ИЗУЧЕНИЕ СТРУКТУРНО- СЕМАНТИЧЕСКИХ ОСОБЕННОСТЕЙ ЭМОЦИИ И ЛЕКСИКИ УДИВЛЕНИЯ В ТАДЖИКСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

About the autor:

Madieva Umeda - assistant of department of stylistics and theory of translation of foreign languages, faculty of roman- german languaeges, Tajik State Pedagogical University by Sadriddin Ayni Phone: (+992) 915201331

ТАЗДЩИ ХУСУСИЯТ^ОИ ТАРКИБЙ-МАЬНОИИ ЛЕКСИКАИ Э^СОС ВА ТААЧУБ ДАР ЗАБОЩОИ ТОЧДКЙ ВА АНГЛИСЙ

Шерхон С

Донишгощ миллии Тоцикистон

Дар илми забоншиносй барои тахкики вожахои ифодакунанадаи шигифт, хайрат, таачуб ва хиссиёт, зарур аст, ки мавкеи ибтидоии мафхум ё калимаро тахлил намуд. [6, с.9 ]

Бо дарназардошти сатхи истифодаи вожахои ифодакунадаи хайрату таачуб, ба мо зарур аст, таваччухи асосиро ба мавкеи калимарказии омузиши таркиб ва маънои вожахо ба кор барем, зеро маънои калимахо дар лугат бисёр фахмо, возех ва равшан нишон дода шуда, хусусиятхои миллй, яъне аз кадом забон омадани онро низ дарбар мегирад. Аз ин ру, ба назарияи сохтори "чой ва мавкеъи" баённамудаи Ю.Н. Караулов такя менамоем.

Ин назарияи омузиш дар забоншиносй, хамон самти тахлилро дар бар мегирад, ки дар он вохидхо ё калимахои дар истифода сермаъмул кисми асосй ва давра ба давраи тахкикро ташкил медиханд.

Вазифаи тахкикот дар доираи "калимамарказй" аз он иборат аст, ки ин раванд дар таснифот, омузиши маъноии хар як вожа, мавкеи истифодаи он бо дигар аъзои чумла мусоидат менамояд. [ 3, с. 221-252].

Калимахо маънохои лугавй ва грамматикй доранд. Маънои лугавии калимахо дар лугатхо тафсир мешавад, аммо маънои грамматикй нисбат ба маънои лугавй абстракт ва мураккаб буда, дар дастурхо шарх дода мешавад.[ 2, с.15].

Калимасозй ва таркиббандй чунин кисмати забоншиносй аст, ки аз имконоти калимасозию таркиббандии забон бахс намуда, тарз ва роххои сохта шудани калимаю таркибхо ва бад-ин васила ганй гардидани таркиби лугавии забонро меомузад. Дастгохи калимасозии забон чй андоза коршоям ва фаъол бошад, забон аз лихози сарвати лугавй хамон кадар бой ва кудратманд мегардад [ 2, с.51].

Агар калимасозй яке аз манбаъхои мухимми бой гардидани таркиби лугавии забон, яке аз роххои ба миён омадани истилохот бошад, пас омузиши таркиб, маъно ва мавкеи истифодабарии калимахо бо ифодаи шакл, холат, вазъият, ранг, хайрат, таачуб, эхсосоти гуногун низ метавонад дар гановати лугавии забон таъсиргузор бошад.

Барои пажухиши мо, дар раванди тахкик ва омузиши маъно ва таркиби вожахои ифодакунадаи "таачуб ва хайрат" дар забонхои точикй ва англисй зарур аст, ки худи макоми мафхуми "хайрат"-ро дар мачмуи хиссиёт муайян созем.

Дар Фарханги тафсирии забони точикй якчанд тавсифи шигифт ба маънои тааччуб, хайрат, хайронй, ачобат,_ муъчиза, учоб, дар холати шигифтй ва тахайюр омадааст [1].

Мусаллам аст, ки дар забони точикй хар як хиссаи нутк тарз ва воситахои махсуси калимасозй дорад ва ба туфайли калимахои нав барои ифода намудани нозукихои фикр нодир мегардад. Х,амзамон, омузиши "вожамарказй", яъне такя ба лугат барои муайян кардани калимахои ифодакунандаи "хайрату таачуб ва эхсосот" низ муттаалик ба кисми забоншиносй-калимасозй аст, ки таркиби калима ва конуниятхои сохта шудани онро меомузад.

Аз чониби дигар, сохтани калимахои нав дар асоси калимахои якрешагй ва ё иборахо бо ёрии принсипхои муайяни дар забон кабулгардида низ вазифаи илми забоншиносй, бахусус бахши калимасозй махсуб меёбад.

