УУК: 796.015:001.89
КУП ЙИЛЛИК ТАЙЁРГАРЛИК ДАВРИДА ЮГУРУВЧИЛАР УЦУВ-МАШГУЛОТ
ЖАРАЁНИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
Педагогика фанлари доктори (DSc) профессор в.б.
Д.Н.Рахматова
Узбекистан давлат жисмоний тарбия ва спорт университети Чирчик шахри, Узбекистон
dilnozara1982@gmail. com https://doi.org/10.5281/zenodo. 7606069 Аннотация: Маколада, енгил атлетикачиларнинг куп йиллик тайёргарлик даврида машгулотлар жараёнини такомиллаштириш оркали 10-16 ёшли усмирларнинг чидамлилик сифатларини ривожлантириш хамда чарчокни олдини олиш буйича маълумотлар келтирилган.
Калит сузлар: Енгил атлетика, чидамлилик сифати, куп йиллик тайёргарлик даври, машгулот жараёнини такомиллаштириш, чарчокни олдини олиш, укув-машгулот.
МНОГОЛЕТНИЙ ЦИКЛ ПОДГОТОВКИ БЕГУНОВ ОБРАЗОВАТЕЛЬНО-ТРЕНИРОВОЧНЫЙ ПРОЦЕСС СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ Аннотация: В статье приведены сведения о развитии качеств выносливости и профилактике утомления подростков 10-16 лет путем совершенствования тренировочного процесса в процессе многолетней подготовки легкоатлетов.
Ключевые слова: легкая атлетика, качество выносливости, многолетний тренировочный период, совершенствование тренировочного процесса, профилактика утомления, учебная-тренировка.
MULTI-YEAR PREPARATION CYCLE OF RUNNERS EDUCATION-TRAINING
PROCESS OF IMPROVEMENT
Abstract: The article is provided information on the development of endurance qualities and prevention of fatigue of 10-16-year-old teenagers by improving the training process during the long-term preparation of track and field athletes.
Key words: Athletics, endurance quality, multi-year training period, training process improvement, fatigue prevention, training.
КИРИШ
Долзарблиги. Жахоннинг куплаб мамлакатларида енгил атлетика билан шугулланувчи спортчиларни тайёрлаш тизимини замон талабларига мослаштириш юзасидан илмий-тадкикот ишлари амалга оширилмокда. Хусусан, усмирларда чидамлилик сифатини шакллантиришга йуналтирилган укув-машгулот жараёнини хамда машгулот юкламаларини режалаштиришда юкламаларнинг шиддат зоналари буйича таксимланиши, ташкилий-услубий курсатмалар самарадорлигини ошириш йулларини излаб топиш билан боглик тадкикот ишлари бажарилмокда. Шу билан бирга, куп йиллик тайёргарлик боскичларида усмирларда чидамлиликни ривожлантиришга каратилган модел тавсифларни ишлаб чикишга деярли эътибор берилмаган, усмир шугулланувчиларнинг чидамлилик сифатини куп йиллик тайёргарлик тизимида шакллантиришга илмий асосланган ёндашувларни амалга ошириш долзарблигича колмокда.
Тадкикот максади: енгил атлетикачи усмир спортчиларда махсус жисмоний кобилиятларни ривожлантириш воситалари ва усулларидан фойдаланиш самарадорлигини назарий асослаш хдмда тажрибада текширишдан иборат.
Тадкикот вазифалари: Югурувчиларнинг куп йиллик тайёргарлик даврида кулланиладиган восита ва усулларни аниклаш ва куллаш;
- урта ва узок масофаларга югуришга ихтисослашган 10-16 ёшли енгил атлетикачи усмир спортчилар чидамлилигини ривожлантиришда машгулот восита ва усулларидан фойдаланиш механизмларини такомиллаштириш;
- урта ва узок масофаларга югуришга ихтисослашган 10-16 ёшли енгил атлетикачи усмир спортчиларда аэроб чидамлиликни ривожлантиришнинг куп йиллик усиш суръатлари динамикаси буйича индивидуал мослашиш кобилиятлари хусусиятларини аниклаш.
ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ МУ^ОКАМАСИ
Машгулот юкламалари тузилмасини амалга ошириш куп йиллик машгулот жараёнида спортчиларнинг тайёргарлик самарадорлигини белгилаб берувчи асосий звенолардан бири хисобланади. Куп йиллик машгулот жараёнида машгулот ва мусобака юкламалари динамикаси бошлангич спорт ихтисослиги боскичидан спорт такомиллашуви боскичигача спортчилар томонидан бажариладиган урта ва узок масофалар хажмининг ахамиятли даражада усиб бораётганлиги билан тавсифланади.
