CC BY
7FTAMP: 68.33.29
DOI: 10.51886/1999-740Х_2023_2_78
Р.Ш. Кузданова1*, В.Г. Черненок1, Е.Т. Нурманов1 КАРТОПТЫН, ТАМАША СОРТЫНЫН, 6ШМД1Л1П МЕН АЗОТПЕН ЦОРЕКТЕНУ ЖАГДАЙЛАРЫНЫН, БАЙЛАНЫСЫ
1«С.Сейфуллин атындагы К,азак, агротехникалык зерттеууниверситетi» КеАК, 010011, Астана к., Жещс дацгылы, 62, К,азак,стан, *e-mail: roza_kuzdanova@mail.ru Аннотация. Мак;алада азотпен коректену жагдайларыныц картоптьщ Тамаша сорты-ньщ eнiмдiлiгi мен сапасына эсерiн зерттеу бойынша Yш жылдык; (2015-2017) зерттеу-лердщ нэтйжелерi келтiрiлген. Зерттеулер курамында к;арашiрiк мeлшерi 2,73-2,79 %, жалпы азот - 0,147-0,172 %, жалпы фосфор - 0,20-0,25 %, жылжымалы фосформен жэне калйймен камтамасыз етыу децгеш жогары, нитрат азотыныц мeлшерi темен, топырак; ертндганщ элсiз сытт реакцйясы Орталык; Казакстанныц ауыр кумбалшыщты ^цпрт к;ара-к;оцыр карбонатты топырактарында жYргiзiлдi. Зерттеу жумыстары картоптыц азот тыцайткыштарына жогары жауаптылыгын кeрсеттi. Зерттеу нэтижелерi бойынша картоп eнiмдiлiriнiц топырактагы нйтраттар азотыныц мeлшерiмен жогары корреляцйялык; байланысы аны;талды ^=0,85-0,96), картоптыц Тамаша сорты Yшiн топырактыц 0-40 см кабатындагы нйтраттар азотыныц оцтайлы децгейi аны;талды - 17-19 мг/кг. Топырактагы нйтраттар азотыныц жогарылауы картоптыц крахмалдылыгын аздап тeмендеттi.
ТYйiндi свздер: топырак;, азот тыцайткыштары, картоп, eнiмдiлiк, сапа, байланыс.
К1Р1СПЕ
Картоп (Solanum tuberosum L., ту;. Solanaceae) - ;унды азьщ^лж, жем-шeптiк жэне техникалы; да;ыл. 0сiмдiк шаруашылыгы ешмдершщ элемдiк eндiрiсiнде картоп кYрiш, бидаИ, жYгерiмен ;атар бiрiншi орындардыц 6iprn алады. Ол элемнiц барлы; дерлж елдерiнде eсiрiледi. 0Иткенi, академик Д. Н.Прянишников: «Картоп ecipy -бурын бiреyi ескен жерде Yш маса; алу сия;ты», - дедi [1, 2].
Картоптыц непзп тагамдык; компонент - крахмал тYрiндегi кeмiр-сулар болып табылады. Сурып;а баиланысты оныц тYИнектерiнде 17-ден 30 %- га деИiн кургак; зат бар, оныц 70-80 %- ы крахмалдан жэне 3 %- га дешн акуыз заттарынан турады. Картоп тYИнектерi С, В, А, РР дэрумендерше жэне темiр, кальциИ, калиИ, магниИ, натриИ, фосфор, Иод жэне т.б. Мине-ралды туздарга баИ жэне гаптеген кeкeнiстер мен жемiс да;ылдарынан
асып тYседi [1, 2]. Азьщ^лжт тутыну-дыц бекiтiлген гылыми непзделген физиологиялы; нормаларына сэИкес эр адам жылына кемiнде 100 кг картоп тутынуы керек [3].
Елдiц картоп;а ;ажеттШгш ;ам-тамасыз ету Yшiн ;олда бар егiс ал;ап-тарын са;тап, кецеИтiп, топыра;тыц ;у-нарлылыгын арттырмаИ осы да;ылдыц eнiмдiлiгi мен сапасын арттыру мYмкiн емес, сондаИ-а; eндiрiске биотикалы; жэне абиотикалы; факторларга тeзiм-дiлiгiмен, жогары са;талуымен жэне eнеркэсiптiк eцдеyге жарамдылыгымен ерекшеленетiн жаца отанды; бэсекеге ;абыетп, eнiмдiлiгi жогары картоп сорттарын енгiзy мацызды.
^аза;станда картоптыц eнiмдiлiгi салыстырмалы тYPде ;олаИлы топыра; -климаттыц жагдайларга царамастан тeмен. ^аза;стан Республикасы Страте-гиялы; жоспарлау жэне реформалар агентлгшщ ултты; статистика бюро-сыныц деректерi боИынша 2022 жылы
картоптын еару алан,ы 199,5 мын, га, eнiмдiлiгi 20,5 т/га цурады, бул Еуропа, А^Ш, Канада жэне т. б. дамыган елдердiц кeрсеткiштерiмен салыстыр-ганда айтарлыцтай темен [4].
Картоптын цалыпты eсуi мен дамуы Yшiн кептеген цоректж заттар цажет [5]. Картоптын топырацтан цоректж заттарды шыгаруы топырац-клйматтыц жагдайларга, оны eсiру тэ-сiлдерiне жэне топырацтын цунарлы-лыгына, сорттыц ерекшелжтерше жэне т. б. байланысты.
Азотпен цоректену жагдайлары картоптын дамуы мен ешмдШпне тiкелей эсер етед^ Азот жетiспегенде картоп нашар дамйды, онын жапырац-тары ашыц-жасыл тYске йе, бул тYЙнектердегi крахмалдын мeлшерi мен eнiмдiлiгiнiн тeмендеуiне экелед^ Артыц бiр жацты азотпен цоректену де жагымсыз: ол пэлектiн шамадан тыс дамуын тудырады, бул жагдайда тYЙ-нектердiн eсуi кешiктiрiледi, вегетацйя-лыц кезенi узарады, цоршаган ортанын цолайсыз жагдайларына тeзiмдiлiгi тeмендейдi. Картоптын онтайлы азотпен цоректенуi вегетатйвт мYшелердiн тез цалыптасуына, фотосйнтездiн цар-цынды eтуiне себеп болады жэне веге-тацйя кезiнде топырац ылгалдылыгы-нын цорын тйiмдi пайдалануга мYм-кiндiк бередi [6, 7].
