¿>
I ^a^cafoa Ba xyKyK_philosophy & law journal_2024/2
H^APA MYHOCAEATtfAPHHH ^Y^APOBHH-^Y^Y^HH TAPTHErA CO^HmrA AOHP MMHH-HA3APHH BA AMAIHH TABCHfltfAP
Py3HeB P.^. -
V36eKUcmoH PecnydnuKacu MaMoam xaefamrnsu yHueepcumemu npotyeccopu,
wpuduK $amap doKmopu
AMangaru ;oHyH x,y:®::®:aTnapHHH Tax,nun Kunum Ba HnMuM-TaHKHguM eHgamum acocuga aMangaru HopManapHH TaKoMHnnamTupum, TagGu; этнm Mex aHH3 mh ro3acugaH gaBp TanaGura moc acocnu TaKnu^nap Gepum Ba TaBcuanap umnaG HH;um Myx,HM ax,aMHaT KacG aTagu. ^yMnagaH, u^apa Ba yHra oug mapTHoMaBHM xyKyKHM MyHocaGaTnapHH h^mhh ^Hx,aTgaH ypraHHm $y;aponuK xyKyKHM H3naHHmnap MyHanumuga Myx,HM ypuH Tyragu.
XycycaH, MynK H^apacu MyHocaGaTnapuHMHr GapKapopnuruHM TatMMHnam - mapTHoMaBMM ^y;yKHH ^aBoGrapnuK MacananapuHM x,ap ^Mx,argaH aTpo^nuna ypraHumHM, GyHga $y;aponuK ^y;yKMM ^aBoGrapnuK maKnnapura Ba ynapHM TaKoMunnamTupum MyaMMonapura atTuGop GepumHM Ha3apga Tyragu. YMyMaH, MynK u^apacu GunaH Gornu; aHa my gon3apG MyaMMonapHM neT an Ta^puGacura u^oguM eHgamraH x,onga aManHeTHMH3 TanaGnapugaH KenuG hhkhG x,an KHnHmHMH3 KepaK Gynagu. Ey Ba3H^aHHHr Tyrpu eHHMura apumum ynyH Ma3Kyp MyHanum GyMuna unMuM TagKu;oTnap onuG Gopum, aMangaru KoHyHHunuKHH TaKoMunnamTupumra oug TaKnu^-TaBcuanap umnaG HHKum, mapTHoMaBMM ^y;yKHH MyHocaGaTnapHH puBo^naHTupum ro3acugaH unMuM xynocanap Gepum Ma;cagra MyBo^HKgup.
EiipHHMiigaH, MynK H^apacu Mon-MynKHH, myHHHrgeK MO^-My^KKa Sy^raH xyKyKHH Ba TaGuaT oGteKTnapuHH GeroHanamTupMaraH (yHra GynraH MynK xyKyKHHH y3rapTupMaraH) x,onga $y;aponuK MyoManacuga caMapanu umnaTum ynyH GepumHHHr BocuTa Ba ycynnapugaH Gupu xucoGnaHagu. Y3HHHHr xyKyKHM Moxuarara Kypa, HKapa (iKapa xyKyKi) mapTHoMa acocuga GeroHa ameHH, myHHHrgeK yHra GynraH MynK xyKyKHHH aranHK Kunum Ba yHgaH ^oMganaHHm KaGu x,yKyKuM yHcypnapu op;anu aManra omHpHmHHHr KypuHumnapugaH Gupu cu^araga atTupo^ aTunagu. EyHgaM Hy;TaH-Ha3ap, $y;aponuK x,y;yKHga u^apa TymyHnacuHHHr aHru KuppanapuHH onumga xH3MaT Kunagu. fflyHH HHoGaTra onuG, YP OK 34-GoGh Ba 535-Mogga HoMnaHumuHH "My^K HKapacn" MaTHHgaH "HKapa" MaTHHra y3rapTHpum, myHHHrgeK 535-Moggacu Ma3MyHura KyMugaru Ta^pupuM KymuMnaHH KupuTraH ^onga GaeH aTunumu Ma;cagra MyBo^u;, atHH "H^apa mapTHOMacn SyHina n>Kapara SepyBHH ii'/Kapara o^yBHira ^aK эвaзнгa ameHH Ba (eKi) amera Sy^raH My^K xyKyKHHH BaKTHHHa эra^нк KH^nm Ba $onga^aHHm eKH ^onga^aHHm yHyH Tonmnpim MaKSypiHTHHH o^agn". EyHga "Mon-MynK" Ba "ame" TymyHHanapuHH Tynu; ohhG Gepum Ba $y;aponuK ;oHyH ^y^^aTnapuga, ^yMnagaH YP OKga acocnu ^HKpra TaaHuG, x,ap HKKanacuHH Tyrpu Ba ^oMuga umnaTum MacanacuHH ^an Kunum no3uM.
