on the border of the XIX-XX centuries] Materialy k istoriko-etnograficheskomy atlasy [Materials for the historical and
ethnograph-ic atlas] (Alma-Ata, 1980, pp. 175-181).
4 Priroda i Hozaistvo Iyjnogo - Kazahstanskoi oblasti [Nature and Economy of the South - Kazakhstan region] ( Alma-Ata, 1959, 143 p).
5 Alpysbaev H.A. O nahodkah indystrii kamenogo veka v Karatay i Kara oba [About the findings of the stone age industry in Karatau and Kara oba], Arheologicheskie pamatniki Kazahstana [Archaeological monuments of Kazakhstan.] (Alma - Ata, 1978, pp.120-125).
6 Taimaganbetov J.K. Paleoliticheskaia stoianka im. Ch.Ch. Valihanovau [Paleolithic parking. Ch.Ch. Valikhanova] (Alma-Ata, 1990, pp.18-21).
7 Ageeva E.I., Pasevis G.I. Iz istorii osedlyh poselenii i gorodov Iyjnogo Kazahstana [From the his-tory of settled settlements and cities of South Kazakhstan], TIIAE AN Kaz SSR, 5, 8-33 (1958).
8 Smagylov E.A., Baratova S.R. Predvaritelnye itogi arheologicheskih issledovani na mogilnike epohi bronzy Sherbai [Preliminary results of archeological excavations at the cemetery of the Bronze Age Sherbai], QR BGM ÜGA habarshysy. 1, 38-42 (2001).
9 Baitanaev B.A. Drevnosti Byrgyluka [The antiquities of Burguluka] (Almaty, 2011, 224 p).
10 Sizdikov B. MÖ 1. Binde Avrasya Bozkirlarinda Ya§ayan Atli Gö9ebe Kavimlerin Zirhlari, Bilig. Türk Dünyasi Sosyal Bilimler Dergisi. Yaz 2019/Sayi 90. pp.1-19.
11 V.V. Latyshev — Izvestia drevnih pisatelei o Skifii i Kavkaze [News of ancient writers about Scythia and the Caucasus], Vestnik Drevnei Istorii . [Herald of Ancient History], 4, 169-291 (1947).
12 Akishev K.A. Drevnaia kultyra Sakov i Ysynei doliny reki Ili [The ancient culture of Sakov and Usuney valleys of the Ili River.] (Alma-Ata, 1963, pp. 16-17).
13 Margylan A.H. Iz istorii gorodov i stroitelnogo iskystva drevnego Kazahstana [From the history of cities and construction art of ancient Kazakhstan] ( Alma-Ata, 1950, pp.16-17).
14 Bichyrin I. Ia. Sobranie svedeni o narodah, obitavshih v Srednei Azii v drevnie vremena [Collec-tion of information about the peoples living in Central Asia in ancient times]. (AN SSSR, Moscow, 2, 1950, 149-151).
15 Baipaqov K.M., Taimagambetov J.Q. Qazaqstan Arheologiasy [Archeology of Kazakhstan] (Al-maty, 2009, pp.160-163).
16 Vzaimootnoshenia ysynei i kangui s sosednimi plemenami i narodnostami [Relations of Usuns and Kangyu with neighboring tribes and nationalities], Istoria Kazahskoi SSR [History of the Ka-zakh SSR], Alma-Ata. 1, 46-47 (1959).
17 Aminova R.H. Istoria Yzbekskoi SSR [History of the Uzbek SSR] ( «FAN» Yzbekskoi SSR, Tashkent, 1967, pp.127-369).
18 Bichyrin N.Ia. Srednaia Azia i Vostochnyi Tyrkestan [Central Asia and East Turkestan] (Almaty, 1997, pp. 57-58).
19 Malov S. Pamatnik v chest Kul-Tegina, Pamatnik Bilge-Kagany, Pamatnik v chest Tonukyka [Monument in honor of Kul-Tegin, Monument to Bilge-Kagan, Monument in honor of Tonyukuk], Orhonskie nadpisi Kul-Tegin Bilge-Kagan Tonukyk [Orkhon inscriptions Kul-Tegin Bilge-Kagan Tonyukuk] (Semei, 2001, pp. 87-149).
