Научная статья на тему 'ИЖОД ЭРКИНЛИГИ ВА ИЖОДКОР МУАЛЛИФ ҲУҚУҚЛАРИНИНГ УСТУВОРЛИГИ: НАЗАРИЯ ВА АМАЛИЁТ'

ИЖОД ЭРКИНЛИГИ ВА ИЖОДКОР МУАЛЛИФ ҲУҚУҚЛАРИНИНГ УСТУВОРЛИГИ: НАЗАРИЯ ВА АМАЛИЁТ Текст научной статьи по специальности «Право»

63
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
ижод эркинлиги / ижодкор муаллиф / иш берувчи / буюртмачи / меҳнат шартномаси / илмий тадқиқот ишлари шартномаси / муаллифлик буюртмаси шартномаси / мутлақ ҳуқуқлар / ижодкор муаллиф шахсий ҳуқуқлари / ижодкор муаллиф мулкий ҳуқуқлари / freedom of creativity / author-creator / employer / customer / employment contract / contract for scientific research / literary order contract / exclusive rights / personal rights of the author-creator / property rights of the authorcreator.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Омонбой Окюлов

Мазкур илмий мақолада ижод экринилиги ва у билан боғлиқ равишда ижодкор муаллиф ҳуқуқларининг моҳияти, фуқаролик муомиласида уларнинг динамикаси таҳлил этилади. Муаллиф фикрича ижод эркинлигини инсон ҳуқуқ ва эркинликлари таркибий қисми сифатида конституциявий ислоҳотлар жараѐнида янада бойитиш зарурияти мавжуд. Ижод эркинлиги амалга оширилганда хар доим фан, адабиѐт санъат асарлари, патент ҳуқуқи объектлари яратилади, интеллектуал мулк объектлари вужудга келади. Ушбу объектлар ҳуқуқий муҳофазага лаѐқатли бўлганда ижодкор муаллифларда мутлақ ҳуқуқларни олишга нисбатан устуворлик, афзаллик мавжуд. Бундай имтиѐз хатто интеллектуал мулк объекти иш берувчи билан тузилган меҳнат шартномаси ѐхуд буюртмачи билан тузилган фуқаролик шартномаси асосида яратилгандан хам амал қилиши мумкин. Муаллиф унинг хусусиятларини таҳлил этиб, уларни ҳуқуқни қўллаш ва суд амалиѐтида намоѐн бўлиш механизмини шакллантириш бўйича ўз таклифларини асослаб беришга харакат қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This scientific article analyzes the essence of freedom, creativity and dynamics in the civil circulation of the rights of the author-creator. The author argues that there is a significant need to enrich the freedom of creativity as an integral part of human rights and freedoms in the process of constitutional reforms. When realizing the freedom of creativity, works of science, literature, art, objects of patent rights are always created objects of intellectual property. If there are signs of legal protection of the ability of these objects, the author of the creator has advantages, a priority for acquiring exclusive rights. Such an advantage can be realized even in the case when the intellectual property object is created on the basis of an employment contract concluded with the author and employers or on the basis of a civil contract concluded between the customer and the author. The author analyzes the features of the manifestation of the priority of the author's rights in law enforcement and judicial practice

Текст научной работы на тему «ИЖОД ЭРКИНЛИГИ ВА ИЖОДКОР МУАЛЛИФ ҲУҚУҚЛАРИНИНГ УСТУВОРЛИГИ: НАЗАРИЯ ВА АМАЛИЁТ»

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

ИЖОД ЭРКИНЛИГИ ВА ИЖОДКОР МУАЛЛИФ ХУКУКЛАРИНИНГ УСТУВОРЛИГИ: НАЗАРИЯ ВА АМАЛИЁТ

Омонбой Окюлов

Узбекистан Республикаси Фанлар академияси Давлат ва хукук институти бош илмий ходими, Узбекистонда хизмат курсатган юрист, юридик фанлари