Энергия таъминоти тавсифига кура, машгулот юкламаларини шиддати буйича мувофик равишда аэроб, аралаш аэроб-анаэроб ва анаэроб режимларда бажариладиган уч хил турга булиш максадга мувофик. Машгулот юкламалари ушбу зоналарда узининг биокимёвий, физиологик ва педагогик хусусиятларига эга булиб, тезлик ва босиб утилган масофа узунлигига богликдир. Маълумки, юкламаларнинг аэроб ва аралаш зоналари орасидаги чегара анаэроб алмашинув остонаси (АНАО) хисобланади. АНАО бу ишлаб чикарилган ва сурилган сут кислотаси микдори булиб, кон таркибидаги лактатнинг уртача даражасига тугри келади - 1 литр конда 4 ммоль. Лактат остонаси - кондаги сут кислотаси даражасининг 4 ммол/л.гача етиши демакдир.
^онда лактат меъёри ортиши билан мушакларнинг кислоталаниш жараёни бошланади, бу эса чарчокка олиб келади.
Жорий АНАО даражасини аниклаш учун газ анализаторида назорат утказиш энг аник маълумотларга эга булишга имкон беради. Тестлаш натижасида АНАО спортчи ва мураббийга унинг ёши ва тайёргарлиги ортган сари уз курсаткичларини яхшилаб бориш имконини беради, шунингдек, АНАОда Ю^Т пасаяди, югуриш тезлиги эса усади. Югуришда юкламанинг аралаш ва анаэроб зоналар орасидаги чегараси хавфли тезлик (ХТ) хисобланади, бунда югурувчи спортчи организми максимал кислород истеъмоли даражасигача кутарилади.
Ёш катталашиши билан югуришнинг хавфли тезлиги усиб боради, Ю^Т эса пасаяди, бу, уз навбатида, машгулот жараёни муваффакиятли кечаётганлигини ифодалайди.
Назоратни ташкил этишда шиддат зоналари орасидаги чегараларни аниклашга хизмат килиши мумкин булган куп йиллик машгулот жараёнидаги турли ёш ва тоифага эга югурувчиларда анаэроб алмашинув ва хавфли тезлик вактидаги югуриш тезлигининг намунавий диапазони ишлаб чикилди.
1-жадвалдан куриниб турибдики, спортчининг ёши ва спорт махорати ортган сари АНАО ва ХТ курсаткичлари хам ахамиятли даражада узгариб борган. Демак, бошлангич тайёргарлик чегараларида югуриш тезлиги (АНАО) 3,7-3,9 м/сни ташкил килади.
1-жадвал
Урта ва узок масофага югурувчиларнинг куп йиллик укув-машFулот жараёнида АНАО ва ХТ курсаткичлари
Курсаткичлар Куп йиллик машгулот жараёни гурухлари
Бошлангич тайёргарлик гурухи Укув- машгулот гурухи Спорт такомиллашуви гурухи Олий спорт махорати гурухи
Югуриш тезлиги (АНАО), м/с 3,7-3,9 4,0-4,2 4,3-4,5 4,6-4,8
Хавфли тезлик, (ХТ) м/с 3,9-4,4 4,5-5,1 5,2-5,7 5,8-5,9
Хавфли тезлик (ХТ)-3,9-4,4 м/с. Укув-машгулот гурухларида шугулланувчи болаларда АНАО курсаткичи 4,0-4,2 м/с, ХТ эса 4,5-5,1м/с.га тенг. Жадвалдан куриниб турибдики, бошлангич тайёргарлик гурухига нисбатан укув-машгулот гурухи болаларининг тезкорлик имкониятлари сезиларли даражада ошган.
Спорт такомиллашуви гурухларида АНАО 4,3-4,5 м/с, ХТ эса 5,2-5,7 м/сни ташкил этган. Олий спорт махорати гурухларида биз АНАО да югуриш тезлиги - 4,5-4,8 м/с.ни, ХТ эса 5,8-5,9 м/с.ни ташкил этганлигини кузатдик.
Турли ёш гурухларига мансуб югурувчиларда анаэроб алмашинув ва хавфли тезлик остонасидаги югуриш тезлигининг такдим этилган куламлари шиддат зоналари орасидаги чегараларни аниклашда кулланилиши мумкин.
Шугулланувчиларнинг саломатлик холати ва уларнинг машгулот хамда мусобака юкламаларига нисбатан бардошлилигини назорат килиш зарур профилактика чора-тадбирларини уз вактида утказишга имкон беради. Чарчок аломатлари (2-жадвал) ва холатни (кайфият) бахолаш (3-жадвал) буйича утказилган назорат куйидаги жадвалларда такдим этилган.