HKKHHHHgaH, ro3ara KenraH H^THMoHM-uKTHcogHM Ba ^y;yKHM oMunnapHH ^ucoGra onuG, MynK H^apacu TyrpucHgarH KoHyHHunuKHH TaKoMunnamTupum 3apypaTH MyHocaGaTH GunaH YP OK yMyMHM Kouganapura TaaHraH Ba neT MaMnaKaTnap unrop Ta^puGacuHH HHoGaTra onraH ^onga YP «HKapa TyFpHCHfla»rn kohvhhhh ^aM aHru Taxpupga ;aGyn Kunum TaKnu^ aTunagu. Ey YP npe3ugeHTHHHHr 2018 Mun 8 aBrycTgaru nO-5505-coH OapMoHH GunaH Tacgu;naHraH "HopMa H^ogKopnuru ^aonuaTHHH TaKoMunnamTupum кoнцeпцнacн" [2] Ba YP npe3ugeHTHHHHr 2019 Mun 5 anpengaru O-5464-coH ^apMoMumu GunaH Tacgu;naHraH "Y3GeKucToH PecnyGnuKacuHMHr $y;aponuK KoHyHHunuruHH TaKoMunnamTupum кoнцeпцнacн" [3] Ba3H^anapura moc Kenagu. YHHHHHflaH, ^ap KaHgaM ameHH, myHHHrgeK amera GynraH MynK xyKyKHHH u^apara onum oKuGaTuga u^apara onyBHH ara GynaguraH u^apa x,y;yKH (aranuK Kunum Ba ^oMganaHum xyKyKu) MynK H^apacu mapTHoMacugaH KenuG HH;caga, H^apa ^y;yKHHH mapTHoMaHHHr y3H GunaH apanamTupuG roGopMacnHK no3HM. HyHKH, ymGy ^y;yK ameBHM ^y;y;napra xoc GynraH - MynK opTHgaH apramum (YP OK 549-m. 1-k) Ba x,HMoaHHHr MyTnaKnuru (YP OK 232-m.) xycycuaTnapura ara. EyHH atTuGopra onuG, MynKgop (aMHH ^onaTga, H^apara GepyBnu) H^apara TonmupunraH Mon-MynKKa GynraH MynK xyKyKHHH ;oHyH Ba MynK H^apacu mapraoMacu
¿> vb,
I Фалсафа ва хукук_philosophy & law journal_2024/2 ^
доирасидагина амалга ошириши шарт. Ана шундай мулохазадан келиб чикиб, УР ФК 546-моддаси 1-кисмига куйидаги кушимчани киритиш таклиф килинади: "Мулк ижараси шартномасини амал килиш муддати давомида ижарага берувчи ижарага берилган мол-мулкни ижарага олувчининг розилигисиз тасарруф килишга хакли эмас, башарти конунда ёки шартномада бошкача хол назарда тутилган булмаса".
Туртинчидан, фикримизча, ижарани тадбиркорликнинг ташкилий-хукукий шакли ва хусусийлаштиришнинг усули сифатида эътироф килувчи Узбекистон Республикасининг 2024 йил 14 февраль кабул килинган УР^-907-сон "Давлат мулкини хусусийлаштириш тугрисида"ги конуни (19-м., 1-к., 8-б.) , Узбекистон Республикасининг "Ижара тугрисида"ги конуни (18-м.) [4], нормалари тахририни ижара шартномавий мажбуриятларининг мохияти ва табиатига зидлигини эътиборга олган холда янги тахрирда тайёрланаётган УР ФК лойихасида назарда тутиш лозим, деб уйлаймиз.