20 Bernshtam A.N. Problemy drevnei istorii i etnogeneza Iyjnogo Kazahstana [Problems of ancient history and ethnogenesis of South Kazakhstan], Izv. AN Kaz SSR, ser. Arheol. 2, 90-93 (1949).
21 Podushkin A.N Arysskaia kutyra Iyjnogo Kazahstana iV v.do n.e. - Vi v.n.e. - Tyrkestan [Arys culture of South Kazakhstan IV century BC - VI century AD - Turkestan,]. 2000, pp. 168173.
22 Levina L.M., Keramika nijnei i srednei Syrdari v I tys. n.e [Pottery of the lower and middle Syr Darya in the 1st millennium AD] (Nauka, Moscow, 1971, pp. 5-242).
23 Baipakov K.M. Po sledam drevnih gorodov Kazahstana [In the wake of the ancient cities
of Ka-zakhstan] (Almaty, 1990, pp. 11-15).
24 Podyshkin A.N Arysskaia kutyra Iyjnogo Kazahstana iV v.do n.e. - Vi v.n.e.[ Arys culture of South Kazakhstan IV century BC - VI century AD] (Turkestan, 2000, pp. 168-173).
25 Bartold V.V. Soch. T.2.Chl 1963. S-31-32.
26 Asfendiarov S. Istoria Kazahstana [History of Kazakhstan] (Alma-Ata, 1993, p. 28).
27 Volin V.L. Svedenia arabskih i persidskih istochnikov iH-HVi vv. o doline reki Talas i smejnyh raionov [Information from the Arab and Persian sources of the 9th-17th centuries about the Talas River Valley and related areas], TIIA AN KazSSR. 8, 78-80 (1960).
28 Omiraliev Q. «Qazyqurt» jane ogan qatysy bar toponimder jaily [About «Kazykurt» and related toponyms], Qazaq mektebi [Kazakh school,] 4. 1967.
29 Klashtornyi S.G. Kanguskaia etno-toponimika v orhonskih tekstah [Klyashtorny S.G. Kangyu ethno-toponymy in Orkhon texts], SA Moscow, 3, 54-55 (1951).
30 Bartold V.V. Geograficheski ocherk Maverenahra [Geographical sketch of Maverenahr], Mos-cow, 1, 229-230 (1963)..
31 Bernshtam A.N. Ocherk istorii gynov [History of the Huns] (LGY, Leningrad, 1951, 82 p).
32 Taleev D.A. Iygo - zapadnye vorota turkskogo mira [South - western gates of the Turkic world], Mabilizovannyi arheologiei [Liberated by archeology], Astana. 115-117(2004).
33 Volin V.L. Svedenia arabskih i persidskih istochnikov iH-HVi vv. o doline reki Talas i smejnyh raionov [Information from the Arab and Persian sources of the 9th-17th centuries about the Talas River Valley and related areas], TIIA AN KazSSR. 8, 78-80 (1960).
34 Derbisaliev A. Qazaq dalasynyn juldyzdary [Stars of the Kazakh steppe] (Almaty, 1995, pp. 205-206)
Авторлар туралы мэл1мет:
ТалеевД.Э. - т.г.к. доцент, жетекшi гылыми кызметкер, Э.Х. Маргулан атындагы археология Институты, Алматы, ^азакстан.
СиздиковБ.С. - PhD, ага гылыми кызметкер, ^ожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкара-лы; казак-тYрiк университетi, ТYркiстан, ^азакстан.
Сералиев А.А. - ага гылыми кызметкер, «Отырар мемлекеттiк археологиялык ко-рык-музейi» РМ^К, Шэуiлдiр, ^азакстан.
Taleev D.A. - Associate Professor, Head Research Employee, A.Kh.Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan.
Sizdikov B.S. - PhD, Senior Research Employee, Khoja Ahmed Yasawi International Kazakh-Turkish University.
Seraliyev A.A. - Senior Research Employee, Otrar State Archaeological Reserve-Museum, Shauyeldir, Kazakhstan.
«Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ Хабаршысы. Тарихи гылымдар. Философия. Дштану» сериясы журналында макала жариялау ережес1
1. Журнал максаты. Мукият тексеруден еткен, гылыми кундылыктары бар тарих, археология, антропология, философия жэне дштану салаларыньщ барлык багыттары бой-ынша материалдар жариялау.