Казацстанда картопты зерттеуге [8-13 жэне т.б.] кeптеген жумыстар арналды, онда бйологйя, селекцйя жэне дацылды eсiру технологйясы мэселе-лерiне баса назар аударылды. Сонымен цатар, Орталыц ^азацстан жагдайында азотпен цоректену мэселелерi жэне азот тьщайтцыштарыньщ картоптын eнiмдiлiгi мен сапасына эсерi царас-тырылмады. Себептердiн бiрi - картоптын топырацпен цоректену жагдайла-рына жэне онын фосфор мен калйймен жеткiлiктi цамтамасыз етiлуi жагдайын-да азот тынайтцыштарына жауаптылы-гына цойылатын талаптарды жеткыж-сiз зерттеу, бул бiздiн зерттеуiмiздiн
тацырыбы болды.
Осыган байланысты бiзбен картоптын мйнералды цоректену жагдайы-на цойылатын бйологйялыц талапта-рын жэне онын азот тынайтцыштарына жауаптылыгын зерттеу мацсаты цойыл-ды.
МАТЕРИАЛДАР МЕН ЭД1СТЕР
Зерттеу нысаны. Зерттеулер Караганды облысы, Буцар-Жырау ауда-нынын «Караганды eсiмдiк шаруашы-лыгы жэне селекцйясы FЗИ» ЖШС-нщ ауыр цумбалшыцты кYHгiрт цара-цоныр карбонатты топырацтарында жYргiзiл-дi. Тэжiрйбе топырагындагы царашiрiк мeлшерi - 2,73-2,79 %, жалпы азот -0,147-0,172 %, жалпы фосфор - 0,200,25 %, жылжымалы фосформен жэне калйймен цамтамасыз етiлу денгейi жогары, нйтрат азотынын мeлшерi тeмен, рН-ы элаз сiлтiлi (8,00- ден жогары).
Тэжiрибе азоттын 4 аясында жасалынды - табйгй (бацылау) жэне 30, 60, 90 кг э.е.з./га енпзу арцылы жасал-ган. Азот тынайтцыштары егш себер алдындагы кeктемгi цопсытуга аммо-нйй селйтрасы (№а) тYрiнде енпзыд^ Мeлдек ауданы - 20,0 м2. Тэжiрйбе Yш цайталауда салынды. Отыргызу норма-сы - 3,5 т/га. Сорт Тамаша, Сорт ерте шсетш, жогары аспаздыц жэне дэмдiк цасиеттерi бар, цоршаган ортанын абйотйкалыц факторларына салыстыр-малы тYPде тeзiмдi [14, 15].
^ктемде картоп отыргызар ал-дында ылгал мен цоректiк заттардын мeлшерiн аныцтау Yшiн тэжiрйбенiн барлыц нусцаларынан топырац Yлгiлерi 0-20, 20-40 см теренджке, ал бацылау нусцасында эр 20 см сайын 1 м- ге дешн алынды.
Зерттеу эдiстерi. Топырац тал-даулары карбонатты топырацтар Yшiн агрохймйяда жалпы цабылданган эдк-термен жYргiзiлдi. Алынган Yлгiлерде келес кeрсеткiштер аныцталды: топырацтын ылгалдылыгы - салмацтыц
эдюпен, нйтрат азоты - дйсульфофенол цышцылымен реакцйя арцылы (Гранд-валь-Ляжу эдiсi бойынша), жылжымалы фосфор мен алмасатын калйй бiр топы-рац сыгындысынан - Мачйгйн бойынша [16, 17].
Алынган мэлiметтердi статйстй-калыц eндеу Б.А. Доспехов эдiстемесi бойынша жYргiзiлдi [18].
НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛКЫЛАУ
«КАШСFЗИ» ЖШС жагдайында зерттеу жылдарындагы ауа райы жаг-дайлары жылу жагынан да, ылгалмен цамтамасыз етыу жагынан да эр тYрлi цалыптасты, бiрац Орталыц Казацстан-нын клйматына тэн болды (1-кесте). Мэселен, орташа кeпжылдыц гарсет-кiштер бойынша 304,9 мм жауын-шашын болганда, 2014-2015 ауыл шаруашылыгы
жылы 394,4 мм, 2015-2016 - 401,8 мм, 2016-2017 - 308,8 мм жауын-шашын тYстi.
Шаруашылыц жагдайында 20142015 жылды ылгалдандыру сйпаты бойынша цалыпты деп есептеуге болады. Жыл салыстырмалы тYPде ^зде жэне цыста суыц, кeктемде ылгалды, узацца созылган болды. Жыл-дыц жауын-шашын мeлшерi орташа кeпжылдыц кeрсеткiштен 90 мм-ге жогары болуымен ерекшеленд^ Дацылдын вегетацйялыц кезенiнде (мамыр-тамыз) 169 мм жауын-шашын тYстi, бул кeпжылдыц орташа гарсет-кiштен 34 мм-ге гап. Вегетацйя кезещн-де ауа температурасынын тeмендеуi байцалды, эсiресе тамыз айында, бул суару жагдайында салыстырмалы тYPде цолайлы ылгалдандыру режймiне царамастан, картоптын eнiмдiлiгiне
Кесте 1 - Тэжiрибе жYргiзiлген жылдардагы метеорологйялыц жагдайлар (К0ШСFЗИ метеопостынын мэлiметтерi бойынша)
Айлар Жауын-шашын, мм
орташа кeпжылдыц 2014/2015 ± 2015/2016 ± 2016/2017 ±
IX-IV 168,6 224,5 +55,9 204,8 +36,2 169,3 +0,7
Мамыр 36,6 69,1 +32,5 16,5 -20,1 39,4 +2,8
Маусым 32,5 47,5 +15,0 43,5 +11,0 32,9 +0,4
Шiлде 43,6 44,2 +0,6 127,9 +84,3 43,6 -
Тамыз 23,6 9,1 -14,5 9,1 -14,5 23,6 -
V-VШ 136,3 169,9 +33,6 197,0 +60,7 139,5 +3,2
А.ш. жылы 304,9 394,4 +89,5 401,8 +96,9 308,8 +3,9
Орташа ауа температурасы, °С
Мамыр 13,4 13,6 +0,2 13,4 - 14,4 -1,1
Маусым 19,0 18,6 -0,4 17,6 -1,4 19,9 +0,2
Шiлде 20,2 20,3 +0,1 18,9 -1,3 17,5 +2,6
Тамыз 18,1 14,4 -3,7 17,7 -0,4 19,6 +0,3
V-VШ 17,7 16,7 -1,0 16,9 -0,8 17,8 -0,1
2015-2016 ауыл шаруашылыц жыл ылгалдылыцтын жогарылауымен сй-патталды, бiр жыл шшде 401,8 мм жауын-шашын тустi, бул орташа гап-жылдыцтардан 96,9 мм-ге гап. Шiлде айында жауын-шашыннын ^п болуына
(127,9 мм немесе 3 норма тYстi) жэне топырацтын жогары ылгалдылыгына байланысты картоптын жер Yстi массасы фйтофтороз ауруына ушырады, бул картоп дацылынын цалыптасуына эсер етл.
