CC BY
17
НАЧАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ: ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
УДК 82 (571.54) ББК 83.3 (2 Рос. Бур) С 57
К ВОПРОСУ ЛИТЕРАТУРНОГО РАЗВИТИЯ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ НА УРОКАХ ЛИТЕРАТУРНОГО ЧТЕНИЯ НА
БУРЯТСКОМ ЯЗЫКЕ
С. Ц. Содномов доктор педагогических наук, профессор Бурятский республиканский институт образовательной политики
Улан-Удэ, Россия Sodnomov65@mail.ru
В статье рассматриваются особенности литературного развития младших школьников бурятской начальной школы, а также цели и задачи литературного развития младших школьников на уроках литературного чтения на бурятском языке.
Ключевые слова: начальная школа, младший школьник, литературное развитие на бурятском языке.
ON THE LITERARY DEVELOPMENT OF YOUNG SCHOOL-AGE CHILDREN AT LITERARY READING LESSONS IN THE BURYAT
LANGUAGE
S. TS. Sodnomov Doctor of Pedagogical Sciences, Professor Buryat Republican Institute for Education Policy
Ulan-Ude, Russia Sodnomov65@mail.ru
The features of the literary development of young school-age children of the Buryat primary school are discussed in the paper. The goals and objectives of the literary development of young school-age children at literary reading lessons in the Buryat language are also highlighted.
Key words: primary school, junior school-age child, literary development in the Buryat language.
БАГА НАЬАНАЙ ЬУРАГШАДАЙ ЛИТЕРАТУРНА ХУГЖЭЛТЭ БОЛОН ЛИТЕРАТУРНА УНШАЛГЫН ОНСОНУУД
MYHee Yедэ, эхин hургуулинуудай ФГОС-ай эрилтээр шэнэ шэглэлтэйгээр хYДЭлжэ, ^Ьуралсалай удха хубилагдажа байан Yедэ гол анхарал арюун hанаа сэдьхэлтэй, зохёохы бэлигтэй хYниие хYMYYЖYYлхэ орёо асуудал табигдана.
Социологууд MYHee Yеын зоной ажабайдалда хара хубиин хандалга, баяжаха, хомхой хобдог, хара hанаан, атаа жYтeeнэй дэлгэржэ, арюун hайхан сэдьхэлэй хомор боложо ба&ые гэршэлнэ. Ушар тиимэhээ, энэ орёо асуудал шиидхэхын тула hурагшадые уран hайханда хамжуулха, тэрэнэй тоодо арадай аман зохёолдо, уран зохёолдо дурлал хYMYYЖYYлгэ болоно. Юундэб гэхэдэ, «именно искусство аккумулирует в себе духовный опыт человечества и передает его следующим поколениям. Всё прикладное значение искусства в конечном счете сводится к его воспитательному воздействию» гэжэ эрдэмтэ психолог Л. С. Выготский [Выготский, 1996] бэшэhэн байна.
Тиимэhээ нигYYлэсхы сэдьхэл, арюун бодол, зохёохы арга шадал хYMYYЖYYлгын гол зэбсэгынь уран болоно. YхибYYД бага наhанhаа тYрэлхи хэлэнэйнгээ баялигтай, илангаяа уран Y^ffl удха шанартай танилсажа, бэеэ даагаад арадай аман зохёолнуудые, уран зохёолнуудые саг Yргэлжэ уншаха дадалтай болоно.
Бага на^Ьанай hурагшадые бодомжолон уншаха шадабаритай уншагша болгон хYMYYЖYYлхын тула, «литературна xYгжэлтэ», «литературна hуралсал» гэhэн ойлгосонуудые ЗYбeeр тайлбарилжа шадаха шухала.
Методикодо литературна хYгжэлтэ наhанай мYн hуралсалай ябаса гээд тайлбарилагдана. Тиимэhээ, литературна хYгжэлтэ «развития способности к непосредственному восприятию искусства слова, сложных умений сознательно анализировать и оценивать прочитанное, руководствуясь при этом эстетическими критериями» гэжэ Н.Д. Молдовская [Молдовская, 1976] тодорхойлно. Энэ тодорхойлолго^о hурагшадай литературна хYгжэлтэ уран зохёол хадуун абалгын хэмжээ^ээ, зоёохы уран бэли^ээ дулдыдан, тэрэнэй уран hайхан Yгын хYсeeр бодолоо гYЙлгэхэ шадабаринь болоно.