доктори, профессор

АНОТАЦИЯ

Мазкур илмий маколада ижод экринилиги ва у билан боглик равишда ижодкор муаллиф хукукларининг мохияти, фукаролик муомиласида уларнинг динамикаси тахлил этилади. Муаллиф фикрича ижод эркинлигини инсон хукук ва эркинликлари таркибий кисми сифатида конституциявий ислохотлар жараёнида янада бойитиш зарурияти мавжуд. Ижод эркинлиги амалга оширилганда хар доим фан, адабиёт санъат асарлари, патент хукуки объектлари яратилади, интеллектуал мулк объектлари вужудга келади. Ушбу объектлар хукукий мухофазага лаёкатли булганда ижодкор муаллифларда мутлак хукукларни олишга нисбатан устуворлик, афзаллик мавжуд. Бундай имтиёз хатто интеллектуал мулк объекти иш берувчи билан тузилган мехнат шартномаси ёхуд буюртмачи билан тузилган фукаролик шартномаси асосида яратилгандан хам амал килиши мумкин. Муаллиф унинг хусусиятларини тахлил этиб, уларни хукукни куллаш ва суд амалиётида намоён булиш механизмини шакллантириш буйича уз таклифларини асослаб беришга харакат килади.

Калит сузлар: ижод эркинлиги, ижодкор муаллиф, иш берувчи, буюртмачи, мехнат шартномаси, илмий тадкикот ишлари шартномаси, муаллифлик буюртмаси шартномаси, мутлак хукуклар, ижодкор муаллиф шахсий хукуклари, ижодкор муаллиф мулкий хукуклари.

ABSTRACT

This scientific article analyzes the essence of freedom, creativity and dynamics in the civil circulation of the rights of the author-creator. The author argues that there is a significant need to enrich the freedom of creativity as an integral part of human rights and freedoms in the process of constitutional reforms. When realizing the freedom of creativity, works of science, literature, art, objects of patent rights are always created objects of

December 1

195

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

intellectual property. If there are signs of legal protection of the ability of these objects, the author of the creator has advantages, a priority for acquiring exclusive rights. Such an advantage can be realized even in the case when the intellectual property object is created on the basis of an employment contract concluded with the author and employers or on the basis of a civil contract concluded between the customer and the author. The author analyzes the features of the manifestation of the priority of the author's rights in law enforcement and judicial practice.

Keywords: freedom of creativity, author-creator, employer, customer, employment contract, contract for scientific research, literary order contract, exclusive rights, personal rights of the author-creator, property rights of the author-creator.

Х,ар кандай хукук, у шахсий хукук буладими, мулкий хукук буладими, хукук субъекти учун муайян ахамиятга эга булади. Одатда моддий объектларга нисбатан мулк хукуки шахсий хукуклар билан узвий боглик булмайди, бирок, интеллектуал мулк хукукида шахсий хукулар билан мулкий хукуклар уртасида узвий богликлик мавжуд. Бу холат ФКнинг 1033-моддасида уз ифодасини топган. Унга интеллектуал фаолият натижаларининг муаллифлари ана шу натижаларга нисбатан шахсий номулкий ва мулкий хукукларга эга буладилар. Шахсий номулкий хукуклар ижодкор муаллифга унинг мулкий хукукларидан катъий назар тегишли булади ва унинг интеллектуал фаолият натижаларига тегишли булган мулкий хукуклари бошка шахсга утган такдирда хам ижодкорнинг узида сакланиб колади деб курсатилади. Шу уринда конун ижодий фаолият натижалари булган интеллектуал фаолият натижасининг муаллифи деб эътироф этилиш хукуки яъни муаллифлилик хукукига алохида ургу беради. Шуни таъкидлаш уринлики, узбек тилидаги конунлар матнларида ушбу ургуни алохида илгаб олиш кийин ва куп холларда уни бошка категориялар билан алмаштириш, чалгитишга хам олиб келиши мумкин. Гап бу уринда "право на авторства" яъни муаллифлилик хукуки ва "авторское право" муаллифлик хукуки уртасидаги фарк тугрисида бормокда. 1033-моддани 3-кисми хам, бошка конунлар хам афсуски ушбу категориялар уртасидаги фаркни очиб бермайди ва муаллифлик хукуки хар икки холатга нисбатан бир хил ибора тарзида кулланади. Хрлбуки, муаллифлилик хукуки яъни ижодкорни уз ижоди махсулига нисбатан муаллиф сифатида эътироф этилиш, муаллиф сифатида танилиш хукуки интеллектуал мулк хукукида барча хукукларни узига хос гултожиси булиши