2. Журналда макала жариялаушы автор макаланыц кол койылган бiр дана кагаз нускасын Гылыми басылымдар белiмiне (редакцияга, мекенжайы: 010008, Казакстан Ре-спубликасы, Нур-Султан каласы, К. Сэтпаев кешесi, 2, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет^ Бас гимарат, 402 кабинет) жэне vest_hist@enu.kz электрондык по-штасына Word форматындагы нускасын жiберу кажет. Макала мэтшшщ кагаз нускасы мен электронды нускалары бiрдей болулары кажет.
3. Макалалар казак, орыс, агылшын тшдершде кабылданады. Сонымен катар, ав-тор(лар) шеспе хат усынуы керек.
Автордыц колжазбаны редакцияга жiберуi макаланыц Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ хабаршысында басуга келiсiмiн, шетел тiлiне аударылып кайта басылуына келiсiмiн бiлдiредi. Автор макаланы редакцияга ж1беру аркылы автор туралы мэлiметтiц дурыстыгына, макала кешiрiлмегендiгiне (плагиаттыц жоктыгына) жэне баска да зацсыз кешiрмелердiц жоктыгына кетлдеме бередi.
4. Макаланыц келемi 18 беттен аспауга тиiс (10 беттен бастап).
Макаланыц курылымы
5. ХГТАР http://grnti.ru/ - бiрiншi жолдыц сол жактауында;
Автор(лар)дыц аты-женi - жолдыц ортасында;
Мекеменiц толык атауы, каласы, мемлекет (егер авторлар эртYрлi мекемеде жумыс жасайтын болса, онда эр автор мен оныц жумыс мекемесi касында бiрдей белгi койылу керек) - жолдыц ортасында;
Автор(лар)дыц E-mail-ы - жакша iшiнде, курсивпен, жолдыц ортасында;
Макала атауы - жолдыц ортасында;
Аннотация (100-200 сез; макаланыц атауын мейлшше кайталамауы кажет; эдебиет-терге сiлтемелер болмауы кажет; макаланыц курылысын (кiрiспе, макаланыц максаты, мш-деттерi, карастырылып отырган сурактыц тарихы, зерттеу эдiстерi, нэтижелер/талкылау, корытынды) сактай отырып, макаланыц кыскаша мазмуны берiлуi кажет).
ТYЙiн сездер (6-8 сез не сез тсркеа). ТYЙiн сездер макала мазмунын керсетiп, мейлшше макала атауы мен аннотациядагы сездердi кайталамай, макала мазмунындагы сез-дердi колдану кажет. Сонымен катар, акпараттык^здеспру жYЙелерiнде макаланы жецiл табуга мYмкiндiк беретiн гылым салаларыныц терминдерiн колдану кажет.
Непзп мэтiн макаланыц максаты, мшдеттер^ карастырылып отырган сурактыц тарихы, зерттеу эдютер^ нэтижелер/талкылау, корытынды белiмдерiн камтуы кажет - жола-ралык интервал - 1, азат жол «кызыл жолдан» - 1,25см, беттеу жолагы - енiне сай жасалады.
Таблица, суреттер - аталганнан кейiн орналастырылады. Эр таблица, сурет касында оныц аталуы болу кажет. Сурет айкын, сканерден етпеген болуы керек.
Жалпы колданыста бар аббревиатуралар мен кыскартулардан баскалары мiндеттi тYPде алгаш колданганда тYсiндiрiлуi берiлуi кажет.
Каржылай кемек туралы акпарат бiрiншi бетте керсетiледi.
Эдебиеттер тiзiмi. Мэтшде эдiбиеттерге сiлтемелер тiкжакшаFа алынады. Мэтшдеп эдебиеттер тiзiмiне сiлтемелердiц номерленуi мэтшде колданылуына катысты жYргiзiлiде: мэтiнде кездескен эдебиетке алFашкы сiлтеме [1] аркылы, екiншi сiлтеме [2] аркылы т.с.с. жYргiзiледi. Кiтапка жасалатын сiлтемелерде колданы!етан бетттерi де керсетiлуi керек (мысалы, [1, 45 бет]). ЖарияланбаFан ецбектерге сiлтемелер жасалмайды. Сонымен катар,
рецензиядан етпейтш басылымдарга да сiлтемелер жасалмайды (эдебиеттер Ti3iMiH, эдеби-еттер пз1мшщ агылшынша эзiрлеу Yлгiлерiн журнал http: // bulhistphaa.enu.kz сайтындагы макаланы рэамдеу Yлгiсiнен карацыз).