2016-2017 ауыл шаруашылы; жылдагы клйматты; жагдайлар орташа кeпжылдыктар децгеИiнде болды. Алайда мамыр-маусым айларындагы тeмен температура картоп туйнектерь нiц пайда болу мерзiмiне терiс эсер еттi.
Гйдротермйялы; жагдайлар топы-ра;тагы eнiмдi ылгалдыц мeлшерiне эсер еттi. Зерттеу жылдарында картоп отыргызар алдында бiр метрлж кабат-тагы eнiмдi ылгал коры 2015 жылы -242 мм, 2016 жылы - 193 мм, 2017 жылы - 187,5 мм болды. 0шм жйналганга дешн ылгал мeлшерi осы децгейде са;-талды. 2017 жылы гулдену кезецшде топыра;тыц метрлiк кабатында eнiмдi
Топыра;тагы eсiмдiктердiц азот-пен коректенуiнiц непзп кeзi нйтрат азоты болып табылады [19, 20].
Картоп отыргызар алдында 2015, 2017 жылдары топырактыц 0-40 см ;а-батындагы нйтрат азотыныц мeлшерi тeмен децгейде болды: 7,6-8,8 мг/кг, бул картоп Yшiн оцтайлы децгейден [19, 20] едэуiр тeмен, ал 2016 жылы сэй-кесшше 19,3 мг/кг орташа камтамасыз етыген. Дэл осы децгейде оныц мeлше-рi 40-60 см кабатта жэне бiр метрге деИiн терецдiкте байкалды, бул азот нйтраттарыныц тамыр кабатынан тыс жогары мйграцйясын кeрсетедi.
2015 жэне 2016 жылдары картоп-тыц вегетацйясы кезiнде топырактыц 0-40 см кабатындагы нйтрат азотыныц мeлшерi бYршiктену фазасына аздап тe-
ылгалдыц шамалы тeмендеуi байкалды.
Картоп отыргызар алдында топырактыц 0-40 см кабатындагы eнiмдi ылгал мeлшерi зерттеу жылдары бойынша сэИкесiнше 70,1 мм, 55,9 мм жэне 73,3 мм^ курады. Картоптыц бYр-шiктену жэне ^лдену кезецiнде суару жYргiзiлдi (200-300 м3), бул егiн жйнау-га дешн ылгалдылыкты канагаттанар-лык кYИде сактауга мYмкiндiк бердi.
^алыптаскан гйдротермйялык ре-жйм топырактыц процестерiне жэне картоптыц мйнералды коректену жаг-дайларына эсер етп. Зерттеу жылдарында топырактагы коректiк заттар-дыц мeлшерi эртYрлi болды (2-кесте).
мендедi (тиiсiнше 6,7 жэне 15,1 мг-га дешн), бул азоттыц каркынды тутыны-луымен байланысты жэне гYлдену фазасына сэйкесшше 7,6 жэне 18,1 мг-га дешн eстi, бул агымды нйтрйфйкацйя-мен тYсiндiрiлуi мYмкiн. 2017 жылы топырактагы нйтрат азотыныц мeлше-рi тeмен децгейде калды жэне гYлдену кезецшде 0-40 см топырак кабатында 8,6 мг/кг курады.
Жыртылатын жэне жыртылатын кабаттыц астындагы жылжымалы фосфордыц мeлшерi eте жогары болды (72-86 мг/кг), бул алдыцгы жылдары картоптыц астына органйкалык ты-цайткыштардыц Yлкен дозаларын ен-гiзумен байланысты. Топырак кесюш бойынша фосфордыц кYрт тeмендеуi байкалды. Оныц непзп мeлшерi 0-20 см
Кесте - 2. Картоп отыргызар алдындагы топырактагы жылжымалы коректiк заттардыц мeлшерi, мг/кг
Топырак кабаты, см 2015 ж. 2016 ж. 2017 ж.
N-N03 Р2О5 К2О N-N03 Р2О5 К2О N-N03 Р2О5 К2О
0-20 9,8 86,0 845 20,4 82,4 951 7,8 72,2 851
20-40 7,8 53,2 545 18,2 56,0 730 7,3 69,8 732
0-40 8,8 69,6 695 19,3 69,2 840 7,6 71,0 791
40-60 9,0 41,6 510 22,2 36,4 590 3,4 38,1 490
60-80 8,4 18,8 258 18,2 14,8 269 3,2 16,6 267
80-100 7,8 8,4 240 17,8 15,2 280 2,8 6,8 238
цабатта шогырланган, бул eсiмдiктердi фосформен цамтамасыз етуде жырты-латын топырац цабатынын фосфоры мацызды рел атцаратынын кeрсетедi [20-22]. Вегетациялыц кезенде онын мeлшерi салыстырмалы турде турацты болды.
Фосфор сияцты жылжымалы калиИдiн мeлшерi ете жогары болды (топырацтын 0-20 см цабатындагы 845951 мг/кг). Топырац кесгаш боИынша калиИдiн тeмендеуi баИцалды. Онын ве-гетациялыц кезендегi динамикасы элаз
болды, бул топырацтын басца фракция-лар арцылы топырац ерiтiндiсiнiн кон-центрацйясын цалпына келтiру цабые-^мен тYсiндiрiледi.
Осылайша, шаруашылыц жаг-дайында eнiмдiлiктi шектейтiн фактор топырацтагы нйтрат азотынын мeлше-рi болган. Бул азот тынайтцыштарынын тйiмдiлiгiне эсер етл.
Азот тынайтцыштарын цолдану топырацтагы нйтрат азотынын едэуiр артуына ыцпал етл (3-кесте).
Кесте 3 - Картоп епслгшдеп азот тынайтцыштарынын топырацтагы нитраттар-дын азот мeлшерiне эсерi, мг/кг
Енпзыдь кг/га э.е.з. Топырац цабаты, см N-NO3 мeлшерi, мг/кг
2015 ж. 2016 ж. 2017 ж.
