13ХГГАР 03.20.01
1964-1985 жж. Орталык К,азак,стандагы ауыл тургыныньщ кYнделiктi eMipiH4eri денсаулык сактау жагдайыньщ мэселелерi
Зауреш Г. Сактаганова1, Марат Ы. Ыбырайхан2*
Академик Е.А. Бекетов атындагы Караганды университетi, Караганды, Казахстан
^Корреспонденция Yшiн автор:[email protected]
1https://orcid.org/0000-0001-8775-7089 2https://orcid.org/0000-0002-7035-1872 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-131-150
Ацдатпа. Денсаулык сактау саласы 9Mip4i4 барлык аспектiлерiмен тыгыз байланысты, ейткеш бул адамныц Tipi тiршiлiк иеа ретщдеп басты кажеттлш. Зерттеуде Орталык Казакстандагы денсаулык сактау жагдайын аньщтауга, зерттелетiн кезецдеп оныц даму ерекшелштерше, жетiстiктерi мен кемшiлiктерiне бага беруге эрекет жасалды. Макалада Ресей Федерациясыныц мемлекеттiк мурагатыныц, КР Орталык мемлекетик жэне облыстык мурагаттарыныц кужаттык материалдары пайдаланылды. Зерттелiп отырган кезецде денсаулык сактау жуйесщде жумыс iстеген медицина мамандарымен (дэрiгерлермен/ медбикелермен) жэне Каркаралы, ¥лытау, Шет, Жацаарка, Нура, Актогай жэне ещрдщ баска аудандарыныц казактар басым ауылдарыныц тургындарынан жинаган автордыц ауызша интервью материалдары мен мурагат деректерiне салыстырмалы талдау жузеге асырылды. Корытындылай келе, авторлар 1970-1985 жылдары ауыл халкыныц денсаулык сактау саласына деген камкорлыгы жэне оныц децгеш жыл сайын есiп/ оц динамикага ие болганын атап еттi. Бiрак казакстандык ауыл емiрiнiц ерекшелiгi мен киындыктарына байланысты туындайтын кайшылыктар кебше ез шешiмiн таппады. Мемлекеттщ денсаулык сактау кшде себептердi аныктау мен жоюга емес, аурулардыц салдарымен курес проблемасына гана назар аударуы, эаресе шалгай аудандардагы ауылдардыц халкына медициналык кызмет керсетудi камтамасыз ету мэселелершщ толыкканды шешiлмеуiне экелiп сокты жэне жаца проблемалар мен киындыктар тугызды. Жарияланган зерттеулер мен дереккездердi ецдеу жэне талдау жалпы гылыми жэне тарих гылымыныц арнайы эдiстерiн пайдалана отырып жYргiзiлдi/ бул Орталык Казакстан ещрщдеп ауыл тургындарыныц денсаулык жагдайына жэне оган кецестш казакстандык ауылдык денсаулык сактау жYЙесiнiц кYнделiктi емiрдегi эсерiне сипаттама беруге мYмкiндiк тудырды.
ТYЙiн сездер: кYнделiктi емiр; Орталык Казакстан; денсаулык сактау; интервью; ауыл.
ХГГАР 03.20.01
Received 1 April 2022. Revised 05 May 2022. Accepted 31 May 2022. Available online 30 June 2022. For citation:
Saktaganova Z.G., Ybyraikhan M.Y. On the issue of the state of health care in the daily life of a rural resident in Central Kazakhstan in 1964-1985 //Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2022. - Vol. 139. - №. 2. - С. 131-150. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-131-150
Для цитирования:
Сактаганова З.Г., Ыбырайхан М.Ы. К вопросу о состоянии здравоохранения в повседневной жизни сельского жителя в Центральном Казахстане в 1964-1985 гг. // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2022. - Г. 139. - №. 2. - С. 131-150. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-131-150
131
Юркпе
Тарих гылымы негiзiнен улы окигаларды зерттеуге багытталган. Алайда бYгiнгi куннщ тарихшыларын кеп жагдайда улы окигалар астарындагы карапайым адамдардыц емiрi/ коршаган ортага катынасы мен кезкарасы кызыктырады. БYгiнгi кYнде бул багыттагы зерттеулер кYнделiктi емiр тарихы аясында жYргiзiлуде жэне езшщ езектiлiгiн ^н сайын дэлелдеп келедi. Жалпы денсаулык сактау такырыбыныц езектiлiгi келесi мэселелерге эсерiмен аныкталады: 1) адамныц денсаулык жагдайы; 2) демографиялык есiм; 3) элеуметик-экономикалык жагдай жэне т.б.
Кецеслк кезецнщ ауылдык кYнделiктi емiрiндегi денсаулык сактау мэселелерi адам емiрiнiц эртYрлi аспектiлерi бойынша келесi жагдайларды аньщтауга септесетiндiгiмен езектi: 1) кYнделiктi емiрдегi iшкi себептерден орын алган езгерктерд^ 2) кецеслк кезецдеп сырткы эсерлер экелген езгерктердь КYнделiктi емiр тарихы жагдайларыныц аясын кещспк пен уакыт аныктайды. Макалада уакыт аралыгы ретшде 1964-1985 жж., ал кещспк ретшде Орталык Казакстанныц ауылдык аймактары карастырылган. Объект Орталык Казакстан ауылдык аймактарыныц тургындары, ал пэн кYнделiктi емiрдегi денсаулык сактау мэселелерi/ максат уакыт аралыгы жэне кещспктеп объект пен пэщд жан-жакты карастырып, езiндiк корытындылар жасау.
Методология жэне материалдар
Макаланыц методологиялык негiзiне тарихилык жэне жYЙелiлiк принципi алынып, 1964-1985 жж. Орталык Казакстан ауылдык аймактарыныц кещсигщдеп денсаулык сактау iсiндегi турактылык пен езгерктер бiртутас жYЙе ретiнде карастырылды. Жалпы гылыми эдiстер арасынан индукция жэне дедукция/ анализ жэне синтез тацдап алынды. Жеке мысал аркылы аймакка ортак жагдайларды
индукция эдiсiмен сараптап, аймакка ортак, Yрдiстердi дедукция эдidмен талдау аркылы кYнделiктi eмiрдегi жеке тулга, шагын орта ерекшелiктерiне байланысты iшкi жэне сырткы себеп-салдарларды карастырамыз. Макалада микротарих тэсiлiн колдану макроуакигалардыц кYнделiктi eмiр кагидаттарына эсерiн аныктауга, тарихи-салыстырмалы эдiс архив кужаттарын колдана отырып, ауызша интервью материалдары аркылы уакыт бойындагы денсаулык сактау жагдайын салыстырмалы багалауга мYмкiндiк бердь Проблемалык-хронологиялык эдiс аркылы денсаулык сактау кшщ уакыт бойындагы оц жэне терiс eзгерiсiн карастырып, институционалды эдiспен адам денсаулыгына мемлекеттiк субъекплердщ тiкелей эсерiн бакылап, аналогия эдюмен баска елдер, уакыт жэне кещспктеп денсаулык сактау iсi бойынша уксастыктарды кeрсетiп/ диахронды-курлымдык эдiспен кещспктеп тарихи шындыктыц мэншщ eзгерiсiн аныктауга талпындык.
Макаланы жазу барысында архивтiк кужаттардан Ресей Федерациясы
Мемлекеттiк архившщ (РФМА/ГАРФ) 8009 коры (КСРО Денсаулык сактау министрлш), 5465 коры (Медициналык кызметкерлер кэсшодагыныц Орталык комиссиясы), Казакстан Республикасы Орталык Мемлекеттiк архившщ (КР ОМА/ЦГА РК) 155 коры (Медициналык кызметкерлердщ Казак республикалык Кэсiподак комитетi) материалдары колданылды.
Ауызша деректерден 2021-2022 жж. акпан айлары аралыгында Орталык Казакстанныц барлык аудандары бойынша ауызша интервью эдiсiмен жиналган материалдар пайдаланылды. Макалада кeптеген респонденттердщ арасынан тацдап алынган 1964-1985 жж. Орталык Казакстанныц эртYрлi аудандарында денсаулык сактау саласында кызмет жасап, жергiлiктi жердеп шынайы жагдайды кeрген медициналык мамандардыц берген ауызша материалдары арнайы дерек шогырын курады. Макалага дереккeз ретшде жиналган
интервью материалдарын гылыми максатта пайдалану, респондент ойын жинакы api тYсiнiктi турде жеткiзу кажеттыш негiзгi ойды сактай отырып, респондент сeзiне стилистикалык езгерктер енгiзудi талап еттi. Сонымен катар кецестш уакыттагы аудандык, облыстык децгейдеп баспасез материалдары да мацызды деpеккeзi болып табылды.
Талк,ылау
КYнделiктi eмip аясындагы, оныц iшiнде ауылдык аймактардагы денсаулык сактау мэселелеpi тарихнамасын келеа топтарга бeлiп карастырамыз: 1) шетелдш, сонымен катар pесейлiк; 2) кецестш, сонымен катар Казак КСР кезещндеп ецбектер; 3) Тэуелсiз Казакстан кезещндеп ецбектер.
Шетелдш тарихнамадан такырыпка байланысты негiзгi авторлар pетiнде Ф. Бродель, Э. Ле Руа Ладюри, Ф. Арьес пен Ж. Дюби жэне т.б. атап етуге болады (Бродель, 1986:622, Ле Руа Ладюри, 2001:541, Арьес, 2017:676). Бул авторлар денсаулык сактау жэне баска да такырыптар бойынша ауылдык аймактардагы кYнделiктi eмip еpекшелiктеpiн карастырады. Шетелдiк тарихнаманыц бip бeлiгi pетiндегi 1991 ж. берп pесейлiк тарихнамадагы такырыпка катысты бipкатаp зерттеу жумыстарыныц арасында В.В. Наухацкийдщ монографиясы, А.Н. Кабановтыц диссертациясы мазмуны мен кeлемi жагынан аукымды ецбектер (Наухацкий, 2005:275, Кабанов, 2005:257). Кецестш тарихнамада ауылдык кунделшп eмip, оныц iшiнде денсаулык сактау мэселелеpi непзшен тарихшылардыц элеуметтiк-экономикалык багыттагы
зеpттеулеpiнде камтылды. Ауыл eмipiндегi оц eзгеpiстеpдi гарсетуге арналган бул жумыстардыц катарынан А.А. Рогачевтщ зеpттеуi мен Г.Е. Танкованыц диссертациясы назар аударарлык (Рогачев, 1987:158, Танкова, 1980:274). Кецесик кезецдегi К,азакстанныц денсаулык сактау мэселелеpi Э. Галиев, У. Алдабергенов пен М. Тэтамов зеpттеулеpiнде эpтYpлi аспектiлеp бойынша талданады (Галиев, 1990:144, Алдабергенов, 1977:151,
Тэпмов, 1990:240). Тэуелсiз Казакстандагы Отандык тарихнамада такырыпка катысты мэселелерге ез зерттеулерщде арнайы кец1л белiп жYрген авторлар ретщде З.Г. Сактаганова мен К.К. Абдрахманованы атап етуге болады (Сактаганова, 2017:456).