Бешинчидан, УР ФКнинг ижара тугрисидаги умумий коидалари тахлили асосида: биринчидан, умумий нормалар билан бир каторда, ашёни, шунингдек унга булган мулк хукукини хак эвазига ёки текинга берилишидан катъи-назар, ашёни вактинча фойдаланишга бериш учун йуналтирилган мажбуриятларни тартибга солувчи махсус коидаларни жамлайди; иккинчидан, хар кандай ижара муносабатлари узининг хусусиятларидан катъий-назар, ашёни хак эвазига вактинча фойдаланиш учун беришга йуналтирилганлиги сабабли хукукий тартибга солишнинг умумий асосига эга; учинчидан, ижара тугрисидаги умумий коидалар янги норма вужудга келтирувчи аломатлар билан юкланмаган ижара муносабатларини тартибга солади.
Олтинчидан, ижара шартномасининг хакикийлиги шартлари, ушбу шартнома тарафлари, уларнинг хукук ва мажбуриятлари, шунингдек ижара шартномасини узгартириш ва бекор килиш асослари хамда тартиби тахлил этилиб, УР ФК ва УР "Ижара тугрисида"ги конунининг тегишли нормаларини такомиллаштириш максадида, биринчидан, ижара муддати, ижара хакининг микдори ва уни тулаш тартиби хакидаги шартларнинг мухимлигидан келиб чикиб, уларни ижара шартномасида белгилаш; иккинчидан, УР "Ижара тугрисида»ги конунининг 14-модда 1-кисмининг ижара шартномаси муддати тамом булганда, кайтадан тузилган шартноманинг муддатини белгилаш хакидаги нормасини мазмунан УР ФК 553-моддаси 4-кисми билан бирхиллаштириш; учинчидан, ижара шартномаси тарафларининг хукук ва мажбуриятлари бевосита ашё билан богликлиги, шунингдек назария учун ахамиятли эканлигини хисобга олиб, уларни уч гурухга: а) конунда белгиланган ва тарафлар келишувига кура кайта таксимланмайдиган; б) меъёрий хужжатларда назарда тутилган ва тарафлар келишувига кура кайта таксимланадиган; в) тарафлар келишувига кура шартномада ифодаланадиган хукук ва мажбуриятларга ажратиш; туртинчидан, ижара шартномасининг муддати тамом булганидан кейин ижарага олувчи ашёдан фойдаланишни давом эттирса ва ижарага берувчи бунга эътироз билдирмаган булса, ижара шартномаси кайтадан эмас, балки янгитдан тузилган хисобланиши; бешинчидан, УР ФК 537-моддаси хамда УР "Ижара тугрисида"ги конунининг 3-моддасига ижара объектини тавсифловчи барча маълумотларни тарафлар ижара шартномасида курсатишлари шартлиги хакидаги коидани киритиш; олтинчидан, УР ФК 551-моддасида белгиланган нормалар УР ФК 382-моддасининг факат 2 ва 3-хатбошиларига нисбатан махсус коидалар булиб, ушбу модданинг 1 ва 4-хатбошларига тааллукли эмаслигини эътироф этишдан иборат.
Еттинчидан, назаримизда, ижара хаки пул (катъий сумма) шаклида туланмайдиган ва (ёки) ижарадаги ашёни келгусида сотиб олишни назарда тутувчи хукукий муносабатлар мохиятига кура аралаш шартномалар жумласига киришини эътиборга олиб, уларга нисбатан УР ФК 354-моддасининг 4-кисми нормалари кулланилиши лозим. Айни пайтда, шуни хам таъкидлаб утиш уринлики, УР ФК мазкур моддаси аралаш шартномаларни хукукий тартибга солишнинг купгина масалаларига аник жавоб бермайди. Шунинг учун бундай хукукий муносабатларнинг батафсил тартибини ишлаб чикиш вакти келди.