December 1

196

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

лозим. Чунки, ижодкор булмаганда ижод махсули хам булмайди. Ижодий фаолият, интеллектуал фаолият бу уринда асосий хал килувчи холат хисобланади. Тугри конун уни алохида ажратиб курсатади, эътироф этади. Илм-фан ва илмий фаолият тугрисидаги конунда хам, Муаллифлик ва турдош хукуклар тугрисидаги конунда хам, Ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналари тугрисидаги конунда хам ижодкор субъект алохида мокомга эга булган субъект хисобланади. Одатда ижодий фаолият инсон аклий фаолиятини энг юкори чуккиси хисобланади ва айнан шу фаолият оркали янги гоялар, янги технологиялар, янги бадиий асарлар, оригинал ижролар вужудга келади ва фукаролик муомиласига кириб боради. Бирок, ижодий фаолият махсулини интеллектуал мулк объекти сифатидаги фукаролик муомиласини кейинги жараёнлардаги харакатида мутлак хукуклар объектни "уз карамогига олади" ва бундан кейинги жараёнларда муаллифлилик хукуки намоён булиш холатлари хиралашади ва иккинчи ёки учинчи планга тушиб колади. Нима хам дейиш мумкин, бозор конунлари, тижорат конунлари шуни талаб этади. Агар муаллиф ижодкор объектга нисбатан мутлак хукукга эга булмаса (мутлак хукук буюртмачига утиши шартномада катъий шарт килиб куйилган булса), ёхуд мутлак хукукни узидан бегоналаштирган булса, бу холда у деярли номи улуг супраси курук муаллифлилик хукуки билан колади. Тугри, интеллектуал фаолиятнинг баъзи объектлари буйича мутлак хукук эгаси ёки объектга нисбатан мутлак хукукни кабул килаётган шахс сотиб олаётган пайтда эргашма хукук асосида ижодкор муаллифга харид нархини бир неча фоизи микдорида улуш ажратиши лозим булади ёхуд шартномада белгилаб куйилган булса объектдан фойдаланишда олган самарадан муаллиф ижодкор учун улуш яъни мукофот ажратиши лозим булади. Бу уринда муаллиф ижодкорни жуда хам куриб колди деб айтиш кийин. Мамлакатимизда уни моддий ва маънавий рагбатлантиришни тизими мавжуд. Жумладан, ижодкор муаллиф объектни яратиш ва уни самарадорлигини таъминлаш масалалари буйича илмий тадкикот ишларини илмий даража берилиши учун асос булувчи диссертация сифатида расмийлаштиришга хам хакли. Илмий унвонлар берилишида хам бу холат эътибрга олиниши мумкин. Шунингдек, унга илм-фан, санъат сохасида фахрий унвонлар олиши, ойлик иш хакига устамалар олиши мумкин. Албатта бу ижобий холат бирок бу илмий ва бадий ижодни тизимли рагбатлантириш сифатида бахоланиши мумкин эмас, чунки бу жараённинг баъзи холатларида ижодкор фаолияти учун неъматларга

December 1

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022

The Constitution of the Republic of Uzbekistan O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -

is the Glorification of Human Dignity, the inson qadrini ulug'lash, erkin va

Guarane^fOmFmammmPmpmSmLfe^^^^^

эришишни мукаррарлигидан кура тасодифийлиги намоён булади.

Муаллифнинг хизмат асаридан топширик максади такозо этмайдиган усулда фойдаланиш хукуки чекланмайди.

Иш берувчи хизмат асаридан хар кандай тарзда фойдаланишда уз номини курсатишга ёхуд уни курсатишни талаб килишга хаклидир.

Муаллифлик шартномаси буйича бошка шахсга утказиладиган хукуклар, агар шартномада бевосита бошкача коида назарда тутилган булмаса, мутлак булмаган хукуклар хисобланади.

Асарга булган муаллифлик хукуки асар акс эттирилган моддий объектга булган мулк хукуки билан боглик эмас.