Нэтижелер
Макалада Орталык Казакстанныц ауылдык аймактарындагы кешендi жетiстiктермен катар денсаулык сактау кщдеп келесi непзп багыттардагы кемшiлiктерге токталамыз:
1. Емханалардыц салынуы жэне жагдайы;
2. Медициналык мамандармен камтамасыз ету, наукастарды тасымалдау;
3. Жукпалы аурулармен ^рес барысы жэне нэтижелерi/ ана мен бала жагдайы.
Орталык Казакстан угымы 1932 ж. берi бiр гана Караганды облысын бiлдiредi/ бYгiнгi кYнде 9 ауданды курайды, тек 1973-1997 ж. аралыгында Жезказган облысы Караганды облысынан белiнiп шыккан. 1979 ж. БYкiлодактык санак мэлiметтерi бойынша жалпы халык саны: 1. Караганды облысы -1,25 миллион; 2. Жезказган облысы - 450 мыща жуык. Ауыл халкыныц саны: 1. Караганды облысы - 260 мыща жуык; 2. Жезказган облысы - 176 мыц (Итоги Всесоюзной..., 1983:96). Орталык Казакстан угымы аясында ею облыс бойынша да мэлiметтер карастырылады.
Караганды облысы негiзiнен ендiрiстi екенш ескерсек, халыктыц 85% калалар мен поселкелерде, тек 15% ауылдык аудандарда турды. Сондыктан денсаулык сактау баскармасыныц назары негiзiнен ендiрiс орындары жумысшыларына берiлетiн медициналык кемек сапасына багытталды. Караганды облысыныц жетекшi ендiрiс салалары - кемiр/ кара жэне тYCтi металлургия, химия ендiрiсi едi (КР ОМА. К.155. Тiзбе 1. 1439 к. Ауыл тургындарына медициналык кызмет керсету жайлы кужаттар. 19 п.). Элеуметтанушы М. Тажин жэне М. Тажимбетов, сонымен катар
экономистер М. Исаева жэне Х. Арыстановтьщ жштеуш негiзге ала отырып, Н.З. Такижбаева ауылдык аймактардыц даму децгеш бойынша Казакстан облыстарын 4 топка белген. Бул топтастырудыц iшiнде Караганды облысы жекелей алганда 1-шi/ элеуметик дамудыц жогары децгеш мен емiр CYPудiц жаксы жагдайлары бар топка енген. Жеке алынган Жезказган облысы соцгы, 4-шi топка, ягни депрессивп аймактар катарында (жумыссыздар ец кеп аймак) (Такижбаева, 1999:15). Демографиялык статистика материалдарына CYЙенсеK/ ауыл халкы барлык республика тургындарыныц курамында 1970-шi жылга дейiн басымдыкка ие болган, бер1лген мерзiмнен кейiн кала халкынан Yлес салмагы мен саны жагынан темендей бастады (Такижбаева, 1999:41).
Республика бойынша 1964-1985 жж. денсаулык сактау саласында оц езгерiстер кезецнщ басынан бастап аягына дейiн Yздiксiз орын алып отырды. Бул езгерiстер сапалык жагынан, бiрак негiзiнен сандык сипатта кершс бердi. Берiлген мерзiмдегi оц езгерктер багытын аныктау Yшiн кезец шщдеп бастапкы уакыттагы республика бойынша сандык керсетюштерге токталсак.
Ауылдык денсаулык сактауга келемдi iс-тэжiрибелiк шефтiк кемектi келеа гылым-зерттеу институттары жYргiздi: кез аурулары институты, клиникалык жэне тэжiрибелiк хирургия, онкология жэне радиология, Эпидемиология, микробиология жэне гигиенаныц Казак институты (КИЭМГ), ОМД, Алматы, Караганды, Целиноград медициналык институттары жэне т.б. Республика бойынша 1968 ж. ЖОО тэмамдаган 1487 жас дэркердщ шщде жумыска кiрiскен 583 немесе 40% ауылдык жерде ецбек етп, оныц iшiнде 142 дэрiгер учаскелiк емханаларда маман ретщде. 1968 ж. медучилищеш тэмамдаган 8434 тYлектен ауылдык жерде 4977 адам немесе тYлектердiц 60% жумыс жасады. 1969 ж. ауылдык емдеу-профилактикалык мекемелерiне 550 дэркер, оныц iшiнде аудан орталыктарында 400 маман, селолык дэрiгерлiк учаскелерде жумыс ктеуге 150 маман, 4500 орта
медициналык маман жiберiлген. 1968 ж. тамызында Шыгыс Казакстан мен Жамбыл облысында шалгай мал жайылымдарындагы медициналык кызмет керсету жагдайын тексеру уйымдастырылган. 1969 ж. маусым-шiлде айларында бул тексерiс Шымкент, Караганды, Кызылорда жэне Семей облыстарында жYргiзiлдi. Шалгай мал жайылымдары мен шел дала аймагындагы совхоздардыц халкына малды кыстату уакытында практикалык кемек керсету Yшiн республиканыц 9 облысына гылыми-зерттеу институттарыныц жогары бiлiктi мамандары шыккан.
1965-1969 жж. жергШки кецестер, совхоздар, колхоздар 30 аудандык емхана жэне поликлиника, 112 учаскелш емхана мен амбулатория, 12 мамандандырылган диспансер, 185 фельдшерлiк жэне фельдшерлш-акушерлш пункт, 4 дэр1хана жэне 6 санэпидемстанцияга арнап гимараттар белдi немесе салып бердi. Шалгай жайылымдардагы мал
шаруашылыгы участоктерi жэне баска аудандардыц шалгай аймактарында 100 козгалмалы фельдшерлiк пункт, 25 козгалмалы дэркерлш амбулатория, 19 ана мен бала консультациясы, 26 стоматология кабинетi/ 14 клинико-диагностикалык зертхана, 52 аптекалык дуцпршек, 221 децгелектегi дезинфекциялык камера эрекет ети. Орталык аудандык емханалар рентген жэне физиотерапиялык кабинеттер, клиникалык зертханалар, функционалды диагностика кабинеттерiмен жабдыкталган (эртYрлi децгейдеп жумыс мазмуны). Селолык учаскелiк емханалардыц 36% рентген кабинеттерiмен/ 52% клинико-диагностикалык зертханалармен, 22% физиотерапиялык кабинеттермен
камтылган.
Ауылдык аймактагы 10 мыц тургынга шакканда наукастарга арналган тесек-орындармен камтамасыз ету 73,8, дэрiгерлермен камтамасыз ету 4,6, орта медициналык кызметкермен камтамасыз ету 38,8 кураган (калалык аудан орталыктарында бар тесек-орын мен медицина мамандарын
есептемегенде). Ауыл тургындарын кала мекемелерiне жаткызу 22%, ал жаткызудыц жалпы децгеш республика бойынша 100 ауыл тургынына есептегенде 1967 ж. 20,4. Орта есеппен эр ауыл тургынына 1967 ж. 6-га жуык мэрте амбулаторияга бару, оныц iшiнде 3-ке жуык мэрте дэркерге бару керсеткiшi тэн. Калалык емдеу мекемелерiне ауыл тургындарыныц баруы 1968 ж. барлык дэркерге барудыц 9% курады. 1967 ж. ауылдык жердегi туу керсеткiшi 1000 тургынга 28,5/ жалпы елiм керсеткiшi 5,4, бала елiмi керсеткiшi 23,7 (РФМА. К.8009. Тiзбе 50. 771 к. Ауыл тургындарына медициналык кемекл уйымдастыру жайлы 21.07.1969 ж. жиналыстыц материалдары. 1525 п.). 1969 ж. ауылдык емхана мекемелерiндегi тесек-орын саны 47 мыц, ал 1000 адамды камтамасыз ету 73,8 керсеткiш аукымында, ал ауыл халкыныц кала стационарына да барып каралатынын ескерсек бул керсетюш 92,9 курайды (196048,7). Аудандык емханалардыц жалпы тесек-орны 21 мыц (1960 ж. 14 мыц), учаскелш
емханаларда 28 мыц орынга жеттi (1960 ж. 16 мыц).
1968 ж. Казакстан КП ОК жэне Министрлер Кецесшщ республиканыц шалгай аудандарынан жастарды конкурссыз кабылдау туралы №141 жэне №481 каулысы
шыкты. 1968 ж. осы аудандардан конкурстан тыс 353 адам кабылданды. Республиканыц медициналык училищесше 7569 адам, оныц шшде ауылдык жерден 4121 адам кабылданган (РФМА. К.8009. Тюбе 50. 771 iс. Ауыл тургындарына медициналык кемектi уйымдастыру жайлы 21.07.1969 ж. жиналыстыц материалдары. 261 п.). Караганды облысы бойынша сандык керсетюштер де оц езгерiстердi байкатады.
Кесте 1. Караганды облысы бойынша денсаулык сактау кшщ кврсеткiштерi (Кажикаримов, 1970:142-145).
Аурухана мекемеа Дэркер Орта медициналык курам
1965 1969 1965 1969 1965 1969 1965 1969
Облыс бойынша 184 190 17615 19885 3456 4111 10549 13546
Ауылдык аймак бойынша 98 101 3305 3880 362 436 1380 1885
Актогай 3 4 110 160 16 26 58 82
Жездi 11 11 300 345 34 40 138 203
Егiндiбулак 5 6 160 200 21 26 53 83
Жацаарка 12 13 350 415 33 40 126 163
Каркаралы 9 10 270 310 35 47 102 156
Нура 15 15 360 460 33 34 151 173
Осакаров 12 9 495 565 59 65 235 318
Тельман 11 12 500 570 52 57 223 312
Ульянов 12 13 365 445 39 42 143 204
Шет 8 8 395 410 40 59 151 191
Жалпы сала бойынша кешендi жетiстiктерге кол жеткешмен ауылдык аймактардагы денсаулык сактау iсiнiц езгешелiгiне байланысты езiндiк
кемшШктер байкалды. Бул кемшiлiктермен кYрес барлык уакытта жYргiзiлдi жэне эрдайым толыкканды ез нэтижесiн бермедi.