O 0-20 7,5 22,0 12,6
20-40 6,4 19,6 12,1
0-40 7,0 20,8 12,3
N30 0-20 12,4 27,1 22,3
20-40 9,4 22,4 11,0
0-40 10,9 24,8 16,6
N60 0-20 18,6 31,8 26,4
20-40 13,3 25,7 13,1
0-40 16,0 28,8 19,8
N90 0-20 24,2 38,6 33,8
20-40 15,6 27,0 19,4
0-40 19,9 32,8 26,6
Кестеден ^ршт тургандаИ, азот-пен тынаИтылган нусцаларда нитрат азотынын мeлшерi 2-3 есе eстi. Азот до-заларынын жогарылауымен топырац-тагы нитрат азотынын мeлшерi де Ke-терыд^ 2015 жылы топырацца 90 кг/га э.е.з. мeлшерде тынаИтцыш енгiзу N-NO3 мeлшерiн бацылауда 7 мг/кг-нан 19,9 мг-га, 2016 жылы 20,8 мг-нан 32,8 мг-га, 2017 жылы 12,3 мг-нан 26,6 мг-га дешн арттырган.
Азот тынайтцыштарын цолдану топырацтагы жылжымалы фосфор мен калййдiн мeлшерiне эсер етпедi, олардын мeлшерi eте жогары денгейде цала берд.
Зерттеу нэтижелерi топырацтагы азот мeлшерiнiн тeмен болуы картоптын азотца цажеттШп жогары болганын кeрсеттi.
Азот тынайтцыштарынын картоп eнiмдiлiгiне эсерi туралы зерттеу нэти-желерi 4-кестеде келтiрiлген.
Кесте 4 - Азот тыцайткыштарыныц картоп eнiмдiлiгiне эсер^ т/га
Енпзы- 2015 ж. 2016 ж. 2017 ж.
дъ кг/га eнiмдiлiк косымша eнiмдiлiк косымша eнiмдiлiк косымша
э.е.з. eнiм eнiм eнiм
т/га % т/га % т/га %
0 29,6 20,2 28,3
N30 35,6 6,0 20,3 26,6 6,4 31,7 30,1 1,8 6,4
N60 36,2 6,6 22,3 24,4 4,2 20,8 34,7 6,4 22,6
N90 35,5 5,9 19,9 23,5 3,3 16,3 30,2 1,9 6,7
т, % 2,93 1,93 2,23
НСР05 2,75 0,75 2,00
Кестеден ^рш отырганымыздай, азот тыцайткыштарын колдану бакы-лаумен салыстырганда картоптыц eнiм-дШгш едэуiр арттырды. Эр жылдары ец жаксы нэтйже колданылган тыцайт-кыштардыц эртYрлi дозаларымен кам-тамасыз етыд^
Мэселен, 2015 жылы бакылаудагы eнiм 29,6 т/га болганда, ец жогары ко-сымша eнiм N60 кг э.е.з./га енпзуден алынды. 0нiмдiлiк 36,2 т/га (бакылауга 6,6 т/га немесе 22,3 %) курады. Деген-мен, нускалар арасындагы косымша eнiмнiц жогарылауы айырмашылыгы небэрi 0,7 т/га болды. Бул азот тыцайт-кыштары топырактагы нйтрат азоты-ныц тeмен децгеш жагдайында оц нэтйже беретiнiн гарсетед^
2016 жылы ауа температурасы тeмен, топырактыц ылгалдылыгы жо-гары жагдайында картоптыц Тамаша сорты фйтофтороз ауруына байланыс-ты eнiмдiлiк ^рт тeмендедi. Нэтйжесш-де eнiмдiлiк 2015 жылмен салыстыр-ганда айтарлыктай тeмен болды. Бакы-лаудагы eнiмдiлiк 20,2 т/га курады. Колданылган азот тыцайткыштарыныц тшмдШп топырактагы нйтрат азоты-ныц салыстырмалы тYPДе жогары болуына байланысты тeмен болды. Ец жогары косымша eнiм N30 кг э.е.з./га енпзуден алынды. Бакылаумен салыс-тырганда eнiмдiлiктiц 31,7 %-га артуы топырактагы N-N03 мeлшерiнiц 20,8 мг-нан 24,8 мг/кг-га дейiн жогарылуымен алынды. Топырактагы азоттыц одан эрi
артуы eнiмге керi эсерiн тйгiзiп, косымша eнiм тeмендедi.
2017 жылы ец жогары косымша eнiм N60 енпзуден болды, сэйкесшше топырактыц 0-40 см кабатындагы 19,8 мг/кг N-N03 аясында - 22,6 %. Орташа алганда, Yш жыл iшiнде N60 енпзу ец жогары косымша eнiм берд^ Осылайша, азот тыцайткыштарыныц тйiмдiлiгi топырактагы нйтрат азоты-ныц жэне енпзыген тыцайткыштардыц мeлшерiне, клйматтык ерекшелiктерiне байланысын кeрсеттi.
Тэжiрйбелер нэтйжесiнде азотпен коректену жагдайларыныц картоп eнiм-дiлiгiмен байланысы зерттелдi.
СолтYстiк Казакстанныц эртYрлi ауа райы жэне топырак жагдайларында топырактыц азот кубылымын жэне азот тыцайткыштарыныц тшмдШгш кeпжылдык зерттеулер негiзiнде, В.Г. Черненок азоттыц барлык тYрлерi-нщ iшiнде, азот тыцайткыштарыныц тйiмдiлiгi мен дакылдардыц eнiмдiлi-гiмен ец тыгыз байланыс топырактыц 0-40 см кабатындагы себер алдында нйтраттар азотыныц мeлшерi беретiнi аныкталды [19, 22].
Зерттеулер нэтйжесшде топырак-тагы нйтраттар азотыныц мeлшерi мен eнiмдiлiгi арасындагы жогары кор-реляцйялык байланыс орнатылды (сурет 1, 2).
2015 жылы нйтрат азотыныц мeл-шерi тeмен (7,0 мг/кг) болганда, азот тыцайткыштарын енпзу (N90 дозасын-
да) N-N03 мелшерш 19,9 мг/кг-га дешн жэне картоптыц енiмдiлiгiн 29,6-дан 35,5 тоннага дейiн арттырды, бул 1 су-реттен керiнедi. Картоптыц ец жога-ры енiмi N-N03 мелшерi 16,0 мг/кг болган кезде калыптасты. 1-суреттен нитрат азотыныц оцтайлы мелшерi 17 мг/кг денгейiнде екенiн керуге болады (R=0,93).