Моддий объектга булган мулк хукукини ёки моддий объектга эгалик килиш хукукини бошка шахсга утказиш шу объектда акс эттирилган асарга булган бирон-бир муаллифлик хукукининг уз-узидан бошка шахсга утказилишига сабаб булмайди

Юкоридаги холатлардан куриниб турибдики, интеллектуал мулк объекти хатто мехнат шартномаси асосида иш берувчининг топшириги асосида яратилган булса хам ёхуд фукаролик шартномаси асосида, буюртмачи топшириги асосида бажарилган булса хам ушбу шартномалар натижасида яратилган интеллектуал мулк объектларига нисбатан мутлак хукуклар автоматик равишда иш берувчига ёки буюртмачига утмайди. Бунинг учун ушбу шартномаларда мутлак хукукни иш берувчига ёки буюртмачига утиши тугрисида аник равшан белгилаб куйилиши лозим акс холда мехнат шартномасининг ёки фукаролик шартномасининг мавжудлиги ва шу асосда интеллектуал мулк объектининг яратилиши иш берувчида ёки буюртмачида мутлак хукукни вужудга келиши учун асос булмайди. Ушбу холатлар буйича конун ижодкор муаллиф учун узига хос устуворлик афзаллик макомини белгиламокда. Хукукни куллаш ва суд амалиётида бунга алохида эътибор каратиш лозим. Тугри, илмий тадкикот муассасаларида яратилаётган саноат мулки объектлари учун иш берувчи ёки буюртмачи махсус шарт-шароитлар яратади. У томондан ташкил этилган лабораторияларда илмий курилмалар, асбоб-ускуналардан фойдаланилади, жуда катта молиявий ва иктисодий ресурслар сарфланади. Агар муаллиф ихтирочи иштироки ва иш берувчи буюртмачи иштироки кийматлар буйича бахоланадиган булса бу ижодкор муаллифнинг фойдасига булмаслиги табиий. Чунки, ижодкор муаллиф узининг акл-заковатини, узининг билимини сарфлаган ва унинг кийматдаги ифодаси, иш хаки бошкача

December 1

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022

The Constitution of the Republic of Uzbekistan O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -

is the Glorification of Human Dignity, the inson qadrini ulug'lash, erkin va

тарздаги туловлар оркали ифодаланиши мумкин. Иш берувчи ёки буюртмачини киймати шаклидаги иштироки амалда жуда катта суммани ташкил этиши табий (масалан, бинолар, иншоатлар, лаборатория жихозлари, турли кимёвий моддалар, тажриба синов ускуналари, бошка ресурслар буйича харажатлар шу жумладан ходимлар учун иш хаклари, ижтимоий туловлар куринишида намоён булиб нафакат бир неча юз миллион хатто миллиард сумларгача бориши мумкин. Албатта, бозор муносабатлари шароитида иш берувчи ва буюртмачи иштироки ва хиссаси жуда катта ва салмокли урин эгаллайди. Бу холда ижодкор муаллифни узи яратган интеллектуал мулк объектига нисбатан мутлак хукуклар олишда имтиёз ва афзалликлари белгиланишдан воз кечиш ёхуд хеч демаганда ижодкор муаллиф хукуклари устуворлигини, ижодкор муаллиф билан иш берувчи буюртмачи хукуклари паритетлиги призумпциясини белгилаш максадга мувофик эмасмикан деган савол тугилиши мумкин. Фикримизча, бундай хукуклар паритетини белгилаш учун зарурат мавжуд эмас, чунки иш берувчи ёхуд буюртмачи ижодкор муаллиф билан тузадиган шартномада уз иштироки хусусиятларидан келиб чикиб мутлак хукукларни узига утиши тугрисида аник равшан писанда килиб куйиши мумкин. Бу холда мутлак хукуклар иш берувчига ёки буюртмачига тегишли булади. Агар бундай шарт белгилаб куйилмаган булса ижодкор муаллиф хукуклари устуворлиги призумпцияси амал килади. Хукукни куллаш амалиётида муаллифлик шартномалари буйича хам, илмий тадкикот ишлари шартномалари буйича хам ва шунингдек мехнат шартномалари буйича хам мутлак хукуклар иш берувчига ёхуд буюртмачига тегишли булиши хакида шартларни мухим шартлар сифатида белгиланиш амалиёти мавжуд. Шуни хам таъкидлаш уринлики тегишли мехнат шартномалари ёки фукаролик шартномаларида мутлак хукуклар кимга тегишлилиги курсатилмаган булса иш берувчи ёки буюртмачи уларни узиники сифатида узлаштириб олиш холатлари хам учрайди. Баъзи холларда ижодкор муаллифлар бундай холатга эътироф билдирмаслиги уз хукукларини талаб килмаслик холатлари хам учрайди. Айрим холатларда эса иш берувчи ходим уртасида низо келиб чикиши хам мумкин. Масалан, фермер хужаликларидан бирида фермер хужалиги ходими томчилатиб сугориш технологиясига узгартиришлар киритиш оркали сув ва энергия сарфини тенг баробарга кискартиришга мувоффак булган. Фермер хужалиги ушбу ихтирога нисбатан мутлак хукукни уз номига расмийлаштириб олади. Ходим мутлак хукукга шериклик асосида фойдаланиш буйича талаб куй ганда иш берувчи талабии рад этади. Ушбу