Профессор, равоншиноси амрикой К.Е. Изард макоми таачубро бо истинод ба андешахои як зумра олимон, дорои хусусиятхои вижа арзёбй менамояд: "Х,айрат баъзе нишонахои эхсосро дорад, вале бо маънои томаш хиссиёт буда наметавонад. Дар киёс бо дигар хиссиёт, хайрат- хамеша як холати даргузар аст". Ва хатто: " Шигифт ба маънои шодй ё гам эхсосот буда наметавонад. Он (хайрат) хусусиятхои дигар эхсосотро ифода карда наметавонад, вале баъзе вазифахои хеле муфидро ичро мекунад" [1, с.85].

Вожахои шигифтангез дар забонхои точикй ва англисй чойгохи махсусро дар таркиби калимахои ифодакунадаи эхсос доро мебошанд. Тавре маълум аст, эхсосот ба мусбату манфй таксим мешаванд, инчунин лугати бо ифодаи шигифту хайрат низ: яъне калимахои бо хусусияти мусбат ва манфй ифодашуда. Аммо вожахои шигифтангез чун лугат ба лексикаи мусбату манфй таъсиркунанда шомил намешаванд, зеро ки духураанд.

Дар забони точикй тасвири эхсосот тавассути феълхои таркибй роичтар аст (масалан: хайрон шудан, карахт шудан, нафасгир шудан, шах шудан ва г.). Агар дар забони точикй ин тарзи истифодаи

вожахои ифодакунадаи эхсосот хеле маъмул аст, дар забони англисй холату эхсосро бештар сифатхои шигифтро ифодакунанда иваз мекунанд (eg:astonishing, surprising, mind -boggling, astounding ва f.).

Аз чониби дигар, дар ифодаи эхсос ва сохтани калимахои шигифтангез ва хаммаъно бо таачубу хайрат нидо низ мусоидат менамояд, зеро нидо хиссаи ёвари нутк аст, ки хиссиёт ва хаячонро ифода мекунад. Нидохо хиссиёти гуногуни инсонй монанди: шодй, вачд, тааччуб, хайрат, маломат, сарзаниш, таън (а), тахмин, фарз, тарсу вахм, харос, хавф, дарду алам, ранч, норизой, нохушнудй, хасрат, андух, афсусу дареF, истехзо, тамасхур, хачв, тахдид, хатар, хашму Fазаб, кахру итоб ...- ро ифода мекунанд. Нидохо вобаста ба тобишхои маъной ба ду гурух чудо мешаванд: а) нидохои хиссй: вах, ох, хайф, хайхот, офарин, ачаб, лаббай, хайрият, афсус, дареF (о), дардо (о), во, хушо, туф (у) ...; б) нидохои амрй: э, эй, хой, аё, ало, хон, хамуш, ором. Нидохои боло хама адабиянд ва дар осори классикон корбурд шудаанд. Дар забони мардум, яъне дар лахчахои гуногуни точикй имруз нидохои зиёди хиссй ва амрй хам дар шакли пурра ва хам дар гунаи ихтисор истифода мешаванд, ки каблан дар адабиёти классикй ба кор намерафтанд. [2]

Таърифи нидо дар забони англисй чунин аст: Нидо (Interjectations) - садохо, калимахо ва иборахои махсус мебошанд, ки барои ифодаи эхсосот истифода мешаванд: хашм, хайрат, тартибот, Fазаб (anger, surprise, order, rage) ва f.

Бояд кайд намуд, ки дар забони точикй, мачмуи маъноии вожахои ифодагари шигифт аз чунин чузъхои зерин ташкил ёфтаанд: таснифоти дарачаи олй (таъсир, холат, зухури берунии холат, ташаккули холат, сабабхои холат), махфуми луFавй, маънои дифференциалй-эмотсионалй, мачмуи дифференсиалй ва маъноии шигифтхо, ки хар яке дар мавкеи худ дорои якчанд имконот мебошанд. [ 5, с.44].

Таркиби дифференсиалй-эхсосотии шигифтхо маъмулан мафхуми луFавии онхоро аз чанбахои мухталиф дакик менамояд: чанбаи сабаб, тарз ва холат ва муайянсозй. Бояд гуфт, ки дар забони точикй таркиби дифференсиалй-эхсосотии вожахои шигифтангез серистеъмоланд, зеро кисми бештари таркиби маъноии вожахоро муайян месозанд. Худи шигифт ё хайрат дар забони точикй сабаби ба вучуд омадани ин ё он холат мегардад.