Фалсафа ва хукук philosophy & law journal 2024/2
Саккизинчидан, прокат шартномаси тугрисидаги УР ФК махсус коидалари, умуман олганда, маиший прокатга мулжалланган булишига карамай, ижара муносабатларининг анча кенг доирасини тартибга солиш учун хизмат килиши мумкин. Ушбу коидалар профессионал - ижарага берувчига карама-карши куйилган истеъмолчи - ижарага олувчининг иктисодий тобе холатини акс эттиради. Иктисодий тенгсизлик, уз навбатида, прокат муносабатларини махсус тартибга солишни шарт килиб куяди. Фикримизча, профессионал - ижарага берувчи иштирокидаги бундай ижара муносабатларининг узига хос жихатини конунда изчилрок белгиланиши максадга мувофикдир. Шу маънода, УР ФКда барча ижара хукукий муносабатларига нисбатан профессионал - ижарага берувчи тугрисидаги коидани куллаш имкониятини белгилаб куйиш мумкин.
Туккизинчидан, ижара шартномасининг айрим турларини ва айрим турдаги мол-мулкни ижарага бериш шартномаларини тартибга солувчи нормалар бир-бирига зид келмаса, узаро бир-бирини тулдириши, кушиб кулланиши мумкин. Нормалар бир-бирига зид келган такдирда, тартибга солинаётган ижара хукукий муносабатларига купрок якин булган махсус коидалар кулланиши лозим. Бунда ижарага берилаётган ашёнинг тури ва унинг узига хос белгилари хисобга олинади.
Унинчидан, ижарага бериш ва ижарага берувчига кайтариш тартибини такомиллаштириш, бино ва иншоатларни ижара муддати хамда ижара хаки микдорини кайтадан куриб чикиш, ушбу кучмас мулк жойлашган ер участкасидан фойдаланишда ижарага олувчининг хукуклари доирасини кенгайтириш зарур деб хисоблаймиз.
Ун биринчидан, корхона ижара муносабатларининг субъекти эмас, балки объекти эканлиги нуктаи-назардан, УР "Ижара тугрисида"ги конунининг корхонани ижарага бериш шартномасини тузиш ва бажариш тартибини такомиллаштириш, корхонани ижарага бериш шартномаси буйича ижарага берувчининг ижарага олувчи фойдасига талаб килиш хукукидан воз кечиши шартлари ва тартибини белгиловчи махсус коидаларни ишлаб чикиш зарур.
Ун иккинчидан, УР ФК 587-моддасида берилган лизинг шартномаси тушунчасининг таърифига унинг муддати ва тулови хакидаги шартларни киритиш йули билан уларни мухим шартлар сифатида ажратиб курсатиш максадга мувофик.
Ун учинчидан, уй-жойни ижарага бериш шартномаси мулк ижараси шартномасининг бир тури булиб, УР ФК 35-боби иккита алохида бир-биридан мустакил булган шартномани, яъни уй-жой ижтимоий ижараси шартномаси хамда уй-жой тижорат ижараси шартномасини тартибга солади. УР ФК 601-моддасининг 1-кисмида берилган таъриф уй-жой тижорат ижараси шартномасига тааллукли. Уй-жой ижтимоий ижара шартномасининг узига хос жихатларини инобатга олган холда унга куйидагича таъриф берилиши ва уни УР ФК 601-моддасига кушимча килиб киритиш максадга мувофик, яъни: "Уй-жойни ижтимоий ижараси шартномасига биноан, бир тараф уй-жойнинг мулкдори ёки у ваколат берган шахс (ижарага берувчи) - бошка тараф (ижарага олувчи ва унинг оила аъзолари)га ижтимоий максадли уй-жой фондидан доимий яшаш учун хак эвазига (субсидия, кредит, булиб-булиб тулаш асосида) ижтимоий нормага мувофик ярокли булган турар жойни эгалик килиш ва фойдаланишга ёки факат фойдаланишга топшириш мажбуриятини олади".