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

масала суд мухокамасининг предметига айланганда суд ходим билан тузилган мехнат шартномаси буйича ушбу ихтиро яратилган деган хулосага келиб, мутлак хукукни фермер хужалигига тегишли булиши хакида хал килув карори кабул килади. Хайриятхамки аппеляция инстанциясида суд ходим билан фермер уртасидаги мехнат шартномасида ходимга томчилатиб сугориш технологиясини яхшилаш мажбуриятин юкланмаганлигини, бунинг учун унга кушимча хак туланмаганлигига эътибор каратади ва Ихтиролар, саноат намуналари ва фойдали модделлари тугрисдаги Крнуннинг 5-моддасига кура ушбу ихтирога нисбатан мутлак хукук ходимга тегишли булиши тугрсида ажрим чикаради.

Интеллектуал мулк объектлари ижодкор муаллифлар томонидан мутакил, ташаббускорлик асосида интеллектуал мулк объектларини яратиш нисбатан кам кузатилади. Одатда интеллектуал мулк объектлари ижодкор муаллифлар билан тузилган мехнат шартномаси ёхуд фукаролик шартномаси асосида яратиш холатлари куп учрайди. Бунда мутлак хукуклар такдири илмий тадкикот ишлари шартномаси ёки муаллифлик шартномалари оркали белгиланиши лозим. Бирок хукукни куллаш амалиётида бу холат аник равшан белгиланмаслиги холатлари кузатилади. Ушбу масалада ягона суд амалиётини шакллантириш лозим. Бунинг учун Олий Суд Пленуми карорларида куйидагича тушунтириш бериш таклиф этилади: "интеллектуал мулк объектлари иш берувчи билан тузилган мехнат шартномаси ёки буюртмачи билан тузилган фукаролик шартномаси асосида яратилганда, агар конун хужжатларида ёки шартномаларда бошкача белгиланмаган булса, ФКнинг 695-моддаси, 1056-моддаси 1-кисми мазмунига кура мутлак хукуклар интеллектуал мулк объектларини уз ижодий мехнати оркали яратган муаллифга тегишли булади."

Бундай ёндашув конунларда белгиланган ижодкор муаллиф хукукларининг устуворлиги таомилини хукукни куллаш ва суд амалиётидаги узига хос кафолати булиб хизмат килган булур эди.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Конституцияси

2. Узбекистон Республикаси Конституциявий ^онуни лойихаси

3. Узбекистон Республикаси Фукаролик Кодекси

4. Илм-фан ва илмий фаолият тугрисидаги конун

5. Муаллифлик ва турдош хукуклар тугрисидаги конун

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

6. Ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналари тугрисидаги конун

7. Инсон хукуклари Бутунжахон декларацияси

8. Ижтимоий-иктисодий ва маданий хукуклар тугрисида Пакт

9. Адабий ва бадиий асарларни мухофаза килиш тугрисида халкаро Берн Конвенцияси

10. Ученый записка Казанского Университета. Том 154. Кн.4. Гуманитарные науки. Казан. 2012 г. Философия. Творчество. Культура. Саратов. СГУ. 1994 г. 25-бет.

11. Халк сузи, 25 июнь 2022 йил

12. Назарычева А.И. Свобода творчество в системе личностных ценностей. https://cyberleninka.ru/article/n/svoboda-i-tvorchestvo-v-sisteme-lichnostnyh-tsennostey

13. Фалсафа асослари. Тошкент. Укитувчи. 1982 йил. 50 бет.

14. А.Саидов., О.Окюлов. Некоторые аспекты правовых основ усиление защиты прав и законных интересов субъектов творческий деятельности. // труды по интеллектуальной собственности. М. том 41.

December 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.