2.-жадвал
Укув-машFулот жараёнини ташкил этиш ва утказишда чарчокнинг олий
аломатлари назорати
Чарчок аломатлари Чарчок даражаси
Энг катта Ах,амиятли Катта
Нафас Суръатининг ортиши Суръатининг кучли ортиши Суръатининг кескин ортиши, тартибсиз нафас олиш
Х,аракат Тез юриш Чайкалиш, бекарор кадам Югуриш, юришда кескин чайкалиш
Тери ранги Унча катта булмаган кизариш Ахамиятли кизариш Терининг окариши, кукимтирлиги
Терлаш Кучли эмас Кучли Жуда кучли, майка, футболкада тузларнинг пайдо булиши
Диктат Курсатмаларни бехато бажариш Буйрукларнинг ноаник бажарилиши, машкларни бажаришда хатолар Буйрукларнинг секин бажарилиши
Холати (кайфият) Хеч кандай шикоят йук Чарчок, нафас кисилиши, юрак уриши шикоятлари Бош огриги, кукрак сохасида ачишиш, кунгил айниши
3-жадвалда уч хил: энг катта, ахамиятли, катта даражаларга булинган спортчининг асосий чарчок аломатлари такдим этилган. Шунингдек, чарчокнинг олтита аломати: нафас, харакат, тери ранги, терлаш, диккат ва холат (кайфият) ажратиб курсатилган. Чарчок даражалари жадвалда таклиф этилган булиб, ушбу даражадаги чарчок аломатлари укув-машгулот жараёнидаги машкларни бажаришда спортчи организмининг чарчаш холатларини назорат килишга имкон беради.
3-жадвал
МашFулот юкламаларини ташкил этиш ва утказишда спортчиларнинг х,олатини
(кайфияти) назорат килиш (балларда)
Т/р Организмнинг даражаси, холати Балл
1. Аъло даражада 10
2. Яхши ишчанлик, яна ишлаш истаги 9
3. Уртача холат, яна ишлаш истаги 8
4. Урта даражадан паст, енгил толикиш 7
5. Машгулотдан кейин чарчаш, оёкларда огирликни хис килиш 6
6. Кучли чарчок 5
7. Жуда кучли чарчок, мушакларда огрик хисси 4
8. Холсизлик 3
9. Касаллик 2
10. Касаллик, ётокли режим (ётиб дам олиш) 1
3-жадвалда организм холатининг 10 дан 1 гача балларда келтирилган унта даражаси такдим этилган. Шунингдек, жадвалда организмнинг унта холати ва укув-машгулот жараёнини ташкил этишда ушбу холатлар мониторинги такдим этилган, бу эса машгулот ва мусобака юкламаларини тугри меъёрлашга имкон беради.
Машгулот юкламаларининг спортчилар организмига, айникса уларнинг узларини хис этишларига таъсир этиши 10дан 1 балгача бахоланиб, бунда организмнинг толикиш даражалари белгилаб берилган. Масалан, 10 балл аъло даражадаги холат этиб белгиланган булса, баллар пастлашиб борган сари организмдаги чарчок даражалари хам купайиб, спортчининг холати ёмонлашиб боришини курсатди.
Хулоса килиб айтадиган булсак, 1;2;3-жадвалларда такдим этилган параметрлар спортчиларнинг куп йиллик тайёргарлик тизимида укув-машгулот жараёнини анча самарали олиб боришга имконият яратади.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Узбекистан Республикаси Президентининг "Жисмоний тарбия ва оммавий спортни янада ривожлантириш чора тадбирлари тугрисида" ги 2017-йил 3 июндаги ПК 3031- сонли карори. Lex.uz
2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 январдаги "Узбекистан Республикасида жисмоний тарбия ва спортни янада такомиллаштириш ва оммалаштириш чора-тадбирлари тугрисида" ги ПФ-5924-сонли фармони. Lex.uz Lex.uz
3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Жисмоний тарбия ва спорт сохдсида давлат бошкарув тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида" ги ПФ-5368-сонли Фармони. Lex.uz
4. Узбекистон Республикаси Президентининг "Ёшларни маънавий-ахлокий ва жисмонан баркамол этиб тарбиялаш, уларга таълим-тарбия бериш тизимини сифат жихдтидан янги боскичга кутариш чора-тадбирлари тугрисида" ги ПК-3907-сонли Карори.
5. Верхошанский Ю.В. Физиологические основы и методические принципы в беге на выносливость М.:2014.-80 с.
6. Волков Н.И. Интервальная гипоксическая тренировка М.: 2000.-90 с.
Волков НИ. Биоэнергетика спорта: монография / Н.И. Волков, В.И. Олейников. - М.: Советский спорт, 2011. - 160 с.
7.Кулаков В.Н. Программирование тренировочного процесса высококвалифицированных бегунов на средние, длинные и сверхдлинные дистанции: автореф. дис. ... д-ра. пед. наук / В.Н. Кулаков. - М., 1995. - 48 с.
8. Рахматов Н.А., Махмудов Т.М., Мирзаев С. Чидамкорликнинг биокимёвий асослари ва уни ривожлантириш услублари //Биокимё: Дарслик. - Т., 2007. - Б. 390-396.
9. Югуриш ва юриш буйича мусобакаларни утказиш коидалари //Енгил атлетика: Укув кулланма. - Т., 2007. - Б. 98-100