2017 жылы картоптыц ешмдШп (г=0,85) мен топырактыц 0-40 см каба-тындагы N-N03 мелшерi 19 мг/кг дец-гейiнде жогары байланыс (R=0,85) алынды (2 сурет).
2016 жылы топырацтагы азоттыц жогары бастапкы мелшерiне байланыс-ты оптймумды аныктау мYмкiн бол-мады.
Топырактагы мацызды элемент-тердiн оцтайлы крйтерййлерiн аныктау ете мацызды. Бул топырактыц кунар-лылыгын максатты тYPде баскаруга мYмкiндiк бередi. Картоп Yшiн топырак-тагы азоттыц оцтайлы денгейiн жэне топырактагы накты мелшердi бiле оты-
рып, В.Г. Черненоктыц оцтайландыру формуласы (1) казiргi ауа-райында ец кеп ешм беретiн азот тыцайткыштары-ныц оцтайлы мелшерш аньщтауга мYм-кiндiк бередi [19, 20, 22]:
ДN = ^опт. - Nфакт.) х К х ПКувл., мунда: (1)
ДN - азот тыцайткыштарыныц кажеттi дозасы, кг/га э.е.з.;
Nопт. - топырактыц 0-40 см кабатындагы N-N03 оцтайлы мелшерш мг/кг;
Nфакт. - топырактыц 0-40 см каба-тындагы N-N03 накты мелшерш мг/кг;
К - 7,5 кг-га тец топырактыц 1 мг N-N03 тыцайткыш эквйвалентi;
ПКувл. - тYзету коэффйЦйентi.
Суару жагдайында ылгалдандыру-дыц тYзету коэффйЦйентiн ескермеуге де болады.
Осылайша, картоптыц Тамаша сор-ты Yшiн топырактагы нйтраттар азотыныц оцтайлы децгешн 17-19 мг/кг деп санауга болады.
39 38 37 36
ее
"й}5 .И
84 ■
©
32
30 ■
28
1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 I -и
1 1 1 1 1 1 1 1 ♦
1 1 Я 1 1 1 1 1
Ж* м 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1
я\ 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1
< ► 1 1
У - нофэ^х2 !НЯ + = ( гл^е^х I >,9197!
7 8 9 1011 12131415161718192021
N - М03. мг/кг _ Сурет 1 - Картоптыц Тамаша еншдшМ мен топырактагы N - N0, мелшершщ катынасы. 2015 ж.. К = 0.96
.а
.а к Ф
28
27
т Н т 1 1 1 1 1 ...... — 1---1--- —[~1— 1 1 1 1 1 1 1 1 ...... -------- т 1 1 1 ...... --1---1--- 1 1 1 1 1 1 —¡—!-- 1 1 1 1 1 1 1 1 -----
1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1 1 ■ У 1 1 / ш / 1 1 1 1 1 V1 \ •V 1 |\ 1
___ ___ 1 1 1 1 1 1 Я \Ж /| / 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Г Г Г и _________1_________1_________1_________1
1 1 1 / 1 1 1 1 1 ♦ 1 1 1 1 1 \ 1 * 1 ! ♦
1 1 ] 1 Я 1 ж I 1 ■ ■ ■ ■ 1 1 1 1 1 1 ■ ■ ■ ■
___ я. ■ ■ ■ 1 1 1 1 ■ ■ ■
...... -а ■ 07^2? В 1 1 ?|з 1 1 1 1 .2^92^. - 1 1 1 1 0.14! 1 1 1 1 3
11 12 13 14 15 1617 18 19 2021 22 23 24 25 26 27 28
N - К03. мг/кг
Сурет 2 - Картоптыц Тамаша сортъшьщ о:¡I'.:. ¡. м: \ мен топыракггарыТЧ - N"0^ мепшершщ катынасы. 2017 ж.. К = 0.85
Мйнералды тыцайткыштардыц eсiмдiк eнiмдiлiгiне эсерi олардыц да-кыл сапасына эсерi де мацызды. Ауыл-шаруашылык eнiмдерiнiц максатына оныц сапасын арттыру Yшiн кажеттi мйнералды коректену жагдайлары да байланысты. 0сiмдiктердiц eсуi мен дамуыныц элеуеттi мYмкiндiктерi мйнералды коректенудiц оцтайлы жагдайында гана жYзеге асырылуы мYмкiн. Тыцайткыштардыц топырак пен eсiмдiктердiц хймйялык курамына эсерiн зерттей отырып, eнiмнiц сапасын максатты тYPДе eзгертуге болады.
Картоптыц тагамдык кундылыгы-ныц кeрсеткiштерi тYЙнектердегi жеке хймйялык компоненттердiц курамына байланысты. ТYЙнектерде жйналатын хймйялык косылыстардыц мeлшерi картоптыц сортына, топырак-клймат-тык жагдайларга, ауылшаруашылык технологйясыныц ерекшелiктерiне жэ-не т.б. байланысты eзгередi [5].
Зерттеу нэггйжесшде, колданыл-ган азот тыцайткыштары картоп eнiмi-нiц сапасына эр тYрлi эсер еткенiн гар-сеттi (5-кесте).
Кесте 5 - Азот тыцайткыштарыныц картоптыц eнiм сапасына эсер^ % (орташасы)
Енгiзiлдi, кг/га э.е.з. Ылгалдылык Кургак зат ^л Крахмал
0 80,7 19,3 0,81 18,65
N30 80,6 19,4 0,92 16,57
N60 81,4 18,6 0,80 16,60
N90 80,6 19,4 0,87 15,71
Картоптагы ылгалдылыкты анык-тау мацызды шаралардыц бiрi болып табылады. 0йткенi, ондагы бйохймйя-лык процестердiц каркындылыгы, эсь ресе eнiмдi кыста сактау кезiнде оныц жарамдылыгы бойындагы ылгалды-лыкка байланысты. Кургак зат картоптыц шйк тYЙнектерiнiц жалпы масса-сыныц орта есеппен 25 % курайды. Кур-гак заттыц курамы бойынша картоп дэндi дакылдарга жакын, олардыц мeл-шерi крахмалдан асып, акуыз мeлшерi жагынан тeмен [5]. Сондыктан тэжiри-беде алынган картоптыц ылгалдылыгы (немесе кургак зат) стандартка жакын екенш есептеуге болады. Енгiзiлген азот тыцайткыштары картоп тYЙнек-тердегi кургак затка эсер етпедi.