Француз тарихшылары ХХ гасырда денсаулык сактау iсi адамныц толыгымен жеке емiрiне тиесШ болудан калып, мемлекеттiц кадагалауына кешкен сала болды деп керсетедi (Арьес, 2017:47). Адамдар непзшен Yйiнде емес, емханада емделед^ денсаулыгы нашарлагандары емiрiнiц соцгы сэттерiн емханада еткiзедi/ мемлекеттщ мамандары адамдар
денсаулыгын кадагалайды жэне т.б. Мемлекеттщ денсаулык сактау iсiн ерктету Yшiн ец басты назар аударган мэселесi -денсаулык сактау орны, сэйкес мекемесiнiц курылысы едь
Кецестiк кезецдегi жетiстiктерге карамастан ауылдык жердеп емхана мекемелерiнiц курылыс барысы толыгымен канагаттанарлык децгейде емес едь Бул Министрлiк жэне оныц органдары бекiткен iс-шаралардыц аткарылуына, аудандык жэне учаскелш емханалардыц, диспансерлердiц сыйымдылыгын арттыруга, оларда тиiстi мамандандырылган кемек керсетуге кедергi жасады. Материалдык-техникалык базаны жасактау жайлы партия мен Yкiметтiц тапсырмасын курылыс мекемелерi/ ауыл шаруашылыгы министрлiгi жэне
облаткомдар аткара алмады. Кептеген ауылдык медициналык-санитарлык
мекемелер узак уакыт нашар жабдыкталган гимараттарда орналасты. 1960 жж. 11 облыстык, 54 аудандык жэне 140 учаскелш емхана салынганымен, керсеткiш суранысты канагаттандыруга жеткiлiксiз едь
Облыстарда элi де колхоздар мен
совхоздарда ауылдык емдеу-
профилактикалык жэне дэр1ханалык мекемелердi кооперациялык курылыс жолымен салуга каржы аз тартылды. Шаруашылык басшылары жэне жергШкл кецес депутаттары эзiрге бар денсаулык сактау мекемелерш кецейтуге гимараттарды аз келемде бердь Каржылар жыл сайын игерiлмегендiктен/ денсаулык сактауга арналган жаца объектлер курылысын бастау мYмкiндiгiне кедерп болып отырды. 19591965 жж. Казак КСР ауыл шаруашылыгы министрлш емханалар салуга белген каржы тек 60% игерьлген, ал тесек-орын енпзу тек 32% орындалган едi (РФМА. К.8009. Тiзбе 50. 771 к. Ауыл тургындарына медициналык кемектi уйымдастыру жайлы 21.07.1969 ж. жиналыстыц материалдары. 278 п.).
Орталык Казакстан бойынша шалгай орналаскан ¥лытау ауданы респондента жергШкл жердегi емханамен камтамасыз ету туралы: «Аудандагы емхана салу кше Т. Шарманов 1957 ж. дэркер болып келгенде кеп кец1л белшш, калыптастырылган емханалар 1975 ж. дешн толыгымен ескiргенше пайдаланылды. 1975 ж. Т. Шарманов акша белгiзiп/ емхана салдырды. Бiрак/ сол кездегi хатшы каржыны баска да мацызды максатка жумсап, емхана жатакхана жобасымен курама калкан Yй материалымен салынды. 1980 ж. типтш емхана курылысы басталып, бiрiншi кабаты гана салынып аякталмай калды» (Эбдiрахманов/ 2021).
1970 жж. басында бiркатар облыстарда аудандык емханалардыц жумыс куаты темен болды, 10-15 орындык емханалар бiрден жойылмады. Колда бар наукастарга арналган тесек коры бiркатар облыстарда толыгымен колданылмай, кажетплш пен мYмкiндiк болса да орталык жэне аудандык емханалардагы учаскелiк емханалардыц мамандандырылган мекемелер мен
белiмшелерге айналдырылуыныц децгейi темен болды. Кептеген ауылдык аудандарда стационар бойынша, сонымен катар амбулаторлык-поликлиникалык кызмет бойынша да емдеу жумысы темен децгейде калып отырды. Ауыл тургындарына жедел жэрдем керсету жумысы зардап шектi. 0кшшке орай шалгай жайылым тургындары толыгымен профилактикалык тексерктен етпей калып жYрдi (РФМА. К.5465. Тiзбе 26. 4165 iс. Медициналык кызметкерлер кэсiподаFыныц XII Казак Республикалык конференциясыныц
хаттамасы. 16 п.).
Орталык Казакстандагы ауылдык емханалардыц калыптасуы жайлы респонденттiц сезiнше мэселе баяу шешьлдк «Совхоздардагы емханалардыц калыптасуы баяу жYрдi. Негiзiнен ауылдарда дэрiгерi жок, тек фельдшерi бар фельдшерлш-акушерлiк пункт (ФАП) кана жумыс жасайтын. Гимараттары 1980 ж. дейiн типтiк емес, тек бешмделген болды. Мысалы, типтш емхана тек Каракецгiрде салынды, 35 орындык» (ЭбдiрахманоB/ 2021).
Ауыл емханаларын улгайту бойынша жумыстар жYргiзiлгенiмен нэтижеа кецiл толтырмады. Себебi жергiлiктi жерлерде уйымдастыру жумыстары темен децгейде жYрдi, ауылдар шалгай жэне шашырацкы орналаскан, телефон байланысы жок, жол жагдайы нашар жэне т.б. 1974-1976 жж. Жезказган облысында тек екi учаскелш емхана дэрiгерлiк амбулаторияга айналган. Шагын емханалардыц кеп болуы тесек-орын корын жеткiлiктi пайдалануга кедергi болып, бул ез кезегщде медициналык кемек келемш айтарлыктай азайтты (КР ОМА. К.155. Тiзбе 7. 1377 iс. Медициналык кызметкерлердщ кэсiподаFыныц есеп-сайлау
конференциясыныц хаттамасы. 6 п.).
Архивтiк кужаттардыц бiрiнде ауылдык емханадагы келесi жагдай сипатталады. «¥лытау ауданы учаскелiк емханаларыныц бiрiнiц жагдайы нашар. Емхана iшi лас, кажеттi жиhаз бен медициналык аппаратура жок (ультра жогары жиiлiктi терапия аппаратынан
баска). Тесек-орын жабдыктар кеп жуылып, ецiн жогалткан, халаттар жок, емхана гимараты санитарлык-гигиеналык
талаптарга сай емес. Бас дэркер спирттiк iшiмдiктi жиi колданады. Емхана кыска дайындалмаган, жендеу жYргiзiлмегеH/ палаталарда суык. Осыган уксас жагдайлар Шет, Агадыр, Актогай аудандарыныц учаскелiк емханаларында кездеседi. Кептеген емханаларда палаталар таза емес, дэлiздерде жиhаздар мен эртYрлi заттар ретсiз орналаскан. Бул тек ауылдык емес Жезказган, Никольск, Каражал калаларыныц емханасында да кездеседь
Жезказган облысында 24-тен астам шагын куатты учаскелiк емханалар мен олардыц 5 филиалы бар. 1 наукас тесек-орнын камтамасыз ету жылына 3400 мыц сомды курайды, ал дэрiгер дипломы элем бойынша ец кымбат. Бул ергежейлi емханалардыц куны 100 мыща дейiн жетедi. Бул емханалардагы тесек-орындар ете темен децгейде тек 150-180 ^н жумыс жасайды. Олардагы диагностика темен децгейде, поликлиникалык кызмет жок, колданыста непзшен кец спектрде эрекет ететш антибиотиктар, сондыктан бул ергежейлi емханалар мемлекет Yшiн тек кана шыгын емес, ауыл халкыныц денсаулыгына да орасан зор зиян келпрушь Ауыл тургындарыныц арасында созылмалы сыркат тYрлерi/ туберкулез бен обырдыц аскынган тYрлерi жиi кездесетiнi дэлелдендЬ> (КР ОМА. К.155. Тiзбе 1. 1213 к. Медициналык кызметкерлердщ кэсшодагыныц есеп-сайлау конференциясыныц хаттамасы. 35 п.). Бастапкыда кажеттiлiк деп табылып, 1960 жж. басталган ауылдык аймактардагы денсаулык сактау мекемелерiн улгайту iсi осындай кайшылыктарга ушырады. Архив дерегшен байкаганымыздай ауылдык емханалар мемлекет Yшiн шыгынды, емдеу нэтижелерi темен мекеме болды.
Ауылдарда ашылган шагын
емханаларды камтамасыз ету тиiмсiз жэне жергШкл жердегi жумыс жасауы нэтижесiз деп есептелгендштен 1970 жж. аягында жабыла бастады. Сол кездегi медицина
маманы: «Совхозда 25 тесек-орынды, перзентхана белiмшесi бар емхана болды. Кейiн 1970-шi жж. аягында емхананы белгiсiз себеппен жауып, дэрiгерлiк амбулатория ашылды» (Кошанова, 2021). Бул проблемалар кепшШк облыстардыц ауылдык жерлерiне ортак едi.
Архивтш кужаттарда кездескен жагымсыз мысалдар жекелеген аудандар мен ауылдар бойынша ушыраскан жэне негiзiнен тексерiс барысында аныкталган жагдайлар едi. ¥ксас жагдайларды баска да дерек кездершен байкаймыз. Кецесик-партиялык аппарат пен органдардыц емiрдiц барлык салаларына зор ыкпалымен жYргiзген жаппай тексерю мен кадагалауы жагдайында да, аудандык емханалардагы дэрiгер мамандардыц ез кызметше сын кетермейтiн карым-катынасы уакшалары орын алып турды. Облыстык газетке шыккан макалада осы кемшiлiк жайлы: «1962 ж. медицина институтын бтрген Т.Т. Каркаралы ауданы Кулболды участогыныц медпунктiнде мецгерушi болып жумыс жасаган. Жумысы халыкты
канагаттандырмайды. Аурухана жабылу алдында тур. Бул жагдайга уксастык Жацаарка ауданы «Жещс» совхозында бар. Каркаралыда К.Э. дэрiгер-рентгенолог болып ктейдь Тургындар оны унатпайды, мiн жэне кшэ тагатындар кеп. Себебi/ ол дерек жэне жумыс уакытында алкогольдi iшiмдiк iшедi. Кептеген жас дэркерлер совхоз участоктарында жалгыз iстейдi. Тэжiрибесi аз дэрiгерлерге алгашкы кезецдегi кемек зор болуы тшс» (Сейтказин, 1965:1).
Республика бойынша 1976-1980 жылдары 130-дан астам денсаулык сактау объектiсi iске косылып, тек 1980 ж. 1400 адам келш каралатын поликлиникасы жэне 1010 тесек-орыны бар 9 аудандык емхана, 300 адам келш каралатын поликлиникасы жэне 600 тесек-орыны бар 3 калалык емхана, 600 тесек-орыны бар 2 балалар емханасы жэне т.б. ашылган. Бiрак, республика денсаулык сактау объектьлершщ курылысы жылдам каркынмен жYргiзiлмедi. Бесжылдык бойына жыл сайын капиталдык каржы
салымдарыныц игерiлмеуi байкалды. Мысалы 1977 ж. 29%, 1979 ж. 31%, 1980 ж. 20% жогары капиталды каржылык салым немесе 10 миллион рубль игерымей калган.