Дар забони англисй бошад, мачмуи маъноии шигифт дар таркиби худ чузъиёти мухими маъноии зеринро дарбар мегирад: таснифоти дарачаи олй (таъсир, холат, зухури берунии холат, сабабхои холат, таъсир ба фаъолияти зехнии инсон, зухурии берунаи шигифт), маънои дифференциалй-эмотсионалй, мачмуи дифференсиалй ва маъноии шигифтхо, хеле гуногунпахлу мебошанд. [ 5, с. 45].

Масъалаи омузиши чанбахои психологй ва лингвистии эхсос аллакай мавриди таваччухи олимони зиёд, аз чумла олимони сохаи равоншиносй ва забоншиносии рус (Бабенко, Вежбицкая, Шаховский, Уфимтсева) ва инглис (Kempson, Oatley) карор гирифтааст.

Дар ин росто, сабаби ру овардани пажухишгарон ба категорияи эхсос барои он зарур аст, ки "накши эхсос дар шинохти олам, мавкеи он дар таркиби маъноии вожахо, макоми эхсос аз нуктаи назари физиологй, равоншиносй, фалсафй ва забоншиносй ва f." хеле баръало ба назар мерасад. [7, с.35]

Тавре ки кайд намудем, " хусусияти эхсос - факат "муносибати фардии баходихии субъект ба имкониятхои каблй ва холатхои вокей, ба фаъолият ва натичахои он иборат аст". Эхсос инсонро бо чахони инсонхо, ашёхо ва вокеахо алакаманд месозад. [4, с. 15]

Агар забоншиносон ба омузиши эхсос хеле дертар шуруъ намудаанд, файласуфону равоншиносон, баръакс, хеле барвакт кушиш намудаанд, ки хусусиятхои эхсосотро муайян созанд. Лозим ба ёдоварист, ки барои забоншиносон дарёфти воситахои муосири тахлили маънои калимахо зарур аст, аз ин ру, тахлили таркибии вожахо ва муайян намудани шохахои пайдоиши онхо, истифодаи вожахои дар луFату фархангхои гуногун хеле мухим аст.

Аз мушохидахо бармеояд, ки омузиши эхсос чун категорияи равоншиносй ва хам вожахои ифодакунадаи хайрат, шигифт ва таачуб ба сифати вохиди забонй дар муайянсозии таркиби калимахо ва гуногунрангию мавкеи корбасти калимахо накши муассир дошта, чузъи эмотсионалй-баходихиро ташкил медиханд. Ин таркиб, хамзамон, хусусияти миллй ва таносуби мантикии калимахоро дарбар мегирад.

Чунин муайянсозии таркиб бо он шарх дода мешавад, ки эхсосоти инсон, бахои у ба вокеияти атроф, бештар ба холати ичтимой, мансубияти синфй, мавкеи идеологй ва сатхи Fановати фархангии у вобаста аст.

Храмин тарик, барои муайян намудани хусусияти таркибй ва типологии калимахои ифодакунандаи холати таачуб дар забонхои точикй ва англисй тахкики вожахо дар иртибот бо калимамарказй, матнмарказй ва таркибй-маъной будани онхо дар забонхои точикй ва англисй тахлил ва мукоиса карда шуд.

Гуфтан чоиз аст, ки натичаи корбурд ва тахлилу тахкики консептхои эхсос ва вожахои шигифтангез аз нигохи типологй умумияту ва фаркиятхоро низ дорост, вале дар мачмуъ, тавсифи

умумии лексикаи таачуб дар забощои точики ва англиси феълхд исмхд ва сифатхри таркиби-эх,сосии таачубро хдмчун вох,идх,ои асосии тахкикшаванда муайян намуд.

АДАБИЁТ

1. Изард, К.Е. Эмоции человека : [Пер. с англ.] / Кэррол Е. Изард; Под ред. Л. Я. Гозмана, М. С. Егоровой. - М: Изд-во МГУ, 1980. - 439 с.

2. Камолиддинов Б. Забони точики. Китоби дарси барои синфи 11-ум. Душанбе, Маориф, 2018. - 256 с.

3. Караулов Ю.Н. Общая и русская идеография: опыт теории лингвистических словарей-тезаурусов: / Ю.Н. Караулов // диссертация доктора филологических наук: 10.02.19. - Москва, 1975. - С. 221-252

4. Носенко, Начала статистики для лингвистов -Москва, 1981-157 с

5. Рассказова Т.П. Лексика удивления в русском и английском языках. Т.П. Рассказова Диссертация кандидата филологических наук: 10.02.20.- Екатеринбург, 1998.- 179с.