ТYЙнектердегi кYл мeлшерi олардыц шйкi массасыныц орта есеппен 1 % курайды. ТYЙнек ^лшщ шамамен 75 %-ы ерйтiн бeлiкке келедi. КYлдiц курамында 30-га жуык макро жэне мйкроэлементтер табылды. Дэндi жэне баска дакылдардыц тукымдарынан айырмашылыгы, картоп кYлiнде калйй
кeп жэне фосфор аз болады [5]. Картоп eнiмiндегi ^л мeлшерi жылдар бойынша орта есеппен 0,80-нен 0,92% аралы-гында eзгердi. Зерттеу жумыстары азот тыцайткыштарыныц кYл мeлшерiне эсерi тeмен болганын жэне жыл ерек-шелiктерi сэйкес кандай да бiр зацды-лыктыц болмаганын кeрсеттi.
Картоптыц мацызды сапалык кeрсеткiштерiнiц бiрi - крахмал. Крахмал айтарлыктай мeлшерде (1-1,5 %) eсiмдiктiц эртYрлi мYшелерiнде бола -ды, бiрак непзшен тYЙнектерде жй-налады, онда оныц мeлшерi кейде 20 -25% немесе одан да ^п жетедi [5]. Ол адамныц тамактануы Yшiн eте пайда-лы касйеттерге йе. Картоп крахмалы энергйяныц мацызды кeзi гана емес. Курамында тeзiмдi крахмал болган-дыктан, ол ток шек ауруларына, со -ныц iшiнде катерлi iсiкке карсы мацызды профйлактйкалык курал болып табылады [23].
Аюпов Е.Е., Апушев А.К., Габдулов М.А. мйнералды тыцайткыштардыц жогары дозаларын колдану тYЙнектердiц саты-
лымын 9,5%-га артты-ратынын, 6ipa^ крахмал мен С витами-ншщ шамалы темендеуше экелетiнiн атап eTTi [24].
Крахмалдын стандартты клас-сификациясы боИынша 14-16 % орташа, 17-21 % жогары болып саналады [25]. Тэжiрибедегi картоп сапасы крахмал мeлшерi боиынша жогары денгеИдi цамтиды. Зерттеулер нэтижелерi боиынша енпзыген азот тынаИтцышта-рынын эсершен онын мeлшерi 18,65 %-дан бацылауда 15,71 %-га деИiн N90 нусцасында тeмендедi.
ЦОРЫТЫНДЫ
Орталыц ^азацстаннын ауыр цум-балшыцты кYнгiрт цара-цоныр карбо-натты топырацтарында 2015-2017 жыл-дары картоптын Тамаша сорттын ешм-дiлiгi мен сапасына азотпен цоректену жагдаИларынын эсерiн зерттеу боиынша жYргiзiлген зерттеулермен картоптын азотпен цоректену жагдаИларын жацсартуга жогары жауаптылыгы аныц-талды. Азот тынаитцыштарын цолдану картоп ешмдШпн 20-30 %- га арттыр-ды. Фосфор мен калиИдщ жылжымалы
TYрлерiнiн жогары мeлшерi eнiмдi шек-темедi. Топырацтагы нитраттар азоты-нын мeлшерi мен картоптын Тамаша сортынын eнiмдiлiгi арасында топырац-тын 0-40 см цабатындагы 17-19 мг/кг N-NO3 денгеИiнде жогары корреля-циялыц баиланыс (r=0,85-0,96) орна-тылды. Топырацтагы нитраттар азоты-нын жогарылауы картоптын крахмал-дылыгын аздап тeмендеттi. Дозаны дурыс аныцтаган кезде азот тынаИт-цыштары eнiмдiлiктiн аитарлыцтаи eсуiн гана емес, сонымен цатар картоп TYИнектерiнiн сапалыц кeрсеткiштерiн жацсартады.
Зерттеу нэтижелерi боИынша картоптын азот тынаИтцыштарынын бар-лыц жагдаИда жогары нэтижеге кетл-дiк беретiн, белгiлi бiр б1рынгаИ дозасы болуы мYмкiн емес екендт аныцталды, Эрбiр жагдаИда ол жеке болып табыла-ды жэне топырацтагы нитраттар азоты-нын мeлшерiн онтаИ-лы мeлшердiн тeменгi денгеИiне деИiн жетгазе алатын доза жацсы нэтиже береди
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Альсмик П.И., Амбросов А.Л., Вечер А.С. и др. Физиология картофеля.
- М.: Колос, 1979. - 272 с.
2 Бацанов Н.С. Картофель. - М.:- 1970. -376 с.
3 Приказ Министра национальноИ экономики РК от 9 декабря 2016 года № 503. Об утверждении научно обоснованных физиологических норм потребления продуктов питания. Зарегистрирован в Министерстве юстиции РК 13 января 2017 года, № 14674.
4 Статистика сельского, лесного, охотничьего и рыбного хозяИства. ВаловыИ сбор сельскохозяИственных культур в Республике Казахстан (2022 г.) [ЭлектронныИ ресурс] : Бюро национальноИ статистики Агенства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан. Режим доступа: URL: https://new.stat.gov.kz/ru/industries/business-statistics/stat-forrest-village-hunt-fish/ publications/5099/, свободныИ.
5 Карманов С.Н., Кирюхин В.П., Коршунов А.В. УрожаИ и качество картофеля.
- М.: Россельхозиздат, 1988. - 167 с.
6 Коршунов А.В. Картофель России// под ред. А.В.Коршунова. - М.: Колос, 2003. - 248 с.
7 Kumar, P., Pandey, S. K., Singh, B. P., Singh, S. V., Kumar, D. Effect of nitrogen rate on growth, yield, economics and crisps quality of Indian potato processing cultivars// Potato Res., - 2007.- №50. - Р. 143-155.
8 Бабаев С.А. Срокй посадкй картофеля в горных условйях Алма-Атйнской областй// Научные основы возделыванйя картофеля в Казахстане. - Алма-Ата, 1980. - С. 161-165.
9 Нургалйев А.Н. Урожайность картофеля в завйсймостй от сроков посадкй в условйях Целйноградской областй// Научные основы возделыванйя картофеля в Казахстане: Сб. тр. - Алма-Ата, 1980. - С. 91-96.
10 Красавйн В.Ф. Результатйвность селекцйонной работы по картофелю в Казахстане. - Алматы, 1996. - С. 85.