1980 ж. каржыны игеру бойынша Гурьев, Жамбыл, Жезказган, Караганды, Талдыкорган облыстары негурлым темен керсеткiш керсеткен. Денсаулык сактау мекемелершщ курылысы Шыгыс Казакстан облысында аса нашар жYргiзiлген. Ауыл халкына медициналык кемек керсету мен уйымдастыруда бiркатар кемшiлiктер мен киындыктар кездестi. Мысалы, Жезказган облысында 30 учаскелш емхананыц 27-сiнде физиокабинеттер уйымдастырылмаган, емханалардыц жартысында клиникалык-диагностикалык зертханалар жок, ал электрокардиографиялык кабинеттер еш жерде болмаган (РФМА. К.5465. Тiзбе 26. 5578 iс. Медициналык кызметкерлер
кэспiодаFыныц Казак Республикалык комитетшщ XVI Пленумыныц хаттамасы. 25 п.).
Мемлекет тарапынан белiнген iрi келемдегi каржыны игеруде жэне емханалар курылысыныц сапасында бiркатар кемшiлiктер жiберiлiп отырды: «1981 ж. аудандык аурухана салынып, колдануFа берiлейiн деп жатты. СалFан ПМК Сельстрой. ЖазFан актiге барлык 100-ге жуык кемшiлiктерiн ашык керсетiп бердiм. Керсеткен пунктiлерiмнен 1 ай iшiнде тек екеуi орындалFан екен. Кайтадан кемшiлiктерiн керсетим... Емхана 1982 ж. кке косылды. Кандай кемшiлiктермен кке косылды, толык хабардар емеспiн. Меш бул iстен шеттеттi...» (СапарFалиеB/ 2021).
Француз тарихшысы Ф. Бродель пЫршше дэрiгерлер барлык коFамдарда эрдайым «эулие» адамдар болып есептелген (Бродель, 1986: 94). Кецес ОдаFында дэркер мамандармен камтамасыз ету бiлiм беру кшщ дамуымен байланысты iлгерiледi. Бiрак, ауылдык аймактардыц ерекшелiгiне байланысты, калалык жерлерге караFанда мамандармен камтамасыз етуде бiркатар кемшiлiктер орын алды. Эаресе маман жетiспеушiлiгi мен тураксыздыFы шалFай
орналаскан ауылдык аймактарда байкалды. Непзп себептер элеуметтш-турмыстык жэне ендiрiстiк едь
Архивтiк кужаттарда бул мэселеге байланысты деректер кездеседi. 1976 ж. ауылдан дэрiгерлiк кадрдардыц кеп келемде ке^мен байланысты Республикалык комитет облыстык Ецбекшьлер
депутаттарына жэне келесi облыстардыц облыстык кэсшодактарына хат жолдаган: Гурьев, Кекшетау, Жезказган, Торгай. Хатта медициналык кызметкерлерге арналган пэтерлердi кебейту суралган. Медициналык кызметкерлердщ тургын Yй жагдайлары элi де канагаттануга лайык емес едь Медициналык кызметкерлерге тургын Yйдi емдеу - профилактикалык мекемелерiмен бiрге кешендi тYрде салу кептеген облыстарда колга алынбай, бул максатка каржы карастырылмады (РФМА. К.5465. Тiзбе 26. 4805 к. Медициналык кызметкерлер кэсшодагыныц Казак Республикалык комитетiнiц XIII пленумыныц хаттамасы. 151 п.).
Ауылдык аймактардагы, эаресе шалгай аудандардагы маман жетiспеушiлiгiн шешудщ бiр жолы медицина бойынша жалпы мамандыктарды тэмамдаган дэрiгерлермен камтамасыз ету едi: «Дэркер мамандар келмейдi алыс жактарга, келсе турактамайды. Совхоздарга дэркер жетiспедi. Кейiн Шецбер, Каракецгiрде, АмангелдЦе, Сарысуда болды, Алгабаста болган жок, тек фельдшер болды. 70 пайызында 1 дэрiгерден болды. Олар 1972 ж. аудан ашылган соц келген мамандар. Карагандыдан емдiк iс деген жалпы мамандыкты бiтiрiп келген мамандар жумыс жасады (эрi хирург, терапевт т.б.). Казiргi кездегi отбасылык дэркер деген секiлдi...» (Эбдiрахманов, 2021).
1980 жж. басында жыл сайын ауылдык аймактардан 400-ден астам дэрiгер жумыс орнын тастап кетiп жYрдi. 1981 ж. тек Алматы облысынан 79 дэркер жэне 193 орта медициналык кызметкер, Семей облысынан сэйкесшше 42 жэне 107, Караганды облысынан сэйкесшше 42 жэне 84, СолтYCтiк
Казакстан облысынан сэйкесiнше 30 жэне 44 маман кетш калды. Мамандар тураксыздыгыныц негiзгi себебi Yй-турмыстык жэне ендiрiстiк жагдайларга канагаттанбау едi (РФМА. К.5465. Тiзбе 26. 5898 к. Каз КСР денсаулык сактау орындары мен кэсiподак комитеттерiнiц «Халык денсаулыгын сактауды жаксарту, оныц iшiнде ауыл шаруашылыгы жумыскерлерiне медициналык кемек керсетудi одан эрi жаксарту шаралары туралы» КОКП ОК жэне Министрлер Кецесшщ 22.09.77 ж. №870 каулысын орындауы туралы аныктама. 11 п.).
Ауылдык аймактарда негiзiнен жогары бiлiмдi дэркер маман жетiспеушiлiгi айкын сезiлдi: «Дэркерлер турактамады. Ауыл аудан орталыгынан шалгай болган соц дэрiгер мамандарды баска совхоздардан жiберсе, келген маманныц отбасы бул жерге кешiп келгiсi келмеген соц дэркерлер баска жакка кетш калатын. Бiзде бас дэрiгер Yнемi тапшы болды. Фельдшер мен медбикелер дэркер орнына жумыс жасай беретш. Кейде ауыр наукастар болса кершi совхоздыц бас дэрiгерiн шакыратын едш» (Нуржанова, 2021). Баспана мэселесi, отбасылык-турмыстык жагдай жэне жергiлiктi ерекшелштер маманмен камтамасыз етуде негiзгi кедерплердщ бiрi болды.
Медициналык мамандардыц жеткпеу жогарыда аталган емдеу мекемелерiнiц жабылуына да алып келдi: «Догалац совхозыныц Алгабас белiмшесiнде медпункт мецгерушiсi совхоз орталыгындагы ауруханага ауыскан соц, медпункт жабылып калды. Белiмше жэне оныц мацындагы 12 кыстак кысы-жазы медициналык кемек Yшiн совхоз орталыгына баруга мэжбYр. Кыс мезгiлiнде совхоз орталыгына катынау аса киын» (Эубэкiров, 2021: 4).
Ауылдык жердеп медицина мамандарыныц тынымсыз ецбегiн келесi мысалдан керуге болады: «Жубайым дэрiгер болып ктедь Жыл мезгiлi мен уакытка карамай, Yнемi жедел шакыртуда жYрдi, кыстактарды аралады. Эйел адам болган соц Yй шаруасына да Yлгеру керек, мен бШм саласында Yздiксiз кызмет iстедiм. Жумысы
ауыр болFандыктан инсульт алып калды» (Арконов, 2021). 1985 ж. Республика бойынша денсаулык сактау жэне элеуметтiк камсыздандыру саласындаFы эйелдер саны 82 проценттен астам керсетюшп курады (Галиев, 1990:127). Ауылдык жердегi мамандар жетiспеушiлiгiнен медициналык кызметкерлердiц эркайсына жYктеме бiрнеше есе артык тYсiП/ эсiресе саладаFы басымдыкты кураFан эйел мамандардыц ендiрiстiк жаFдайы да ауылдык жердегi турмыс ерекшелшне байланысты жец1л болмады. Шашырацкы орналаскан ауылдык елдi-мекендер арасындаFы жыл бойы Yздiксi3/ тынымсыз жол жYрiсi кызметiнiц бiр белiгiн курайтын медициналык маман ретшдеп эйел адамFа/ отбасыныц тiрлiгiн катар алып жYру оцаЙFа тYCкен жок.
Аудан орталыFы мен калалык елдь мекендерден шалFай жэне бiр-бiрiнен алыс орналаскан, жыл бойы жол катынасы киын ауылдык елдi-мекендердегi денсаулык сактау кшщ басты мэселелерiнiц бiрi - наукас тасымалы едi. АталFан киындыктармен катар наукас тасымалына жедел жэрдем келшмен камтамасыз етудегi кемшШктер керi эсер еттi.
Амбулаториялык кабылдауFа
наукастарды баFыттау жэне апару бастапкы уакытта нашар уйымдастырылды. Егер наукасты емханаFа жаткызу керек болса, келш табу киын, ал табылса тек шаруашылыктыц тасымал максаттарына пайдаланатын келiгi колданылды. Егер наукас дэркерге барамын десе, осы максатта ат немесе баска келш куралы керек болса мэселе жеке жаFдаЙFа карай шешiлдi. Бул мэселеш эр кун сайын туракты автобус катынасын калыптастыру аркылы шешуге болатын едi. ТурFындар ол автобустыц кашан жYретiнiн бiлуi кажет болды, бастапкыда (1980 жж. дейiн) бул жYЙе колданыста болмады. Архив кужаттары керсеткендей бул мэселе тек Казак КСР Fана емес, баска да Одактык республикаларFа ортак жаFдай (РФМА. К.8009. Тiзбе 50. 770 к. Ауыл халкына медициналык кемек керсетудi уйымдастыру мэселесi бойынша 21.07.1969 ж. главка
жиналысыныц Стенограммасы. 16 п.).
Жедел жэрдем келш мэселесшщ толыкканды шешiлмеуi жергiлiктi жерде наукастарFа жедел кемек керсетуге жэне медициналык мекемеге тасымалдауFа, дэрiгер мамандардыц ауылдык аймак турFындарын аралап толык
профилактикалык тексерiстен еткiзуiне керi эсерiн типздь Ауылдык аймактаFы медициналык келiк киынды^ы туралы респондент ез кызметiнен мысал келтiрдi: «1990-шы жж. дейiн жедел жэрдем келш болFан жок. Кандай келiк кездессе сонымен жYре беретiнбiз. Совхоз басындаFы шакыртуFа жаяу, белiмше мен кыстактарFа шакыртса атпен жэне кыста ат-шанамен бардык. Егер кыста боран соFып, ауа райы ^рт бузылса кыстакта немесе белiмше басында конып калатынбыз. Наукас жаFдайы тYзелгенше кYтетiн едiк. ТYзелмесе аудан орталы^ына жiберетiнбiз. 1980-шi жж. бастап кыстак пен белiмшелердi жоспарлы аралауFа совхоздыц жецiл келiгiмен/ шакырту болса тракторымен баратын болдык. Бiздiц ауылдаFы курылыста орыс жумысшы ек1 аяFын жаралап алды. Бiз наукасты жYк машинасыныц кабинасына салып, аудан орталы^ына апардык» (Нуржанова, 2021).