6. Уфимцева А.А. Лексическое значение : Принцип семилогического описания лексики А.А. Уфимцева / Отв. ред. Ю.С. Степанов; АН СССР, Ин-т языкознания. - М. : Наука, 1986. - 239, с. 9

7. Шаховский В.И. Категоризация эмоций в лексико-семантической системе языка / В.И. Шаховский. - Воронеж : Изд-во Воронежского ун-та, 1987. - 190 с.

Исгинодао:

1. ЬПрзУ/гаузЬапйкг.^Ли-аШотаФарханти тафсирии забони точики.

2. academc.rufile:///C:/Users/Admm/Desktop/.htm

ИЗУЧЕНИЕ СТРУКТУРНО- СЕМАНТИЧЕСКИХ ОСОБЕННОСТЕЙ ЭМОЦИИ И ЛЕКСИКИ УДИВЛЕНИЯ В ТАДЖИКСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ

В этой статье представлена информация об эмоции как психологической категории, а также слов, выражающих удивление и изумление как языковые единицы с целью определения их структуры и разнообразия.

В процессе исследования значения и структуры слов контекста «удивление» в таджикском и английском языках, определяется их место, само понятие «удивление» в комплексе эмоции, подчеркивая, что изучение психологических и лингвистических аспектов эмоций уже вызвал интерес, российских и английских психологов и лингвистов.

По мнению автора, лингвистам необходимо использование современных средств анализа и выявления значения слов, поэтому важно анализировать состав слов и определять их этимологию, а также их толкование в разных словарях и употребление в разных культурах.

Лексика удивления занимает особое место в таджикском и английском языках в составе слов, выражающих эмоции.

Ключевые слова: слово, состав, структура, эусос, удивление, психологический аспект, лингвистика.

STUDY OF STRUCTURAL AND SEMANTIC FEATURES OF EMOTION AND ASTONISHING VOCABULARY IN TAJIK AND ENGLISH LANGUAGES

This article provides information about emotion as a psychological category, as well as words expressing surprise and amazement as linguistic units in order to determine their structure and diversity.

In the process of studying the meaning and structure of the words «surprise» in the Tajik and English languages, their place, the very concept of «surprise» in the complex of emotions, is determined, emphasizing that the study of psychological and linguistic aspects of emotions has already aroused interest in Russian and English psychologists and linguists.

According to the author, linguists need to use modern means of analyzing and identifying the meaning of words, therefore it is important to analyze the composition of words and determine their etymology, as well as their interpretation in different dictionaries and use in different cultures.

The vocabulary of surprise occupies a special place in the Tajik and English languages in the composition of words expressing emotions.

Keywords: word, composition, structure, expos, surprise, psychological aspect, linguistics.

Сведения об авторе:

Шерхон Сулаймон-доктор (PhD) Таджикского национального университета. Адрес: г.

Душанбе, 33 мкр., тел: (+992) 98710080, E-mail:ahmadil994@mail.ru

About the author:

Sherkhon Sulaimon-Doctor (PhD) of the Tajik National University. Address: Dushanbe, 33 microdistrict, Phone (+992) 9871008, Email:ahmadi1994@mailru

ФРАЗЕМАХ,ОИ ТАВСИФЙ ДАР ЗАБОНИ АДАБИИ МУОСИРИ ТОЧДКЙ

Убайдуллоева М.А.

Донишгощ миллии Тоцикистон

Таснифоти маъноии вохидхои фразеологй дар забони точикй яке аз таснифотхои мухим ва то андозае анчомёфта махсуб меёбад. Бештари мухаккикон таснифоти вохидх,ои фразеологиро аз руйи маъно ба навъхои идиома, фразема ва ифодахои Fайриидиоматикй кобили кабул донистаанд [5;13;14;22]. Масалан, дар назарияхои илмии профессор Х. Мачидов, ки як навъ чамъбасти назариях,ои олимони соха мебошанд, ифодахои рехтаи забони точикй бо исботхои дакики илмй ба навъхои болозикр гурух,бандй шудаанд, ки яке аз кабатхои серистеъмоли онро фраземахо ташкил медиханд. Мавсуф хамчун асосгузори назарияи фразеологияи забони точикй, фраземаро чунин тавзех додааст: "Фраземахо аз гуруххои дигари семантикй махз бо тарзи махсуси ташаккули маънои яклухти худ фарк мекунанд. Агар маънои бутуни ифодахои идиоматикй дар натичаи таFЙирёбии куллии маънои хамаи чузъхои таркибй ба вучуд ояд, пас мундаричаи яклухти фразема дар заминаи махдудшавй, дигар шудан, таFЙирёбй, вобаста шуда мондани маъно ва ё доираи истеъмоли як ё якчанд чузъи таркибй сурат меёбад" [13, с.32].