Литературна XYгжэлтэ - на^Ьанай ябаса. Ьурагша он жэлэй ошохо бYри, hуралсалhаа шиид дулдыдангYЙ, ажабайдалайнгаа дYЙ дYршэлhee, юртэмсын жама ёhые мэдэхэ болохо бYреэ, оршон байдал тухай кругозороо Yргэдхэхэ бYреэ уран зохёолнуудые eeрынхеэрээ хадуун абадаг болоно.
Тиимэhээ найматай али арбан найматай, дYшэ найматай наhатай хYHYYД нэгэ адли арадай аман зохёол, уран зохёол eeрынгee ажабайдалай дуй дYршэлhee уламжалан элдэб ондоогоор хадуун абадаг, ондо ондоо hанамжануудтай байдаг. Гэхэтэй хамта литературна хYгжэлтэ hуралсалай ябаса. Ьуралсал заабол hурагшадай литературна хYгжэлтэдэ нYлee YЗYYлнэ. Энэ ушарhаа багша hурагшадай литературна хYгжэлтын ябасын жама ё^ (закономерность) мэдэхэ ёhотой болоно. Юундэб гэхэдэ, hуралсал тэдэнэй литературна хYгжэлтэ зогсонги болгожо ГY, али хYгжeeжэ болохо.
МYнee Yеын буряад эхин hургуулинуудта литературна уншалга хоёрдохи клас^аа нэбтэрYYлэгдэнэ. Эндэ хэдэн шалтагаан бии:
а) зургаа на^Ьатай YxибYYД hургуулида ерэхэдээ буряад хэлэн дээрэ уншаха шадабаритай болоо^й байдаг;
б) хуугэдэй сэсэрлигYYДтэ буряад хэлэлгэ xYгжeeлгэдэ онсо анхарал xандуулагданагYЙ, арадайнгаа аман зохёол ойлгон абхуулха ажал нэбтэрYYлэгдэнэгYЙ;
в) Yндэhэн яhатанай сэсэрлигYYДтэ буряад hургуулида hураха тусхай бэлэдхэл ябуулагданагYЙ;
г) сэсэрлигэй на^Ьанай хYYгэдтэ уншажа, хеерэжэ Yгэхэ, тэдэнэй наhандань тааруулжа зохёогдоhон зохёолнууд тон Yсеен.
Эдэ, мYн ондоошье шалтагаануудhаа уламжалан нэгэдэхи класста тайлбарилан уншалгын аргаар хэшээлнYYДЭЭ эмхидхэн Yнгэргэхеер хараалагдана.
Ямаршье зохёол уншаад, ойлгогдоогYЙ YгэнYYДЭЙ удхыень тайлбарилан хэлэжэ Yгеед, удхаарнь юрэнхы хеерэлдеед, уншалгын шанар hайжаруулан уншалгые тайлбарилан уншалга гэнэ.
Нэгэдэхи класста, Yзэглэлэй гол Yедэ ЗYб болон ойлгон уншалгада онсо анхарал хандуулжа, саашадаа уншалгын хэшээлнYYДтэ уншалгын шанар hайжаруулжа, YгэнYYДые гYЙмгэ уншуулжа hургаха аргагYЙ шухала. Нэгэдэхи класста мYн хоёрдохи классай эхиндэ арадай аман зохёолой, уран зохёолой аутентичнэ текстээр ажаллажа, ^Ьурагшадай юу ойлгожо абаха байhан тухай зорилгыень хэлэжэ Yгэхэ, тэдэнэйнгээ хэхэ, дуургэхэ хYДЭлмэри саг Yргэлжэ ЗYбеер хYтэлбэрилхэ, уншаха зохёолойнгоо удха болон уран hайханиие ЗYбеер, хYCэд hайнаар ойлгожо абалгада hурагшадаа бэлдэхэ хYДЭлмэринYYДые багша Yнгэргэхэ. Ьурагшадай ееhэдее ураар уншажа, шэнжэлжэ (анализ) hуралга улам хYгжеегдэхэ зэргэтэй (бэлэн харюу текст соо^о оложо hургаха, зохёохы бодолыень hэргээхэ, hанал бодолоо хэлэжэ Yгэхэ хYCЭл, эрмэлзэл тYPYYлхэ). Иимэ удха шанартайгаар хэшээлнYYДЭЙ Yнгэргэжэ, hурагшадаа литературна уншалгада хамжуулжа эхилхэ шухала гээд тэмдэглэе.
верынгее hанал бодол, зохёолдо еерын хандалга дамжуулжа, авторай hанал бодолые ойлгон, уран зохёол шэнжэлэн уншалгые литературна уншалга гэнэ.