6. Макала соцындагы эдебиеттер тiзiмiнен кейiн библиографиялык мэлiметтер орыс жэне агылшын тiлiнде (егер макала казак тшнде жазылса), казак жэне агылшын тiлiнде (егер макала орыс тшнде жазылса), орыс жэне казак тшнде (егер макала агылшын тшнде жазылган болса).
Авторлар туралы мэлiмет: автордьщ аты-женi, гылыми атагы, кызметi, жумыс орны, жумыс орныныц мекен-жайы, телефон, e-mail - казак, орыс жэне агылшын тшдерш-де толтырылады.
7. ^олжазба мукият тексерiлген болуы кажет. Техникалык талаптарга сай келмеген колжазбалар кайта ецдеуге кайтарылады. ^олжазбаныц кайтарылуы оныц журналда ба-сылуына жiберiлуiн бiлдiрмейдi.
Редакцияга тYCкен макала жабык (анонимдi) тексеруге жiберiледi. Барлык рецензи-ялар авторларга жiберiледi. Автор (рецензент макаланы тYзетуге усыныс берген жагдайда) ецдеп кайта, колжазбаныц тYзетiлген нускасын редакцияга кайта жiберуi кажет. Рецензент жарамсыз деп таныган макала кайтара карастырылмайды. Макаланыц тYзетiлген нускасы мен автордыц рецензентке жауабы редакцияга жiберiледi.
Пiкiрi макулданган макалаларды редколлегия алкасына талкылап, басуга келiседi.
8. Телемакы. Басылымга руксат етiлген макала авторларына телем жасау туралы ескертiледi. Телем келемi 4500 тенге - Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У кызметкерлерi Yшiн жэне 5500 тенге баска уйым кызметкерлерiне.
Реквизиттер:
1)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Банк ЦентрКредит»
БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кнп 859
2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Bank RBK»
Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16
Кнп 859 - за статьи
3)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «ForteBank»
БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16 Кнп 859
4)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «НародныйБанкКазахстан»
БИК Банка: HSBKKZKX ИИК: KZ946010111000382181 Кбе 16, Кнп 859.
Provision on articles submitted to the journal "Bulletin of L.N. Gumilyov Eurasian National University. Historical Sciences. Philosophy. Religion Series"
1. Purpose of the journal. Publication of carefully selected original scientific works in the direction of history, anthropology, archeology, philosophy, religious studies.
2. An author who wishes to publish an article in a journal must submit the article in hard copy (printed version) in one copy, signed by the author to the scientific publication office (at the address: 010008, Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan, Satpayev St., 2. L.N. Gumilyov Eurasian National University, Main Building, room 402) and by e-mail vest_hist@enu.kz in Word format. At the same time, the correspondence between Word-version and the hard copy must be strictly maintained. And you also need to provide the cover letter of the author(s).
3. Language of publications: Kazakh, Russian, English.
Submission of articles to the scientific publication office means the authors' consent to the right of the Publisher, L.N. Gumilyov Eurasian National University, to publish articles in the journal and the re-publication of it in any foreign language. Submitting the text of the work for publication in the journal, the author guarantees the correctness of all information about himself, the lack of plagiarism and other forms of improper borrowing in the article, the proper formulation of all borrowings of text, tables, diagrams, illustrations.
4. The volume of the article should not exceed 18 pages (from 10 pages).
Structure of the article (page - A4 format, portrait orientation, page margins on all sides - 20 mm. Font: type - Times New Roman, font size - 14)
5. GRNTI http://grnti.ru/ - first line, left
Initials and Surname of the author (s) - center alignment, italics Full name of the organization, city, country (if the authors work in different organizations, you need to put the same icon next to the name of the author and the corresponding organization) -center alignment, italics
Author's e-mail (s)- in brackets, italics
Article title - center alignment,bold Abstract (100-200 words, the article title should not repeat in the content, it should not contain bibliographic references, it should reflect the summary of the article, preserving the structure of the article - introduction, problem statement, goals, history, research methods, results /discussion, conclusion).