Мухаккики риштаи фразеологизмхои шевахои чанубии забони точикй Н. Гадоев бошад, зимни тахкики масоили марбут ба фразеологияи шеваи чанубй ба масълахои семантикаи он, бахусус фраземахо, таваччухи хосса додааст. ^айд мегардад, ки дар шевахои чанубии забони точикй низ фраземахо фаровон корбурд дошта, дар созмони онхо калимахои аслии точикии ифодакунандаи мафхумхои гуногун накши фаъол доранд [6, с.91-94].

Забоншинос Д. М. Бойматова фраземахои забони точикй ва фаронсавиро (дар мисоли романи "Духтари оташ"-и Ч Икромй ва повести "Бегона"-и А. Камю) тахкик намуда, дар он аксар ифодахои фразеологй (фразема)-ро, ки дар романи "Духтари оташ"-и Ч. Икромй истифода шудаанд, бо тарчумаи онхо ба забони фаронсавй мукоиса намуда, ба чунин натича расидааст: «Пас аз дида баромадани ин фраземахо гуфтан мумкин аст, ки ифодахои фразеологй ё ки фраземахоро вохидхои устувори забон номидан чандон дуруст нест. Дар онхо одатан хам аз чихати семантика ва хам аз чихати сохту таркиб бештар таFЙиротх,о ба назар мерасанд. Вале иборахои рехтаи устувор ё ки идиомахо ба таFЙирот дучор намешаванд» [3, с. 79].

Забоншинос Х. Дустов бошад, зимни тахкики масоили "Иборахои фразеологии изофй ва гуруххои маъноии онхо" иброз намудааст, ки "аксарияти иборахои фразеологии изофй дар сурати фраземахо истифода шуда, яке аз калимахои таркиби ифода ба маънои асосй кор фармуда мешаванд [7, с.19]. У ба хулосае меояд, ки «дар иборахои фразеологии изофии фраземавй ба вазифаи чузъи асосй, аниктараш чузъе, ки ба маънои асосии луFавй кор фармуда шуда, гуё шархталаб аст, калимахои ифодагари исмхои гуногун омада метавонанд. Дар ин вазифа, асосан, исмхои ифодагари шахс ва Fайришахс бештар фаъоланд» [7, с.19].

Ба ин тарик, дар таснифоти маъноии вохидхои фразеологии забони точикй дар баробари идиома ва ифодахои Fайриидиоматикй ифодахои рехтаи фраземавй низ мавкеи асосй доранд. Ин навъи маъноии фразеологизмхо бо табиати махсус ва як катор нишонахои забонй аз дигар гуруххо фарк доранд. Чунончи, агар дар шаклгирии идиомахо сохту таркибй них,оят рехтаву устувор ва ифодаи маънои мачозй накши фаъол дошта бошанд, дар фраземахои фразеологй ин холатро ба таври комил мушохида намудан мумкин нест. Ба таври дигар, дар созмони ин навъи фразеологизмх,о як дигаргуние ба назар мерасад, ки хоси хамин гурух, аст. Харчанд онх,о низ «ба монанди идиомахо мундаричаи яклухт ва сохту таркиби доимй дошта, пуробуранг ва муассир мебошанд» [13, с.32], вале ташаккули сохториву маъноии фраземахо дар заминаи маънои асосии луFавии яке аз чузъхои таркибй ва сохтори на он кадар устувор ва баъзан таFЙирёбанда сурат мегирад. Масалан, дар мисолхои зайл: таклифи хом «таклифи сарсарй», чехраи шукуфон «чехраи зебо», пахлавони багурда «пахлавони нотарс ва часур» метавон ин хусусияти фраземаро мушохида кард.

Э не-е, не. Ин таклифи хом [17, с.206]. Гулшан лафзашро сарфахм нарафт, вале аз чехраи шукуфон, нигохи саршори мехр ва харорати суханаш пай бурд, ки гапи неке мегуяд [2, с.31]. Мехонад, ки пахлавони багурдае намондааст, мардон либоси занон пушидаанд [11, с. 122].

Хамин тарик, мундаричаи яклухти фразема дар заминаи махдудшавй, дигар шудан, таFЙирёбй, вобаста шуда мондани маъно ва ё доираи истифодаи як ё якчанд чузъи таркибй ифода меёбад. Яке аз хусусияти хос ва фарккунандаи фраземахо аз иборахои рехтаи нихоят устувор ё идиомахо дар забони точикй дар он аст, ки яке аз чузъхои таркибии онхо хатман ба маънои аслии худ меояд. Масалан, дар