Халыкка уакытында медициналык кызмет керсету санитарлык транспортсыз мYмкiн емес. Республика медиктерiнiц карамаFында автокелiк бар, бiрак 1970 жж. соцына дейiн республикадаFы санитарлык автотранспорттты орталыктандырылFан жYЙемен жендеу жэне оларды кажеттi косалкы белшектермен жеткiлiктi келемде камтамасыз ету мэселесi шешiлмедi (РФМА. К.5465. Тiзбе 26. 4805 к. Медициналык кызметкерлер кэсiподаFыныц Казак Республикалык комитетiнiц ХШ пленумыныц хаттамасы. 44 п.). 1976 ж. республикада 33 станция жэне 26 подстанция, 231 жедел жэрдем белiмшесi болды. 69-ы мамандандырылFан 767 бригада уйымдастырылып, 850 автокелш жумыс жасады, оныц 254 рациямен камтамасыз етiлдi. Бiрак/ Шыныс Казакстан, Орал, ЖезказFан облыстарында дэркерлш
лауазымдарды элi де фельдшерлермен жабдыктау орын алды. Бул диагностиканы нашарлатып, нэтижеге терк эсер еттi (РФМА. К.5465. Тiзбе 26. 4805 iс. Медициналык кызметкерлер кэсiподаFыныц Казак Республикалык комитетшщ XIII
пленумыныц хаттамасы. 79 п.). Жедел жэрдем келiгiнiц жетiспеушiлiгi Одактыц баска да республикаларында байкалды (Кабанов, 2005:68).
Ауылдык аймактардагы жедел жэрдем келшнщ мэселесiн кецес Yкiметi шаруашылыктардагы келiктi пайдалану аркылы шешюа келдi жэне бул устаным 1980 жж. аягына дейiн жалгасты. Колхоздар мен совхоздар денсаулык сактау мекемелерше емдiк жэне профилактикалык шаралар жасауга, шугыл жагдайларда наукастарды медициналык мекемелерге жетюзуге тегiн келiк беруi тшс болды (Боголюбов, 1975:391). Алайда бул шешiмдер де накты орындалмай жатты. Кейбiр жерлерде, эсiресе ауыл шаруашылык кызметкерлерi тарапынан медицина адамдарына тоцмойындык жасау кездестi. Мысалы, Фрунзе совхозыныц директоры А. Э. кектемп егiс кезiнде Карагандыдан кемекке келген, жумыс Yстiнде ауырып, шугыл кемек кажет болган Аверьянов деген жумысшыны калага жедел жеткiзiп салуга келш бермей койган (Сейтказин, 1965:1).
Ауылдык жердiц кепшШгшде аталмыш кезецнiц соцына дейiн жедел жэрдем келш саладагы мацызды мэселе болып кала бердi: «Наукастарды жеке немесе совхоз келшмен тасымалдады. Келжт табу киын болды. Жедел жэрдем келш ете еск, жиi сынып, дурыс кызмет жасаган жок. Дэркерлер наукастарды тасымалдау Yшiн жалынып жYретiн. Босанатын эйелдердi де солай тасымалдадык. Геологтардыц танк секiлдi келшмен жYрген уакыттарымыз болды» (Толкенова, 2022).
Жедел жэрдем келшнщ мэселесiне жэне баска да денсаулык сактау iсiндегi кемшiлiктерге ауылдык аймактардыц тургындары ездерiне тэн кезкарастарына сай «эпифеномен» ретщде карады (Ле Руа
Ладюри, 2001:265). Сыркат ец бастысы емес, бастысы - елiм болып табылгандыктан, сыркаттанудыц бастапкы нышандарын карапайым халык елемедi. Кебше бул аталмыш кезецге дейiн талай киындык керген ауыл адамдарына тэн шыдамдылыктыц керсеткiшi мен
шаруашылык жумыстарынан босамайтын емiр салты болса, кейде салгырттыктыц да айкын керiнiсiн байкатты. Ауыл шаруашылыгыныц маманы бул мэселеге байланысты 1970-80 жж. кергешмен белiстi: «Совхоз келiгi алып келетiн наукасты. Дэрiгердiц ез машинасы болды. Бiрак/ негiзiнен совхоздыц кYшiмен аткарылды. Ол кезде рация ештеце де жок. Хабар бiреу аркылы келедь Белiмшелердiц ез басында гана телефон болды. Байланыс жок кой. Белiмшенiц езiнде 5-6 маман болды. Олар ^нде аралайды. Негiзiнен мотоциклмен жYредi. Хабар берiп отырады. Сол кезде ауру да жок. Кепшьлш сол ауруга да колы тимейдь Бiр аралап шыкканда кiм ауырып жатканы белгiлi гой ала кетесщ. Шопандарды график бойынша автолавка жэне дэркерлер аралайды» (Касенов, 2021).
1964-1985 жж. аралыгында КСРО аумагында аса Yлкен эпидемиялар орын алган жок. Эпидемиялар аштыкпен бiрге келетiн/ элаз организм сыркатты тез жуктырып, жылдам кYЙрейдi. Адамзат езiнiц бастапкы жануарлык негiзiнен ажыраган соц, баска тiрi организмдерге Yстемдiк курган уакыттан бастап, езге ■прштк иелерiне катысты жырткыштык макропаразитизм танытуда. Бiрак/ сонымен катар усак организмдер - микробтар, вирустар, бациллдердщ Yздiксiз шабуылына ушыраган соц, езi де микропаразитизмнен зардап шегуде. Жукпалы аурулардыц мутацияга ушырауы да, оларды толык жойып жiберуге немесе ^рес жYргiзуде кедергi тудырып отырады (Бродель, 1986:102).
Аталмыш кезецде жукпалы
аурулармен тресте бiркатар жетiстiктерге кол жетл. 1969 ж. керсеткiш бойынша республикада туберкулезден елу 3 есеге жуык азайган. Алайда туберкулезге карсы
кызмети журпзу кшде öip^aTap кемшiлiктер болды. Ауылдык туберкулезге карсы мекемелердщ материалдык базасы койылатын талаптарга сай емес едь Олардыц 60% кэрiз жэне су кубыры жYЙесi жок, 23% кайта калпына келтiрудi талап етть Ауылдык туберкулезге карсы мекемелерде фтизиатр штаттары тек 66% жабдыкталды, дэркер мамандардыц тураксыздыгы тeмендемедi. Туберкулезге карсы жаппай каралу да аксап турды. Егер калада жыл сайын халыктыц 6070 % каралса, ауылдык жерде тек 40% каралды. Бул жагдай туберкулезге карсы профилактикалык екпелердi жYргiзумен де байланысты, эсiресе жаца туылгандар арасында бул кeрсеткiш 89% курады. Ауылда денi сау балаларды балабакшаларда бацилл бeлгiштерi ошактарынан окшаулау жэне бул наукастарды жекелеген белмемен
камтамасыз ету мэселелерi де нашар шешiлдi (РФМА. К.8009. Тiзбе 50. 771 к. Ауыл тургындарына медициналык кeмектi уйымдастыру жайлы 21.07.1969 ж. жиналыстыц материалдары. 270 п.).
Жукпалы аурулар арасынан ец кауiптiсi болып саналатын туберкулездщ таралу жолдары эртYрлi. Аталмыш кезецде Орталык К,азакстанда eнеркэсiп орындары кеп шогырлангандыктан туберкулездщ ауылдык жерге жакын eнеркэсiп ошактарынан тарауы басымдыкты курады. Ауылдык аймакка жакын eндiрiс орныныц керi эсерi жайында: «1970-80 жж. Агадырда тубкабинетте iстедiм. Агадыр тургындары, эаресе кэрiстер жэне жакын орналаскан совхоздардагылар eкпе ауруларымен кeп ауырды. Агадыр, Акшатау, Босага секiлдi алыс ауылдардан да туберкулез кeп болды. Акшатауда негiзiнен силикотуберкулез басым едi (шацды eндiрiс орын жумысшыларыныц туберкулезi). Акшатау мацайына туберкулез тарайтын негiзгi ошак, себебi мацында шахталары кeп. Сондыктан тубкызмет орталыгы сол жерде орналасты. Агадыр да халык саны гап, тыгыз орналаскандыктан мацайдагы совхоздарга да гап тарады» (Кыпшакбаева, 2021).
Караганды облысы бойынша
туберкулезден амбулаториялык наукастарды бакылап емдеу жумыстарыныц аркасында 1970-75 жж. аралыгында туберкулезбен сыркаттану кeрсеткiшi 32% жэне eлiм 34% тYCкен. Эпидемиологиялык кeрсеткiш орташа республикалыктан тeмен
болганымен бул да жеткiлiксiз едь Нура, Тельман, Каркаралы аудандарыныц туберкулезбен сыркаттану жагдайы алацдатарлык болды. Бул аудандарда сыркаттан емдеу орындары типтш емес, бейiмделген гимараттарда орналасты, амбулаториялык емдеу эрдайым медициналык кызметкерлердiц
бакылауымен жYргiзiлмей, осы максаттарга арналган тегш кор игер1лмей жатты. Мысалы, 1975 ж. тегш корды Абай к. - 72%, Караганды к. - 91%, Каркаралы ауданы - 55%, Тельман ауданы - 65% пайдаланбаган (КР ОМА. К.155. ^збе 1. 1378 iс. Медициналык кызметкерлер Караганды облыстык кэсiподаFыныц XVIII есеп-сайлау конференциясыныц хаттамасы. 59 п.).