11 Лйгай Г. Л. Селекцйя картофеля на устойчйвость к вйрусным болезням в Казахстане// Вестнйк с.-х. наукй Казахстана. 1999. - № 6. - С. 30-35.
12 Рахймжанов М.К. Эффектйвность элементов технологйй возделыванйя картофеля в сухой степй Северного Казахстана: дйс. ... канд. с.-х. наук: 06.01.09.
- Новосибирск, 2004. - 137с.
13 Рекомендацйй по технологйй возделыванйя картофеля в Северном Казахстане// под ред. К.К. Абдуллаева, 2009. - 56 с.
14 Допущенные к йспользованйю перспектйвные сорта й гйбрйды картофеля й овощебахчевых культур. - Алматы, 2004. - 46 с.
15 Сорта й гйбрйды картофеля й овощебахчевых культур селекцйй Казахского научно-йсследовательского йнстйтута картофелеводства й овощеводства, допущенные к йспользованйю в Республйке Казахстан. Каталог. - Астана, 2010. - 101 с.
16 Почвы. Методы определенйя влажностй, максймальной гйгроскопйческой влажностй й влажностй устойчйвого завяданйя растенйй: ГОСТ 28268-89.
- М: Стандартинформ, 2006. - 8 с.
17 Почвы. Определенйе подвйжных соедйненйй фосфора й калйя по методу Мачйгйна в модйфйкацйй ЦИНАО: ГОСТ 26205-91. - М: Издательство стандартов, 1992. - 10 с.
18 Доспехов Б.А. Методйка полевого опыта (с основамй статйстйческой обра-боткй результатов йсследованйй). - 5-е йзд., доп. й перераб. - М.: Агропромйздат, 1985. - 351 с.
19 Черненок В.Г. Азотный режйм почв Северного Казахстана й прймененйе удобренйй. - Акмола: ААУ йм. С.Сейфуллйна, 1997. - 91 с.
20 Черненок В.Г. Научные основы й практйческйе прйемы управленйя плодородйем почв й продуктйвностью культур в Северном Казахстане. - Астана, 2009. - 66 с.
21 Дйагностйческйе подходы к построенйю оптймйзйрованных сйстем удоб-ренйя зерновых культур на темно-каштановых почвах Северного Казахстана // Ма-терйалы Всесоюз. совещ. межвуз. коордйнац. совета по агрохймйй. - Алма-Ата, 1990. - С. 227-234
22 Черненок В.Г. Теоретйческйе основы оптймйзацйй й дйагностйкй мйне-рального пйтанйя зерновых культур в сухостепной зоне Северного Казахстана: дйс. докт. с.-х. наук: 06.01.04. - Омск, 1993. - 55 с.
23 Картофель для пйтанйя: https://agrokorenevo.ru/kartofelya_dlya_pitaniya
24 Аюпов Е.Е., Апушев А.К., Габдулов М.А. Влйянйе мйнеральных удобренйй на урожайность й качество сортов картофеля в условйях Западно-Казахстанской областй// 1здешстер, нэтйжелер. Исследованйя, результаты. [Электронный ресурс]. Режйм доступа: - Алматы, 2014: https://articlekz.com/article/12555, свободный.
25 Чечетко И., Лут Н. Картофель в категорйй// Зерно, 2007. - №12. - С. 15-18.
REFERENCES
1 Al'smik P.I., Ambrosov A.L., Vecher A.S. i dr. Fiziologiya kartofelya. - M.: Kolos, 1979. - 272 s.
2 Bacanov N.S. Kartofel'. - M.: 1970. - 376 s.
3 Prikaz Ministra nacional'noi ekonomiki RK ot 9 dekabrya 2016 goda № 503. Ob utverjdenii nauchno obosnovannyh fiziologicheskih norm potrebleniya produktov pitaniya. Zaregistrirovan v Ministerstve yusticii RK 13 yanvarya 2017 goda № 14674.
4 Statistika sel'skogo, lesnogo, ohotnich'ego i rybnogo hozyaistva. Valovyi sbor sel'skohozyaistvennyh kul'tur v Respublike Kazahstan (2022 g.) [Elektronnyi resurs]. -Byuro nacional'noi statistiki Agenstva po strategicheskomu planirovaniyu i reformam Respubliki Kazahstan. - URL: https://new.stat.gov.kz/ru/industries/business-statistics/ stat-forrest-village-hunt-fish/publications/5099/, svobodnyj.
5 Karmanov S.N., Kiryuhin V.P., Korshunov A.V. Urojai i kachestvo kartofelya.
- M.: Rossel'hozizdat, 1988. - 167 s.
6 Korshunov A.V. Kartofel' Rossii // pod red. A.V.Korshunova. - M.: Kolos, 2003.
- 248 s.
7 Kumar, P., Pandey, S. K., Singh, B. P., Singh, S. V., Kumar, D. (2007) Effect of nitrogen rate on growth, yield, economics and crisps quality of Indian potato processing cultivars// Potato Res., - №50. - P. 143-155.
8 Babaev S.A. Sroki posadki kartofelya v gornyh usloviyah Alma-Atinskoi oblasti// Nauchnye osnovy vozdelyvaniya kartofelya v Kazahstane. - Alma-Ata, 1980. - S. 161-165.
9 Nurgaliev A.N. Urojainost' kartofelya v zavisimosti ot srokov posadki v usloviyah Celinogradskoi oblasti // Nauchnye osnovy vozdelyvaniya kartofelya v Kazahstane: Sb. tr.
- Alma-Ata, 1980. - P. 91-96.
10 Krasavin V.F. Rezul'tativnost' selekcionnoi raboty po kartofelyu v Kazahstane.
- Almaty, 1996. P. 85.
11. Ligai G.L. Selekciya kartofelya na ustoichivost' k virusnym boleznyam v Kazahstane// Vestnik s.-h. nauki Kazahstana, 1999. - № 6. - S. 30-35.
12 Rahimjanov M.K. Effektivnost' elementov tehnologii vozdelyvaniya kartofelya v suhoi stepi Severnogo Kazahstana: dis. ... kand. s.-h. nauk: 06.01.09. - Novosibirsk, 2004.
- 137s.
13 Rekomendacii po tehnologii vozdelyvaniya kartofelya v Severnom Kazahstane // pod red. K.K. Abdullaeva, 2009. - 56 s.
14 Dopuschennye k ispol'zovaniyu perspektivnye sorta i gibridy kartofelya i ovoschebahchevyh kul'tur. - Almaty, 2004. - 46 s.