Литературна уншалгын хэшээлнYYДтэ Yгэдэ онсо анхарал хандуулжа,
арадай аман зохёолой, уран зохёолнуудай hанал бодолнуудые ЗYбеер
ойлгуулжа hургаха шухала. Дээдэ хэмжээнэй арадай аман зохёолнуудые,
240
уран зохёолнуудые уншажа, сэдьхэлээрээ мэдэрхэ, бодомжолон уншаха уншагшые xYMYYЖYYлxэ тон ехэ удха шанартай.
Литературна уншалгын xэшээлнYYДтэ ямар зорилгонуудые бэелYYлxэ гээшэбиибди гэбэл, эдэ хэшээлнууд hурагшадта эрдэм мэдэсэ олгоxоhоо гадна, тэдэниие арадай аман зохёолнуудай, уран зохёолнуудай образуудай нYлee доро hайн hайxан абари зантайгаар, тYрэл арадтаа, тYрэлxи хэлэндээ унтаршагYЙ дурлал xYMYYЖYYлxэ, жэнхэни буряад хэлэлгэ xYгжeexэ ё^той болоно. Дээдэ хэмжээнэй арадай аман зохёолнуудые, уран зохёолнуудые уншажа, сэдьхэлээрээ мэдэржэ буряад арадайнгаа, элинсэг хулинсагайнгаа ёhонуудые, заншалнуудые, сэсэн hургаалнуудые гYнзэгыгeeр ойлгожо, бодожо Yзэжэ оршон тойронхи байдалда бэеэ абажа, ерээдYЙ аха наhанайнгаа ажабайдалда хэрэглэжэ hургаxа болоно. МYн арадай аман зохёолнуудай, уран зохёолнуудай бэеэдээ абадаг арга^й ехэ ухаан сэдьхэлэй арга шадал (огромный духовный потенциал) эрхим уншагша ашаглажа шадаха болоно. Бага на^Ьанай hурагша арадай аман зохёолнуудые, уран зохёолнуудые дуурэн хадуун абаха, сэдьхэлээрээ уншаха уншагша болон xYMYYжэxэ болоно.
Эхин hургуулиин урда заншалта ёhоороо бага наИанай hурагшадые уншуулжа hургаxа гэhэн зорилго табигдана. МYнee Yедэ литературна уншалгада ороод байан шэнэ хараа бодолнуудай дэлгэрээд байан Yедэ уншалгада hургалгын ябасые хоёр шэглэлтэйгээр хараха шухала: 1. Уншалгада hургалга гурбан хэмжээгээр ябуулагдаха:
- уншалгада hургалга, уншалгын дадал бYрилдYYлгэ болон нарижуулга;
- уран зохёолой текст хадуун абалга;
- бэеэ даагаад уншаха дадал бYрилдYYлгэ.
2. Эхин hургуулида юрэ хирын литературоведческэ эрдэм мэдэсэ Yгэжэ, бага наhанай hурагшадай литературна hуралсал болон литературна xYгжэлтэ хангаха.
Литературна уншалгын хэшээлнYYДтэ бага на^Ьанай hурагшадай хэлэлгын дадал бYрилдYYлгэдэ гол анхаралаа хандуулха, тэдэнэй шухалань -уншалгын ажаябуулгын Yедэ уншалгын дадал хYгжeeлгэ болоно. Эндэhээ уламжалан литературна уншалгын гол зорилгонь - арадай аман зохёолнууд дотор хэрэглэгдэИэн уран hайхан Y^ffl хYсeeр hурагшын хYгжэлтэдэ нYлeeлхэ, арадай аман зохёолдо дурлал тYPYYлжэ, арадай аман зохёолой, уран зохёолой гайхамшагта hайхан орон руу ухибууе шэглYYлхэ, хYн амитанай оюун дYЙ дYршэлдэ хамжуулха болоно.
Энэ гол зорилго С.Ц. Содномов [Содномов, 2005, 2018] хэшээл бухэндэ бэелYYлжэ, удаадахи тодорхой зорилгонуудые шиидхэхэ шухала:
- Уншалгын дYршэл олгожо, хэлэлгын (шагнаха, хeeрэхэ) шадабаринуудые бYрилдYYлгэ.
- ТYрэл арадайнгаа аман зохёол дYYPЭн хадуун абажа, геройнуудтань сэдьхэлээ Yбдэхэ, эмоциональнаар хандаха, хэрэглэгдэИэн уран аргануудые ЗYбeeр ойлгохо шадабари хYгжeeхэ.
- Хуугэдэй дуулан шагналга, уран hайханда нарин хандалга (художественный вкус) хYгжeeжэ жэнхэни буряад аянгата хэлэлгэ шагнажа hургаха.