Туберкулез жэне баска да каушп жукпалы аурулармен тресте ауылдык аймактардаFы жетктштер бiртiндеп жYзеге асты. Бiрак, кейбiр сыркат тYрлерi, эсiресе туберкулез бойынша кемшыштер баяу жойылды. Туберкулез жэне баска да сыркат тYрлерi жайлы аталмыш уакытта дэрiгерлiк кызмет аткарFан респондент шптеген мэселелердi атап eттi. «1964 ж. дэркерлш кызметiмдi бастаFанда сыркат тYрлерi, эсiресе жукпалысы кeп болды. Аурудыц кeбi ол кезде... 1964-65-шi жылдары дифтерия, кeкжeтел, сiреспе дегендер болды. Сол ауPУFа карсы жаппай екпе жYргiздiк. ТабиFи шешек аз болды, бiрак алдын алатын екпе жYргiздiк. Ец бастысы мiндеттi тYрде халыкты категорияларFа сай туберкулезге карсы екик. Жастарды, мысалы 7 жас, 12 жас, 17 жас, 22 жаска дешн туберкулезге карсы егш турдык. 0зiмнщ 30 жыл кызмепмде, туберкулезге карсы екпеден ауырFан бiрде-бiр адамды кeрген емеспiн. Вакцина жаксы болFан шыFар... Дифтерия, кeкжeтел секiлдi негiзгi сыркат тYрлерi 1970 ж. жойыла бастады. ТабиFи шешек дегещд бiртiндеп
1980-шi жылдары тидык (жойдык). Элем бойынша жогалды гой... Содан кейiн оныц екпесiн де бiз догардык. Наукан кездерiнде малшыларды бруцуллезге карсы (екик)... Бруцуллез мал арасында болгандыктан адамдарга жугатын жагдайлар орын алды. Малды ветеринарлар кадагалап, ектi. Бiрак кайтсе де халык арасында сиырдан жугып жYрдi.
Халкы кеп жерде туберкулез кеп болды. Мен iстеген совхоздар арасында Фрунзеде кеп болды. Фрунзе Yлкен совхоз, терт белiмшесi бар, халкы да кеп. Учетта 30 адам шамасында турды. Оларга шакырып, дэрiсiн беретiнбiз. Ауданга жiберетiнбiз тексерьлуге. Туберкулезбен ауыратындар конакка жеке CYлгiсi мен ыдысын алып баратын. КYнiне 3 мезг1л эркайсыныц дэрiнi шуш кадагалау киын болды. Сондыктан YЙлерiне апарып колдарына берiп/ дэрiнiц кажеттышн тYсiндiрдiк. Дэрiнi туракты iшпеген соц туберкулез ашык формасына ауысып, кайтыс болгандар да болды, бiрак менщ тэжiрибемде ете аз кездестi. Туберкулез тукым куалап та сакталды» (Кунанбаева, 2021).
Демографиялык есiм мэселесi адамзат Yшiн эрдайым мацызды. Демографиялык еамнщ негiзгi курамдас элементi ретiндегi туу мен елiм керсеткiштерi аракатынасыныц езi адамзат тарихыныц негiзгi езгерiс сатыларын курайды. Туу керсеткiшiне тiкелей эсер ететш ана мен бала жагдайы да кецестiк Yкiметтiц назарында болды. Бiрак, барлык когамдарга жэне замандарга тэн жагдай бойынша адам саныныц артуы мен кемуi жэне осыган эсер ететiн факторлар, оныц шщде бала елiмi табиги сурыптау жемiсi едi (Ле Руа Ладюри, 2001:264). 30 жылдык согыстагы Yлкен демографиялык залалдан кешн жогары демографиялык есiмдi басынан кешкен Германия секiлдi Кецес Одагы да 1960 жж. бастап халык шаруашылыгы, турмыс пен элеуметик жагдайдыц дурыстала бастауына
байланысты жогары демографиялык керсеткiштерге кол жеткiзiп жатты. Демографиялык есiм жагдайында денсаулык
сактау iсiндегi ана мен бала жагдайында жетiстiктермен катар кемшiлiктер де орын алды.
1970 жж. карай республика бойынша ауылдардагы орта медициналык
мамандармен (медбике, фельдшер) камтамасыз ету 90% астам болганымен, бiрак акушер лауазымын медбикелер аткарып жYрдi/ бул ез кезегiнде медициналык кызмет сапасына эсер еттi. 1966-1970 жж. ауылдык жерде YЙдегi туу керсеткiшi темендеген, эйелдердiц 88% стационарлык кемекке жYгiндi/ бiрак бул керсетюш те аз болып табылды (РФМА. К.8009. Тiзбе 50. 771 к. Ауыл тургындарына медициналык кемектi уйымдастыру жайлы 21.07.1969 ж. жиналыстыц материалдары. 266 п.).
Шалгай орналаскан шаруашылыктар мен елдi-мекендер жагдайында аналардыц ез бетiмен босануы орын алып жатты: «Шопан эйелдерi ездерi босанатын. Боранда дэрiгер бармаганда босанган шешесiне кемектесiп/ кiндiгiн кескен балалар болды. Дэркер барганша ездерi Yйлерiнде босанып алатын. Барлыгы аман-есен» (Толкенова, 2022).
1975 ж. Караганды облысы бойынша бала елiмi 1000 дYниеге келгенге 28,7 курады. Облыс бойынша 1000 балага Егiндiбулак ауданы - 40,7, Каркаралы ауданы - 58,3, Нура ауданы - 48,8. 1976 ж. 9 айында облыс бойынша бала елiмi керсеткiшi 1000 дYниеге келгенге 31,9. Жекелеп токталсак: Абай к. -48,9/ Егiндiбулак - 52,9, Каркаралы - 50,7, Нура - 42,9. Атап етерлш жагдай, 1976 ж. 9 айында 1975 ж. 9 айымен салыстырганда Ульяновск ауданындагы бала елiмi керсеткiшi 2 есе ескен (14,3-тен 32,7-ге). Бала елiмiн уакытында тiркеу колга алынбаган. Мысалы, 1976 ж. 9 айында АХАЖ мекемелерщде 92 бала пркелмеген. Тiркелмегендер кеп жагдайда Егiндiбулак/ Ульяновск, Каркаралы, Нура аудандарында байкалады.
Жалпы аудандар бойынша 1976 ж. 1 жастагы балалар елiмiнiц 34,5% YЙде орын алган. Балалардыц YЙдегi елiмi керсеткiшiнiц жогары болуы аудандарда наукас балаларды аныктау жолга койылмаганын байкатады.
Мысалы, Каркаралы ауданында 1 жасар балаларды профилактикалык тексеру барысында пневмонияFа шалдыFып, ешкандай ем алмаFан 16 бала аныкталды. Егiндiбулак пен Нура аудандарында да жаFдай жаксы деуге келмедi (КР ОМА. К.155. Тiзбе 1. 1378 iс. Медициналык кызметкерлер КараFанды облыстык кэсiподаFыныц XVIII есеп-сайлау конференциясыныц хаттамасы. 58 п.).
ШалFай орналаскан ауылдык аймактардаFы шопандардыц жаFдайы ерекше назар аударуды талап еткенiмен, талап эрдайым орындалмады. Себебi, денсаулык, турмыстык жэне шаруашылык жаFдайлар арасында карама-кайшылыктар кeп болды. Ауылдык аймактаFы гинеколог маман: «1960 ж. бастап iстедiм. Yйдi кeрмеймiн. Санавиациямен эйел
босандыруFа барамын, машинамен жYре алмайсыц. Балалар кемтар болып туFан жаFдайлар орын алды. Кeктемде eзен тасы^анда жYрiс токтайды. Облыстык денсаулык сактау баскармасы телеграмма жiбередi: «су кeтерiлгенше 1 ай бурын, ушакпен аяFы ауыр эйелдердi жинап ал», -дейдь Су тасыFанда олар толFатса экете алмайсыц. Койшыныц эйелдерi ушакпен келген дэрiгерден тыFылып, eлiп калFандары да болды. Тiзiм бойынша жинауFа барFанда жYрген эйел аяк астынан жок болып кетедi. Кетш калсам малшы кYЙеуi балалармен eзi Fана калады деп менен кашып тыFылады. Себебi, малшыFа тамак жасап, балаларFа карау керек. Эзiм аман-есен Yйде босанармын деп Yмiттенедi. Мен барFанша YЙде eздерi босанFан жаFдайлар кездестi. Бiрде кашкан эйел суFа кетiп, eзеннен трактормен алып шыккан едiк (БекмаFамбетова, 2021).
Ауыл шаруашылынына катысы бар эйелдердiц жэне олардыц балаларыныц жаFдайы эрдайым оцды болмады. «КыстактаFы эйелдер каралуFа, босануFа кеш келедь Ауыр жумыс iстеп, денсаулыктарын кYте алмай жатады. Сондыктан бала гап шетшедЬ> (Искакова, 2021).
Экологияныц бузылуы, ауыр ецбек
жаFдайы жэне т.б. шаруашылык, элеуметтак-турмыстык себептер жиынтыFы мэселеге канша кещл белгенмен толык шешуге мYмкiндiк бермей отырды. Бул жайлы демограф М. Тэтамов: «КоршаFан ортаныц бузылуынан, яки экологиялык ахуалдыц нашарлауынан кейбiр орталык аудандарда балалар елiмi катты жшлеп кеткенiн бiлiп отырмыз. Айталык, жакында Fана КараFанды облысыныц Егiндiбулак ауданынан келген, сонда балалар дэрiгерi болып ктейтш бiр жолдастыц аузынан ощ^ы жаца туFан жас сэбилер елiмi 100 промильге дейiн жеткенiн естш жаFамды устадым. Ауылдыц казiргi демографиялык даму жаFдайында бала туудыц бiршама шектелуiмен косылып, сэбилер елiмiнiц жиiлеуi кынжылтатын жаFдай. Осы Егiндiбулак ауданында жакында Fана «Ленинш1л жас» газетшщ идеологиялык десанты мYшесi ретiнде барып, «Каратау» жэне «Каракел» совхоздарыныц жерш аралаFанымда/ онда балалар елiмiнiц жоFарыда айтылFандай жиi екенiне кезiм жетта. Эсiресе/ алыс жайлауларда жYрген малшылардыц балалары дэрiгерлердiц уакытында келмеуiнен екпесше суык тиiп немесе баска да болмашы жайлардан елiп кетедi екен. Солай бола тура, кейбiр совхоз жэне аудан басшылары бала елiмiнiц себептерiн аныктаFаннан герi отардаFы тел шыгынын аныктап алFанды жен санайды. Солардыц кебi ез жерiндегi балалар елiмiнiц кай децгейде екенiн элi кYнге дейiн бiлмейдi де» (Тэтам ов, 1990:186).
Одак бойынша 1979 ж. кэмелетке жеткен, бiрак коFамдык ещДркке катыспаFан эйелдердiц Yлесi тек 8 процент болды. Демек эйелдердщ 92 процента коFамдык ендiрiсте. АталFан 8 процент эйел YЙ шаруасы мен жеке меншшндеп шаруашылыкпен айналысты. КоFамдык ецбекке тартуда КСРО элем елдерi арасында жоFары керсеткiштерге жеттi (Галиев, 1990:126). АталFан жоFары керсеткiштер артында каншама ана мен бала жаFдайына катысты келецсiз жаFдайлар орын алып жатты. Шопан эйелдерi де, баска саладаFы нэзiк жандылар секiлдi коFамдык шаруашылыктыц жумыскерi ретiнде
таркелш жумыс жасаган едi.