15 Sorta i gibridy kartofelya i ovoschebahchevyh kul'tur selekcii Kazahskogo nauchno-issledovatel'skogo instituta kartofelevodstva i ovoschevodstva, dopuschennye k ispol'zovaniyu v Respublike Kazahstan. Katalog. - Astana, 2010. - 101 s.
16 Pochvy. Metody opredeleniya vlajnosti, maksimal'noi gigroskopicheskoi vlajnosti i vlajnosti ustoichivogo zavyadaniya rastenii: GOST 28268-89.
- M: Standartinform, 2006. - 8 s.
17 Pochvy. Opredelenie podvijnyh soedinenii fosfora i kaliya po metodu Machigina v modifikacii CINAO: GOST 26205-91. - M: Izdatel'stvo standartov, 1992. - 10 s.
18 Dospehov B.A. Metodika polevogo opyta (s osnovami statisticheskoi obrabotki rezul'tatov issledovanii). - 5-e izd., dop. i pererab. - M.: Agropromizdat, 1985. - 351 s.
19 Chernenok V.G. Azotnyi rejim pochv Severnogo Kazahstana i primenenie udobrenii. - Akmola:AAU im. S.Seifullina, 1997. - 91 s.
20 Chernenok V.G. Nauchnye osnovy i prakticheskie priemy upravleniya plodorodiem pochv i produktivnost'yu kul'tur v Severnom Kazahstane. - Astana, 2009.
- 66 s.
21 Diagnosticheskie podhody k postroeniyu optimizirovannyh sistem udobreniya zernovyh kul'tur na temno-kashtanovyh pochvah Severnogo Kazahstana// Materialy Vsesoyuz. sovesch. mejvuz. koordinac. soveta po agrohimii. - Alma-Ata, 1990. - S. 227-234
22 Chernenok V.G. Teoreticheskie osnovy optimizacii i diagnostiki mineral'nogo pitaniya zernovyh kul'tur v suhostepnoi zone Severnogo Kazahstana: dis. ... dokt. s.-h. nauk: 06.01.04. - Omsk, 1993. - 55 s.
23 Kartofel' dlya pitaniya: https://agrokorenevo.ru/kartofelya_dlya_pitaniya
24 Ayupov E.E., Apushev A.K., Gabdulov M.A. Vliyanie mineral'nyh udobrenii na urojainost' i kachestvo sortov kartofelya v usloviyah Zapadno-Kazahstanskoi oblasti/ Izdenister, ratijeler. Issledovaniya, rezul'taty. - Almaty, 2014. [Electronic resource]. Rezhim dostupa: https://articlekz.com/article/12555/, svobodnyj.
25 Chechetko I., Lut N. Kartofel' v kategorii// Zerno, 2007. - №12. - S. 15-18.
РЕЗЮМЕ
Р.Ш. Кузданова1*, В.Г. Черненок1, Е.Т. Нурманов1 ВЗАИМОСВЯЗЬ УСЛОВИЙ АЗОТНОГО ПИТАНИЯ С ПРОДУКТИВНОСТЬЮ КАРТОФЕЛЯ СОРТА ТАМАША 1Казахский агротехнический университет имени С. Сейфуллина, 010011, Астана, пр. Женис, 62, Казахстан, *e-mail: roza_kuzdanova@mail.ru
В статье представлены результаты трехлетних (2015-2017 гг.) исследовании по изучению влияния условии азотного питания на продуктивность и качество картофеля сорта Тамаша. Исследования проводились на темно-каштановых тяжелосуглинистых карбонатных почвах Центрального Казахстана с содержанием гумуса 2,73-2,79 %, общего азота - 0,147-0,172 %, общего фосфора - 0,20-0,25 %, с высоким уровнем обеспеченности подвижным фосфором и калием, низким содержанием нитратного азота, слабощелочнои реакциеи почвенного раствора. Исследования показали высокую отзывчивость картофеля на азотные удобрения. По результатам исследовании выявлена высокая корреляционная связь продуктивности картофеля с содержанием азота нитратов в почве (R=0,85-0,96), определен оптимальньш для картофеля сорта Тамаша уровень азота нитратов в 0 -40 см слое почвы - 17-19 мг/кг. Повышенное содержание азота нитратов в почве незначительно снижало крахмалистость картофеля.
Ключевые слова: почва, азотные удобрения, картофель, продуктивность, качество, взаимосвязь.
SUMMARY
R.Sh. Kuzdanova1*, V.G. Chernenok1, E.T. Nurmanov1 THE RELATIONSHIP OF NITROGEN NUTRITION CONDITIONS WITH THE PRODUCTIVITY
OF TAMASHA POTATOES 1S. Seifullin Kazakh Agro Technical Research University, 010011, Astana, Zhenis avenue, 62, Kazakhstan, *e-mail: roza_kuzdanova@mail.ru
The article presents the results of three-year (2015-2017) studies research on the influence of nitrogen nutrition conditions on the productivity and quality of potatoes variety Tamasha. The studies were carried out on dark brown heavy loamy carbonate soils of Central Kazakhstan with a humus content of 2.73-2.79 %, total nitrogen - 0.147-0.172 %, total phosphorus - 0.20-0.25 %, with a high level of availability of mobile phosphorus and potassium, low content of nitrate
nitrogen, slightly alkaline reaction of soil solution. Studies have shown a high responsiveness of potatoes to nitrogen fertilizers. According to the results of the research, a high correlation between potato productivity and the nitrate nitrogen content in the soil (R=0.85-0.96) was revealed, the optimal level of nitrate nitrogen in the 0-40 cm soil layer was determined for Tamasha potatoes - 17-19 mg/kg. The increased nitrogen content of nitrates in the soil slightly reduced the starchiness of potatoes.
Key words: soil, nitrogen fertilizers, potatoes, productivity, quality, relationship.
АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МЭЛ1МЕТТЕР
1 Кузданова Роза Шахмановна -топырацтану жэне агрохимия кафедрасынын ага оцытушысы, ауыл шаруашылыгы гылымдарынын магистр^
e-mail: roza_kuzdanova@mail.ru
2 Черненок Валентина Григорьевна - топырацтану жэне агрохимия кафедрасынын профессоры, ауыл шаруашылыгы гылымдарынын докторы, e-mail: chernenok2@mail.ru
3 Нурманов Ербол Teлешулы -топырацтану жэне агрохимия кафедрасынын цауымдастырылган профессоры, ауыл шаруашылыгы гылымдарынын кандидаты, e-mail: nur.erbol@inbox.ru
