CC BY
17
ИЖАДСЫ ьэм ДОНЬЯ
Кешелектец йэшэйеше барышында Иэр халык йэшэузец мэгэнэИе, матди Иэм рухи донья ха-кында уйлана, Иыгымталар сыгара, узе ацлаганса, тешенгэнсэ быны башкаларга ла ацлатырга ты-рыша. Ошо тупланган тэжрибэИен рухи комарт-кыларында сагылдыра бара. Ауыз-тел ижадында хальгктыц доньяга булган карашы Иэм рухи куль-тураИы сагыла. «Кобайырзарза Иэм эпик поэма-ларза, тарихи йырзарза Иэм бэйеттэрзэ, экиэт Иэм легендаларза, йола поэзияИында Иэм так-мактарза, мэкэл Иэм эйтемдэрзэ башкорт хал-кыныц бай рухи доньяИы, тарихы Иэм кенкуре-ше, хыялы Иэм емете асык сагылыш таба» [8, 352-се б.].
Билдэле башкорт галимдары Э. Харисов, Г. Хесэйеновтар «Урал батыр» эпосыныц мифо-логик тергэ карауын Иызык едтенэ алалар. «Бо-ронго грек мифындагыса, Зевстыц каты тыйыуы-на карамадтан, кешелэргэ Олимп тауынан утты урлап алып биргэн Прометей кеуек, башкорт ми-фологияИында Урал батыр тэбигэтте улемИез итеу есен, аждаИа-йыландар короторга елгермэгэн Йэншишмэнэн уртлап алган Иуцгы тереклек Иыуын узе йотмайынса, бетэ тирэ-ягына Иибеп, улемде ецэ, Уралдыц органик доньяИы йэшэуе есен узе улэ» [6, 54—55-се бб.].
Фольклорсы галимдар билдэлэуенсэ, «Акбу-зат», «Заятулэк менэн ЬыуИылыу», «АкИак кола» эпостарында мифологик караштар сагылыш таба. Башкорт фольклорында хайуандар тураИында «АкИак кола», «Кара юрга», «Куцыр буга» кеуек тотош бер цикл уникаль эпик эдэрзэр бар. Н.Т. Зарипов менэн М.М. Сэгитовтар эйтеуенсэ, аттарзы Иэм башка хайуандарзы кулга эйэлэш-тереу кешелэрзец ырыу-кэбилэ осоронан синфи йэмгиэт тезелешенэ кусеуе менэн бэйле. Бегенге кендэ лэ галимдар фольклорзыц мифологик ер-лектэн удеш алыуы хакында Иуз алып баралар. Мифологиянан айырмалы рэуештэ ат образы фольклорза Иэр вакыт кешенец дуды, уц кулы рэуешендэ кузаллана. Мал кото — «Акбузат»ты,
«Ир канаты — ат» тибындагы мэкэл-эйтемдэрзе быга мидал итеп килтерергэ мемкин.
Эхмэт Ибн-Фазлан (Х быуат) менэн Абу Хэмит Эл Гэртэнизец (XIII быуат) юльязмала-рынан мэглум булыуынса, боронго башкорттар сихри заттарга ышангандар. Галимдар фекеренсэ, «мифологик фекерлэу ИеземтэИендэ, хыялда тыу-ган сихри заттарзыц образдарын бабаларыбыз йэнле итеп кузаллаган» [2, 12-се б.].
Антропоморф заттарзан ендэрзец халык ара-Иында киц таралган булыуы тураИында Иуз алып барырга мемкин, сенки бегенге кенгэ кэзэр кайИы бер урында ендэрзец булыуына ышаныс Иаклана. Халык фекеренсэ, ислам дине кабул ителгэс, кешелэр ен булган урындарзан дога укып, тыныс кына утэ алгандар. Эммэ совет осоронда халык диндэн алыдлаша, шуныц менэн уларзын яуыз кестэргэ каршы тороу иммунитеты ла какшай. Тубэндэ телгэ алынасак вакига быны радлай.
Учалы районында бер куперзе халык Энуэр купере тип йеретэ. Улер алдьIнан Энуэр атлы кеше узен шунда ерлэузэрен Иораган. Кешелэр уныц васыятын утэйзэр. Халык араИында беген дэ ошо урында ен бар икэн, тигэн имеш-мимештэр йэшэй. Карацгы тешкэс, антропоморф зат терле хайуандар, кош-корт сурэтендэ кешелэрзец кузенэ куренэ. Шунлыктан, кояш байыгас, был тирэнэн утергэ тырышмайзар. Купергэ бэйле байтак ва-кигаларзан халыктыц мифологик ацы саткыла-рыныц ХХ быуатка тиклем йэшэп килеуе Иэм уныц тамырзарыныц бик борондан башлангыс алыуы тураИында Иуз йеретергэ мемкин.