К,орытынды
Архив пен интервью материалдары непзщде денсаулык сактау саласына катысты бiрнеше мэселелер карастырылды. Бул мэселелер барлык КСРО аймактарында кездескен ортак жагдайлар едi. Денсаулык сактау саласына кецес Yкiметi зор кец1л белд^ бiрак бастамалардыц бiркатары каржыныц игерымеу^ маман дайындаудагы кателiктер/ шаруашылыкты уйымдастырудагы
кайшылыктар жэне ауылдык аймактардыц ерекшелштерше байланысты ез шешiмiн толыкканды таппады. Ауылдык
аймактардагы денсаулык сактау кщдеп шешiмдердi жYзеге асыру мемлекет Yшiн кымбатка тYсiп отырды жэне тшмаз болып есептелдi. Себебi/ Орталык Казакстанныц ауылдык аймактарындагы халык саны каладагылардан бiрнеше есе аз едi. Шугыл континенталды катал климат жагдайы мен шаруашылык жYргiзудегi табиги ерекшелiктер де езшщ эсерiн тигiздi.
Макаладагы курылымдык
элементтердi жинактай отырып келесi тужырымдар усынамыз:
1. Жаца емханалар салу жэне улгайту iсi 1960 жж. соцынан бастап каркын алды, бiрак 1970 жж. соцында тесек-орын санын гана арттыру мэселенi толык шешуге мYмкiндiк бермейтшдш тYсiнiктi болып, iшiнара
емханаларды ыкшамдау процесi бiртiндеп жYргiзiлдi.
2. Медициналык мамандармен камтамасыз ету максатында оку орындарында дайындауга ауылдык аймактар Yшiн жецiлдiктер берiлдi/ бiрак дайындалган маман саны жеткiлiктi болып кершгешмен:
а) кецестiк уакытта да жYрген ауылдан калага кешу тенденциясымен кажеттi мамандар кетiп жатты;
б) шагын, шалгай орналаскан ауылдык аймактан халык саны кеп, аудан орталыгы немесе калага жакын елдi-мекендерге кешу байкалды;
3. Наукас тасымалы куралдарыныц мэселеа тек 1990 жж. карай шеш1лд^ колхоз алгаш калыптаскан уакыттан келе жаткан устаныммен талапка сай емес шаруашылык келшн пайдалану узакка жалгасты.
4. Жукпалы аурулармен кYресте кецесик медицина кейбiр сыркат тYрлерiн толык жецд^ бiрак коршаган орта жагдайы мен халыктыц жалпы иммундык кабьлетше сай ертеден келе жаткан сыркат тYрлерi сакталып, iшiнара мутацияга тYCтi.
5. Ана мен бала жагдайын жаксартуда жетiстiктер болганымен аналардыц ауылдык жердеп ецбек жагдайы ауыр, балалардыц тамактануында киындыктар болды, сэйкесiнше туу керсеткiшi жогары болганымен, бала елiмi керсеткiшi толыгымен темендемедi.
Эдебиеттер тiзiмi
Алдабергенов У. А. Стирание граней между городом и деревней / У. А. Алдабергенов. - Алма-Ата: Казахстан, 1977. - 151 с.
Арконов Т.Ж. Т.ж.: 17.11.1936., жазба уакыты: 07.04.21: Караганды к., 1964-1985 жж. турды: ЕгщдДбулак ауданы.
Эбдiрахманов К. Т.ж.: 28.02.1937., жазба уакыты: 6.12.21., орны: ¥лытау с., 1964-1985 жж. турды: ¥лытау ауданы.
Эубэк1ров С. Дэркерге зэрумiз // Шугыла. - 1978. - № 109 (136). - 4 бет. Бекмагамбетова Ж. Т.ж.: 07.11.1936., жазба уакыты: 6.12.21., орны: ¥лытау с., 1964-1985 жж. турды: ¥лытау ауданы.
Бродель Ф. Материальная цивилизация, экономика и капитализм, XV-XVШ вв. Т.1.: Структуры повседневности: возможное и невозможное / Ф. Бродель. - Москва: Прогресс, 1986. - 622 с.
Галиев Э. Ак бесiк алтын босаFа / Э. Галиев. - Алматы: Казакстан, 1990. - 144 с. Арьес Ф., Дюби Ж. История частной жизни: Том 5: От I Мировой войны до конца XX века / Ф. Арьес, Ж. Дюби. - Москва: Новое лит. обозрение, 2017. - 676 с. Сактаганова З.Г. История городской повседневности Центрального Казахстана в 1946-1991 годы (с сюжетами демографической и социальной истории): Монография / З.Г. Сактаганова. - Караганда: «Гласир», 2017. - 456 с.
Итоги Всесоюзной переписи населения 1979 года (по материалам районной разработки). Часть II. - Алма-Ата: ЦСУ Каз ССР, 1983. - 270 с.
Искакова Ж. Т.ж.: 05.05.1944., жазба уакыты: 07.04.21., орны: КараFанды к., 1964-1985 жж. турды: Епщдбулак ауданы.
Кабанов А.Н. Развитие социальной сферы села Ростовской области в 1965-1991 гг.
Дис.....канд. ист. наук. 07.00.02 - Отечественная история. - Зерноград, 2005. - 257 с.
Касенов Б.Б. Т.ж.: 15.11.1948., жазба уакыты: 12.12.21., орны: Атасу п., 1964-1985 жж. турды: Жацаарка ауданы.
Кошанова Н. Т.ж.: 28.11.1951., жазба уакыты: 30.04.2021., орны: КараFанды к., 19641985 жж. турды: Каркаралы ауданы. КР ОМА. - К.155. - Шбе 1. - 1439 ic КР ОМА. - К.155. - Шбе 7. - 1377 ic КР ОМА. - К.155. - Шбе 1. - 1213 ic КР ОМА. - К.155. - Шбе 1. - 1378 ic
Кунанбаева Д.К. Т.ж.: 12.01.1939., жазба уакыты: 13.02.21., орны: КараFанды к., 19641985 жж. турды: Шет ауданы.
Кыпшакбаева Ш.М. Т.ж.: 08.03.1949., жазба уакыты: 26.05.2021., орны: КараFанды к., 1964-1985 жж. турды: Шет ауданы.
Ле Руа Ладюри Э. Монтайю, окситанская деревня (1294-1324). Пер. с фр. В.А. Бабинцева и Я.Ю. Старцева. - Екатеринбург: Изд-во Ур. ун-та, 2001. - 541 с. Народное хозяйство Карагандинской области: статистический сборник.
Статистическое управление Карагандинской области. - Караганда: 1970. - 161 с. Наухацкий В.В. Развитие социальной сферы села Ростовской области в 1965-1991 гг. / В. В. Наухацкий. - Ростов н/Д: РГЭУ "РИНХ", 2005. - 275 с.
Нуржанова З. Т.ж.: 02.07.1948., жазба уакыты: 06.09.2021., орны: КараFанды к., 19641985 жж. турды: Каркаралы ауданы.
Решения партии и правительства по сельскому хозяйству. 1965-1974 гг.: Сборник документов. - Москва: Колос, 1975. - 927 с.
Рогачев А.А. Социальное развитие села / А.А. Рогачев. - Алма-Ата: Кайнар, 1987. -158 с.
РФМА. - К.5465. - ^збе 26. - 5578 ic РФМА. - К.5465. - ^збе 26. - 4805 ic РФМА. - К.5465. - ^збе 26. - 4165 ic РФМА. - К.5465. - ^збе 26. - 5898 ic РФМА. - К.8009. - ^збе 50. - 770 ic РФМА. - К.8009. - ^збе 50. - 771 ic
СапарFалиев К.Г. Т.ж.: 05.09.1945., жазба уакыты: 04.06.2021., орны: КараFанды к., 19641985 жж. турды: АктоFай ауданы.
Сейтказин Б. Село дэрiгерi // Орталык Казакстан. - 1965 ж. 14 ш1лде. - № 164 (8621). -1 бет.
Такижбаева Н.З. Изменение социальной и национальной структуры сельского населения Казахстана (1946-1992 гг.).: автореф. дисс.....докт. ист. наук / Н.З.
Такижбаева. - Алматы. 1999. - 48 б.
Танкова Г.Е. Деятельность партийных организаций Сибири по повышению
благосостояния и культуры колхозного крестьянства: 1966-1970 гг. Дисс.....канд. ист.
наук. 07.00.01 - История Коммунистической партии Советского Союза. - Томск, 1980. - 274 с.
Тэтамов М. Ауылдагы демографиялык ахуал / М. Тэтамов. - Алматы: Кайнар, 1990. -240 б.
Толкенова Р.С. Т.ж.: 30.08.1958., жазба уакыты: 03.02.2022., орны: Караганды к., 19641985 жж. турды: Нура ауданы.
Зауреш Г. Сактаганова, Марат Ы. Ыбырайхан
Карагандинский университет имени академика Е.А. Букетова, Караганда, Казахстан
К вопросу о состоянии здравоохранения в повседневной жизни сельского жителя в
Центральном Казахстане в 1964-1985 гг.
Аннотация. Сфера здравоохранения тесно связано со всеми аспектами жизни, поскольку она является главной потребностью человека как живого существа. В исследовании предпринята попытка определить состояние здравоохранения в Центральном Казахстане, дать оценку особенностям его развития, достижениям и недостаткам в изучаемый период. В статье использовались докуметальные материалы Государственного архива Росийской Федерации, Центрального государственного и областного архивов РК. Осуществлен сравнительный анализ архивных данных с материалами проведенных автором устных интервью с медицинскими специалистами (врачами, медсестрами), работавшими в системе здравоохранения в изучаемый период, и казахскими сельскими жителями Каркаралинского, Улытауского, Шетского, Жанааркинского, Нуринского, Актогайского и других районов региона. Подводя итоги, авторы отметили, что забота о здравоохранении сельского населения в 1970-е — 1985 годах и ее уровень с каждым годом росли и имели позитивную динамику. Но противоречия, возникающие в связи со спецификой и сложностями казахстанской сельской жизни, во многом не нашли своего решения. Тот факт, что государство сосредоточилось в деле здравоохранения только на проблеме борьбы с последствиями заболеваний, а не на выявление и устранение причин, привел к тому, что не решались вопросы системного обеспечения достаточным уровнем медицинского обслуживания сельского населения особенно отдаленных районов и порождали новые проблемы и трудности. Обработка и анализ опубликованных исследований и источников проведены с использованием общенаучных и специальных методов исторической науки, которые позволили дать характеристику состояния здоровья сельчан центрально-казахстанского региона и влияние в повседневной жизни на него советского казахстанского сельского здравоохранения.
Ключевые слова: повседневная жизнь; Центральный Казахстан; здравоохранение; интервью; село.