Ун туртинчидан, ижара шартномаси буйича жавобгарликнинг узига хос хусусиятлари тахлил этилиб, унга куйидагича таъриф берилди, яъни "ижара шартномаси буйича жавобгарлик деганда, зиммасига юклатилган мажбуриятларини бажармаган ёки лозим даражада бажармаган тараф учун зарарни коплаш, бой берилган фойда ва неустойкани ундириш, шунингдек шартномани муддатидан олдин бекор килиш каби кушимча нокулайликлар (ташвишлар) билан боглик булган санкциялар (чоралар) тушунилади.
Маълумки, суд амалиётида ижара шартномасини бузганлик учун тарафларга нисбатан фукаролик хукукий жавобгарлик чораларини аник белгилаш, уларнинг ижросини таъминлаш, зарарнинг микдорини аниклаш ва исботлаш жараёни муаммоли масалалардан бири хисобланади. Жавобгарлик шакллари ва уларнинг микдорини бевосита шартномада назарда тутилиши, тегишли конун хужжатларида хар бир хукукбузарлик учун аник жавобгарлик
¿> vb,
I Фалсафа ва хукук_philosophy & law journal_2024/2 J
шакли хдмда микдорининг назарда тутилиши, зарарни ундириш, етказилган зарар микдорини объектив коплаш принципи асосида амалга оширилиши каби шартлар ушбу масалани х,ал этишда амалий ахдмиятга эга. УР ФК, УР "Ижара тугрисида"ги конуни ва УР "Хужалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий хукукий базаси тугрисида"ги конуни тегишли моддаларига мол-мулк (ашё)ни ижарага топширишдан асоссиз бош тортиш, ижарадаги мол-мулк (ашё)дан шартнома шартларига ва унинг вазифасига номувофик х,олда фойдаланиш, мол-мулк (ашё)ни саклаш ва жорий таъмирлаш мажбуриятларини бузиш каби хукукбузарликлар учун жавобгарлик тугрисида алох,ида коидаларни киритиш масаласини уйлаб куриш вакти келди.
АДАБИЁТЛАР:
1. Узбекистон Республикасининг Фукаролик кодекси: Расмий нашр - Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. - Т.: "Адолат", 2021 й. - 576 б.
2. УР Президентининг "Норма ижодкорлиги фаолиятини такомиллаштириш концепциясини тасдиклаш тугрисида". 2018 йил 8 август ПФ-5505-сон Фармони.
3. УР Президентининг 2019 йил 5 апрель Ф-5464-сон Фармойиши "Узбекистон Республикасининг фукаролик конунчилигини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида". ^Х,ММБ, 06.04.2019 й., 08/19/5464/2891-сон.
4. УР 1991 йил 19 ноябрь кабул килинган УР^-427-ХП-сон "Ижара тугрисида"ги конуни. ^ХММБ, 19.03.2024 й., 03/24/922/0224-сон.
РЕЗЮМЕ:
Маколада ижара ва унинг алох,ида турларини хукукий тартибга солиш, шунингдек Узбекистон Республикаси Фукаролик кодекси, "Ижара тугрисида"ги ва "Лизинг тугрисида"ги конунлари кесимида ижара шартнома муносабатларини тартибга солиш тах,лилий куриб чикилган ва ижара тугрисидаги фукаролик конун хужжатларини такомиллаштириш буйича таклифлар, тавсиялар баён килинган.
Калит сузлар. Ижара, мол-мулк (ашё) ижараси, ижара шартномаси, ижаранинг алох,ида турлари
РЕЗЮМЕ:
В статье аналитически рассмотрено правовое регулирование аренды и отдельных её видов, а также регулирование арендных договорных отношений в контексте Гражданского кодекса, Законов "Об аренде" и "О лизинге" Республики Узбекистан и изложены предложения, рекомендaции по совершенствованию гражданских законодательных актов об аренде.
Ключевые слова. Аренда, аренда имущества (вещи), договор аренды, отдельные виды аренды, аренда отдельных видов имущества
RESUME:
The article analytically examines the legal regulation of leasing and its individual types, as well as the regulation of rental contractual relations in the context of the Civil Code, the laws "On Rent" and "On leasing" of the Republic of Uzbekistan and outlines proposals and recommendations for improving civil legislation on leasing.
Key words. Rent, rental of property (things), rental agreement, certain types of rental, rental of certain types of property, rental, rental of vehicles