Key words (6-8 words/word combination. Keywords should reflect the main content of the article, use terms from the article, as well as terms that define the subject area and include other important concepts that make it easier and more convenient to find the article using the information retrieval system).
The main text of the article should contain an introduction, problem statement, goals, history, research methods, methodology, results / discussion, conclusion - line spacing - 1, indent of the "red line" -1.25 cm, alignment in width.
Tables, figures should be placed after the mention. Each illustration should be followed by an inscription. Figures should be clear, clean, not scanned.
All abbreviations, with the exception of those known to be generally known, must be deciphered when first used in the text.
Information on the financial support of the article is indicated on the first page in the form of a footnote.
References. In the text references are indicated in square brackets. References should be numbered strictly in the order of the mention in the text. The first reference in the text to the literature should have the number [1], the second - [2], etc. The reference to the book in the main text of the article should be accompanied by an indication of the pages used (for example, [1, 45
p.]). References to unpublished works are not allowed. Unreasonable references to unreviewed publications (examples of the description of the list of literature, descriptions of the list of literature in English, see below in the sample of article design).
6. At the end of the article, after the list of references, it is necessary to indicate bibliographic data in Russian and English (if the article is in Kazakh), in Kazakh and English (if the article is in Russian) and in Russian and Kazakh languages (if the article is English language).
Information about authors: surname, name, patronymic, scientific degree, position, place of work, full work address, telephone, e-mail - in Kazakh, Russian and English.
7. The article must be carefully verified. Articles that do not meet technical requirements will be returned for revision. Returning for revision does not mean that the article has been accepted for publication.
Work with electronic proofreading. Articles received by the Department of Scientific Publications (editorial office) are sent to anonymous review. All reviews of the article are sent to the author. The authors must send the proof of the article within three days. Articles that receive a negative review for a second review are not accepted. Corrected versions of articles and the author's response to the reviewer are sent to the editorial office. Articles that have positive reviews are submitted to the editorial boards of the journal for discussion and approval for publication. Periodicity of the journal: 4 times a year.
8. Payment. Authors who have received a positive conclusion for publication should make payment (for ENU employees - 4,500 tenge, for outside organizations - 5,500 tenge). Requisites are posted on the journal's website.
Requisites:
1) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Банк ЦентрКредит»
БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кпн 859
2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Bank RBK»
Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16 Кнп 859
3)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «ForteBank»
БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16 Кнп 859
4)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «НародныйБанкКазахстан»
БИК Банка: HSBKKZKX ИИК: KZ946010111000382181 Кбе 16, Кнп 859.
Положение о рукописях, представляемых в журнал «Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н.Гумилева. Серия: Исторические науки.
Философия. Религиоведение»
1. Цель журнала. Публикация тщательно отобранных оригинальных научных работ и обзоров книг по направлениям: история, антропология, археология, философия, религиоведение.
2. Автору, желающему опубликовать статью в журнале необходимо представить рукопись в твердой копии (распечатанном варианте) в одном экземпляре, подписанном автором в Отдел научных изданий (по адресу: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Сатпаева, 2, Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева, Учебно-административный корпус, каб. 402) и по e-mail vest_hist@enu.kz. При этом должно быть строго выдержано соответствие между Word-файлом и твердой копией. Также авторам необходимо предоставить сопроводительное письмо.
Язык публикаций: казахский, русский, английский.
3. Отправление статей в редакцию означает согласие авторов на право Издателя, Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева, издания статей в журнале и переиздания их на любом иностранном языке. Представляя текст работы для публикации в журнале, автор гарантирует правильность всех сведений о себе, отсутствие плагиата и других форм неправомерного заимствования в рукописи, надлежащее оформление всех заимствований текста, таблиц, схем, иллюстраций, а также дает согласие на проверку уникальности текста статьи.
4. Объем статьи не должен превышать 18 страниц (от 6 страниц).
5. Схема построения статьи (страница - А4, книжная ориентация, поля со всех сторон - 20 мм. Шрифт: тип - Times New Roman, размер (кегль) - 14):
МРНТИ http://grnti.ru/ - первая строка, слева.
Инициалы и Фамилию автора(ов)- выравнивание по центру, курсив
Полное наименование организации, город, страна (если авторы работают в разных организациях, необходимо поставить одинаковый значок около фамилии автора и соответствующей организации). Е-mail автора(ов) - в скобках, курсив.