Zauresh G. Saktaganova, Marat Y. Ybyraikhan
Academician E.A. Buketov Karaganda University, Karaganda, Kazakhstan
On the issue of the state of health care in the daily life of rural residents in Central Kazakhstan
in 1964-1985
Abstract. The healthcare sector is closely connected with all aspects of life since it is the main need of a person as a living being. The study attempts to determine the state of health care in Central Kazakhstan and to assess the peculiarities of its development, achievements, and shortcomings in the studied period. The article used the documentary materials of the State Archive of the Russian Federation, and the Central State and Regional Archives of the Republic of Kazakhstan. A comparative analysis of archival data with the materials of oral interviews conducted by the author with medical specialists (doctors, nurses) who worked in the healthcare system during the study period and Kazakh villagers of Karkaraly, Ulytau, Shet, Zhanaarkinsky, Nurinsky, Aktogay and other districts of the region was carried out. Summing up, the authors noted that the health care of the rural population in the 1970s - 1985 and its level grew every year and had positive dynamics. But the contradictions arising in connection with the specifics and complexities of Kazakhstan's rural life have largely not found their solution. The fact that the State focused on health care only on the problem of combating the consequences of diseases, and not on identifying and eliminating the causes, led to the fact that the issues of systemic provision of an adequate level of medical care to the rural population, especially in remote areas, were not resolved and gave rise to new problems and difficulties. The processing and analysis of published studies and sources were carried out using general scientific and special methods of historical science, which allowed us to characterize the health status of the villagers of the Central Kazakhstan region and the influence of the Soviet Kazakh rural health care on it in everyday life.
Keywords: daily life; Central Kazakhstan; healthcare; interviews; village.
References
Abdirahmanov K. T.zh.: 28.02.1937., zhazba uakyty: 6.12.21., orny: Ulytau s., 1964-1985 zhzh. turdy: Ulytau audany, [in Kazakh].
Aldabergenov U.A. Stiranie granei mezhdu gorodom i derevnei [Blurring the lines between the city and the countryside], (Kazakhstan, Alma-Ata, 1977, 151 p.), [in Russian]. Ares, F., Diubi, Zh. Istoriia chastnoi zhizni: monografiia: v 5-i t. T.5: Ot I Mirovoi voiny do kontsa XX v. [The history of private life: monograph: in 5-and T. T.5: From the First World War to the end of the XX century.]. (Novoe lit. obozrenie, Moscow, 2017, 676 p.), [in Russian].
Arkonov T.Zh. T.zh.: 17.11.1936., zhazba uakyty: 07.04.21, orny: Karagandy k., 1964-1985 zhzh. turdy: Egindibulak audany, [in Kazakh].
Aubakirov S. Darigerge zarumiz [We need a doctor] Shugyla [Beam], 1978. No.109(136). P.4, [in Kazakh].
Bekmagambetova Zh. T.zh.: 07.11.1936., zhazba uakyty: 6.12.21., orny: Ulytau s., 1964-1985 zhzh. turdy: Ulytau audany, [in Kazakh].
Brodel F. Materialnaia tsivilizatsiia, ekonomika i kapitalizm, XV - XVIII vv. T.1.: Struktury povsednevnosti: vozmozhnoe i nevozmozhnoe. [Material civilization, economy, and Capitalism, XV - XVIII centuries. Vol. 1.: Structures of everyday life: possible and impossible], (Progress, Moscow, 1986, 622 p.), [in Russian].
Galiev A. Ak besik altyn bosaga [White cradle Golden bosaga], (Kazakhstan, Almaty, 1990, 144 p.), [in Russian].
Iskakova Zh. T.zh.: 05.05.1944., zhazba uakyty: 07.04.21., orny: Karagandy k., 1964-1985 zhzh. turdy: Egindibulak audany, [in Kazakh].
Itogi Vsesoiuznoi perepisi naseleniia 1979 goda (po materialam raionnoi razrabotki). Chast II. [The results of the All-Union Population Census of 1979 (based on the materials of the district development). Part II.], (TsSU Kaz SSR, Alma-Ata, 1983, 270 p.), [in Russian]. Kabanov A.N. Razvitie sotsialnoi sfery sela Rostovskoi oblasti v 1965-1991 gg. [The
development of the social sphere of the village of Rostov region in 1965-1991.] Dis.....
kand. ist. nauk. 07.00.02 - Otechestvennaia istoriia [Dissertation of the Candidate of Historical Sciences. 07.00.02 - Native History.]. Zernograd, 2005, 257 p. [in Russian]. Kasenov B.B. T.zh.: 15.11.1948., zhazba uakyty: 12.12.21., orny: Atasu p., 1964-1985 zhzh. turdy: Zhangaarka audany, [in Kazakh].
Koshanova N. T.zh.: 28.11.1951., zhazba uakyty: 30.04.2021., orny: Karagandy k., 1964-1985 zhzh. turdy: Karkaraly audany, [in Kazakh].
KR OMA [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan]. K.155. Tizbe 7. 1377 is., [in Russian].
KR OMA [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan]. K.155. Tizbe 1. 1213 is., [in Russian].
KR OMA [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan]. K.155.Tizbe 1. 1439 is., [in Russian].
KR OMA [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan]. K.155. Tizbe 1. 1378 is., [in Russian].
Kunanbaeva D.K. T.zh.: 12.01.1939., zhazba uakyty: 13.02.21., orny: Karagandy k., 19641985 zhzh. turdy: Shet audany, [in Kazakh].
Kypshakbaeva Sh.M. T.zh.: 08.03.1949., zhazba uakyty: 26.05.2021., orny: Karagandy k., 1964-1985 zhzh. turdy: Shet audany, [in Kazakh].
Le Rua Ladiuri, E. Montaiiu, oksitanskaia derevnia (1294-1324) [Montayu, Occitan village (1294-1324)]. (V.A. Babintsev and Ia.Iu. Startsev, Trans), (Izd-vo Ur. un-ta, Ekaterinburg, 2001, 541 p.), [in Russian].
Narodnoe khoziaistvo Karagandinskoi oblasti: statisticheskii sbornik, Statisticheskoe upravlenie Karagandinskoi oblasti [National economy of the Karaganda region: statistical collection, Statistical Department of the Karaganda region.]. Karaganda, 1970, 161 p, [in Russian].
Naukhatskii V.V. Razvitie sotsialnoi sfery sela Rostovskoi oblasti v 1965-1991 gg. [The development of the social sphere of the village of Rostov region in 1965-1991.], (RGEU RINH, Rostov, 2005, 275 p.), [in Russian].
Nurzhanova Z. T.zh.: 02.07.1948., zhazba uakyty: 06.09.2021., orny: Karagandy k., 19641985 zhzh. turdy: Karkaraly audany, [in Kazakh].
Rogachev A.A. Sotsialnoe razvitie sela [Social development of the village], (Kainar, Alma-Ata, 1987, 158 p.), [in Russian].
Saktaganova Z.G. Istoriia gorodskoi povsednevnosti Tsentralnogo Kazakhstana v 19461991 gody (s siuzhetami demograficheskoi i sotsialnoi istorii) [The history of urban everyday life in Central Kazakhstan in 1946- 1991 (with plots of demographic and social history)]. Karaganda. «Glasir», [in Russian].
Sapargaliev K.G. T.zh.: 05.09.1945., zhazba uakyty: 04.06.2021., orny: Karagandy k., 19641985 zhzh. turdy: Aktogai audany, [in Kazakh].
Seitkazin B. Selo darigeri [Village doctor] Ortalyk Kazakstan [Central Kazakhstan], 1965.
No.164(8621). P.1, [in Kazakh].
Resheniia partii i pravitelstva po selskomu khoziaistvu. 1965-1974 gg.: (Sbornik dokumentov) [Decisions of the Party and the government on agriculture. 1965-1974: (Collection of documents)], (Kolos, Moscow, 1975, 927 p.), [in Russian]. RFMA [State Archive of the Russian Federation]. K.8009. Tizbe 50. 771 is., [in Russian]. RFMA [State Archive of the Russian Federation]. K.5465. Tizbe 26. 4165 is., [in Russian]. RFMA [State Archive of the Russian Federation]. K.5465. Tizbe 26. 5578 is., [in Russian]. RFMA [State Archive of the Russian Federation]. K.5465. Tizbe 26. 4805 is., [in Russian]. RFMA [State Archive of the Russian Federation]. K.5465. Tizbe 26. 5898 is., [in Russian]. RFMA [State Archive of the Russian Federation]. K.8009. Tizbe 50. 770 is., [in Russian]. Takizhbaeva N.Z. Izmenenie sotsialnoi i natsionalnoi struktury selskogo naseleniia Kazakhstana (1946-1992 gg.). [Changes in the social and national structure of the rural
population of Kazakhstan (1946-1992).] Avtoref. diss.....dokt. ist. nauk. 07.00.02 -
Otechestvennaia istoriia [Abstract of the dissertation of the Candidate of Historical Sciences. 07.00.02 - Domestic history]. Almaty, 1999, 48 р., [in Russian]. Tankova G.E. Deiatelnost partiinykh organizatsii Sibiri po povysheniiu blagosostoianiia i kultury kolkhoznogo krestianstva: 1966-1970 gg. [Activities of party organizations in Siberia to improve the welfare and culture of the collective farm peasantry: 1966-1970.]
Diss.....kand. ist. nauk. 07.00.01 - Istoriia Kommunisticheskoi partii Sovetskogo Soiuza
[Dissertation of the Candidate of Historical Sciences. 07.00.01 - History of the Communist Party of the Soviet Union]. Tomsk, 1980, 274 р., [in Russian].
Tatimov M. Auyldagy demografiyalyk akhual [Demographic situation in rural areas], (Kainar, Almaty, 1990, 240 p.), [in Kazakh].
Tolkenova R.S. T.zh.: 30.08.1958., zhazba uakyty: 03.02.2022., orny: Karagandy k., 19641985 zhzh. turdy: Nura audany, [in Kazakh].
Авторлар туралы мэл1мет:
Сактаганова Зауреш Галимжановна - тарих гылымдарыныц докторы, археология, этнология жэне отандык тарих кафедрасыныц профессоры, Академик Е.А. Бекетов атындагы Караганды университета, Караганды, Казакстан.
Ыбырайхан Марат Ыбырайханулы - археология, этнология жэне отандык тарих кафедрасыныц 2 курс докторанты, , Академик Е.А. Бекетов атындагы Караганды университета, Караганды, Казакстан.
Saktaganova Zauresh Galimzhanovna - Doctor of Historical Sciences, Professor, Department of Archeology, Ethnology and National History, Academician E.A. Buketov Karaganda University, Karaganda, Kazakhstan.
Ybyraikhan Marat Ybyraikhanuly - The 2ndyear Ph.D. student, Department of Archeology, Ethnology and National History, Academician E.A. Buketov Karaganda University, Karaganda, Kazakhstan.