- Олон ном уншажа, оршон тойронхи байдалые, байгаалиие мэдэрэн анхаржа hургаха.
- Хэмжээгээрээ ехэ багашье, удхаараа хYнгэн хYндэшье арадай аман зохёолнуудые гYнзэгыгeeр ойлгохо дадал хYгжeeхэ.
- Сэдэбээрээ (тема), жанраараа элдэб зохёолнуудые уншуулжа hурагшадай мэдэхэ юумэ (кругозор) YPгэдхэжэ, тэдэнэй оюун-эстетическэ, познавательна дуршэл YPгэн болгохо.
- Бага на^Ьанай hурагшадта зорюулагдаhан эрхим арадай аман зохёолнуудтай, уран (высокохудожественный) зохёолнуудтай болон научна-познавательна литературатай танилсуулха.
- Зохёолой хэлэн, удха дээрэнь хYДЭлжэ, хYMYYнэй y^ сэнтэй хараа бYрилдYYлхэ (формирование ценностных ориентиров личности).
- Эхин ЗYЙлэй литературоведческэ болон хэлэлгын мэдэсэ бYрилдYYлxэ.
- Арадай аман зохёолой, уран зохёол анализ хэхэ эхин шадабаринуудые бYрилдYYлxэ.
- Оло^н мэдэсэнYYДЭЭ, шадабаринуудаа, дадалнуудаа гYнзэгырYYлэн нарижуулжа hургаxа.
Эдэ бухы зорилгонуудые бэелуртхэдээ гоё hайxан найруулгатай, гYнзэгын удхатай, аман зохёолой, уран зохёолой xэлэнhээ, удхаИаа hабагшатай багшын Yгэ, xeeрeeн hурагшадай xYгжэxэ, болбосорхо ябадалдань айхабтар ехэ нYлee YЗYYлxэ удха шанартай. Литературна уншалгын xэшээлнYYДтэ hанал бодолоо ДYYPЭнээр, гуримтайгаар хэлэхэ, урданай болон мYнee Yеын ажабайдалтай холбоотойгоор харуулха, геройнуудай xэhэн YЙлэ xэрэгYYДые, абари зан, YЙлын xYгжэлтые зохёол соо^о жэшээнYYДЭэр баримталха, бодомжолхо, согосолхо, уран гоёор xeeрэxэ, бэшэхэ дуршэл шадабаринуудые xYгжeexэ, нарижуулха зорилгонууд табигдаха.
Ьурагшадай литературна hуралсал, xYгжэлтэ дээрэ xYДЭлxэдee, буряад хэлэнэй дундарша^й баялигтай гYнзэгыгeeр танилсуулха, литературна ЗYбeeр YгэнYYДые YГYYЛДЭГ, хэлэлгэдээ ЗYбeeр хэрэглэдэг болгохо. ТYрэл арадайнгаа ажабайдал, тYYxэ, заншал, зан абари Yзэжэ, уншажа байгаа зохёолнууд дээрэ Yндэhэлэн hайнаар ойлгуулха, ухаан сэдьхэлдэнь шэнгээхэ, манай xYгжэнги ниитын ёhото эрхэтэн болгон xYMYYЖYYЛxэ шухала асуудалнуудые хэшээл бYxэнэйнгee xYтэлбэри болгохо.
Библиографическа тобьёг / Библиографический список
1. Выготский Л. С. Мышление и речь. Психологические исследования. М.: Лабиринт, 1996. 416 с.
2. Молдовская Н. Д. Литературное развитие школьников в процессе обучения. М.: Педагогика, 1976. 224 с.
3. Содномов С. Ц. Методика литературного чтения. Улан-Удэ: Изд-во Бурят. госуниверситета, 2005. 130 с.
4. Содномов С. Ц. Литературное развитие младших школьников средствами фольклора. Улан-Удэ: Изд-во Бурят. госуниверситета, 2018. 174 с.
References
1. Vygotsky L. S. (1996). Thinking and speaking. Psychological researches. Moscow: Labirint, 1996. 416 p. (in Russian)
2. Moldovskaya N. D.(1976). Literary development of schoolchildren in the learning process. Moscow: Pedagogika, 1976. 224 p. (in Russian)
3. Sodnomov S. Ts. (2005). Methods of literary reading. Ulan-Ude: Izdatelstvo Buryatskogo Gosudarstvennogo Universiteta, 2005. 130 p. (in Russian)
4. Sodnomov S. Ts. (2018). Literary development of young school-age children by means of folklore. - Ulan-Ude: Izdatelstvo Buryatskogo Gosudarstvennogo Universiteta, 2018. 174 p. (in Russian)