Название статьи - выравнивание по центру полужирным шрифтом
Аннотация (100-200 слов; не должна содержать формулы, по содержанию повторять название статьи; не должна содержать библиографические ссылки; должна отражать краткое содержание статьи, сохраняя структуру статьи - введение, постановка задачи, цели, история, методы исследования, результаты/обсуждение, заключение/выводы).
Ключевые слова (6-8 слов/словосочетаний). Ключевые слова должны отражать основное содержание статьи, использовать термины из текста статьи, а также термины, определяющие предметную область и включающие другие важные понятия, позволяющие облегчить и расширить возможности нахождения статьи средствами информационно-поисковой системы).
Основной текст статьи должен содержать введение, постановка задачи, цели, история, методы исследования, результаты/обсуждение, заключение/выводы - межстрочный интервал - 1, отступ «красной строки» -1,25 см, выравнивание по ширине.
Таблицы, рисунки необходимо располагать после упоминания. С каждой иллюстрацией должна следовать надпись. Рисунки должны быть четкими, чистыми, несканированными.
Все аббревиатуры и сокращения, за исключением заведомо общеизвестных, должны быть расшифрованы при первом употреблении в тексте.
Сведения о финансовой поддержке работы указываются на первой странице в виде сноски.
Список литературы. В тексте ссылки обозначаются в квадратных скобках. Ссылки должны быть пронумерованы строго по порядку упоминания в тексте. Первая ссылка в тексте на литературу должна иметь номер [1], вторая - [2] и т.д. Ссылка на книгу в основном тексте статьи должна сопровождаться указанием использованных страниц (например, [1, 45 стр.]). Ссылки на неопубликованные работы не допускаются. Нежелательны ссылки на нерецензируемые издания (примеры описания списка литературы, описания списка литературы на английском языке см. на сайте журнала http: bulhistphaa.enu.kz в образце оформления статьи).
В конце статьи, после списка литературы, необходимо указать библиографические данные на русском и английском языках (если статья оформлена на казахском языке), на казахском и английском языках (если статья оформлена на русском языке), на русском и казахском языках (если статья оформлена на английском языке).
Сведения об авторах: фамилия, имя, отчество, научная степен, должность, место работы, полный служебный адрес, телефон, e-mail - на казахском, русском и английском языках.
6. Рукопись должна быть тщательно выверена. Рукописи, не соответствующие техническим требованиям, будут возвращены на доработку. Возвращение на доработку не означает, что рукопись принята к опубликованию.
7. Работа с электронной корректурой. Статьи, поступившие в Отдел научных изданий (редакция), отправляются на анонимное рецензирование. Все рецензии по статье отправляются автору. Статьи, получившие отрицательную рецензию к повторному рассмотрению не принимаются. Исправленные варианты статей и ответ автора рецензенту присылаются в редакцию. Статьи, имеющие положительные рецензии, представляются редколлегии журнала для обсуждения и утверждения для публикации.
Периодичность журнала: 4 раза в год.
8. Оплата. Авторам, получившим положительное заключение к опубликованию необходимо произвести оплату по следующим реквизитам (для сотрудников ЕНУ им. Л.Н. Гумилева -4500 тенге, для сторонних организаций - 5500 тенге):
Реквизиты:
1) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Банк ЦентрКредит»
БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кпн 859
2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Bank RBK»
Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16 Кнп 859
3)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «ForteBank»
БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16, Кнп 859
4)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «НародныйБанкКазахстан»
БИК Банка: HSBKKZKX ИИК: KZ946010111000382181 Кбе 16 Кнп 859.
Редактор:
Шыгарушы редактор: Дизайн:
Е.Б. Сыдыков Ж. Жумабекова Ж. Жумабекова
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ Хабаршысы. Тарихи гылымдар. Философия. Дiнтану сериясы. -2019. - 4(129). - Нур-Султан: Е¥У 126 б. Шартты б.т. - 7 Таралымы - 20 дана
Мазмунына типография жауап бермейЫ.
Редакция мекенжайы: 010008, Нур-Султан к., Сатпаев кешеа, 2. Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетi Тел.: +7(7172) 709-500 (шю 31-457) Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ баспасында басылды