Зелхизэ исемле оло йэштэге эбей теш курэ. Имеш, уларзыц ихатаИына кара ат сабып килеп инэ. Был хэлдэн Иуц эбейзец Мэзинэ исемле кызы курше ауылга бара. Йомошон йомошлап йерей торгас, Мэзинэ карацгыга кала. Энуэр купере янынан уткэндэ уныц колагына ат кешнэгэн тауыш ишетелэ. Мэзинэ тауышка эйлэнеп караИа, артынан кешнэй-кешнэй кара
Нэбиулллина Гвлнур Мирза кы$ы, филология фэндэре кандидаты, М. Акмулла исемендэге Башкорт дэулэт педагогия университеты доценты
©Нэбиуллина Г.М., 2009
тедтэге ат сабып килгэнен курэ. Катын бик нык курка, кескэ йугерэ-атлай ейзэренэ кайтып йы-гыла. Зелхизэ эбей радлауынса, кызыныц кузенэ куренгэн ат сурэтендэге ен була. Был хэлдэн Иуц куп тэ тормай Мэзинэ ауырып китэ, уратып ал-ган тирэ-ягынан курка башлай. Узенец балала-рын да танымай, акылына зэгифлек килэ. Озак кына ауырыгас, Мэзинэ якты донья менэн хуш-лаша. Кызыныц улеменэн Иуц Зелхизэ эбей теш курэ: имеш, уларзыц ихатаИынан Энуэр купере ягына кара ат сабып сыгып китэ. Эбей фаразла-уынса, Мэзинэгэ Иугылган ен, ул улгэс, шулай йортто ташлап китэ.
Куренеуенсэ, тештэрзэ уткэн менэн бегенгенец бэйлэнеше булдырыла. Тештэр ту-раИында З. Фрейд, К.Г. Юнгтарзыц фундамен-таль тикшеренеузэре, бик куп популяр бадмалар, терле характерзагы теш юраусы эсбаптар бар. Теш куреузэр поэтикаИы халык ижадында ла, хэзерге художестволы эзэбиэттэ лэ киц кулланыла.
Тэцрегэ табыныу осоронан байтак Иыузар акИа ла, халык, ислам динен кабул итеп, яцы инаныу-зар аша доньяга бакИа ла, касандыр ырыузашта-ры генында Иакланган информацияныц быуаттар аша кайтанан терелеуе кешелек ацыныц гэйэт зур кескэ эйэ булыуы хакында Иейлэй. Быларзыц барыИы ла халык философияИын тэрэндэнерэк ейрэнеу ихтыяжы булыуы, бегенге ижадсылар алдында торган зур бурыстар хакында Иейлэй. Узенец бер эцгэмэИендэ Г. Хесэйенов халык философияИыныц етерлек кимэлдэ ейрэнелмэ-уен эйтеп уткэйне. Халык философияИы тура-Иында Иуз йереткэндэ иц тэузэ уныц тамырза-рын юллайзар. Билдэлэп утелеуенсэ, башкорт халык ижадьIнда милли философияныц тамырза-ры асык сагыла: эпостарза, кобайырзарза, йыр-зарза, экиэттэрзэ, бэйеттэрзэ, менэжэттэрзэ, ле-генда-риуэйэттэрзэ, эйтем-мэкэлдэрзэ, хатта ки келэмэстэрзэ халыктыц тормош айышы, йэшэу мэгэнэИе, улем Иэм улемИезлек, акыл Иэм хыял, изгелек Иэм яуызлык хакындагы уйланыузары, тэрэн акылы сагылыш тапкан. Купселек халык-тарзагы кеуек башкорттарза ла Иуз одталары, акИа-калдар зур ихтирамга лайык булган. Ьэр башкорт аймагында узендэ халык акылын, тэжрибэ-Иен туплаусы акыл эйэлэре, философия термины менэн эйткэндэ, философтары булган. Ьабрау-йырау, Асан Кайгы, Байык, Ерэнсэ, Килдеш, Ишмехэмэт, Гэбит ана шундайзарзан.
Башкорттар ислам динен кабул иткэс, халык зыялыларыныц фекерлэуе дини рухта бара.
Зэйнулла Рэсулев, Ризаитдин Фэхретдин, Зыя Камализар язмышы быга асык мидал. Уларзы Г. Хесэйенов «атаклы дини-теологик философ-тар» тип билдэлэй. «Мехэммэтсэлим 0метбаев, Мифтахетдин Акмулла, Мэжит Гафури кеуек эзиптэр уны ергэ тешереп, кешелэрзец кендэлек тормоштарына бэйлэп ебэргэндэр» [6, 369-сы б.]. Айырыуса атаклы сэсэн-шагир Акмулланыц тэрэн йекмэткеле шигырзарында халыктыц бы-уаттар буйы тупланган философик акылы яры-лып ята. Уныц ижадын ейрэнеусе галимдар Р.Шэкур, Э. Вилданов та был хакта уз вакытын-да: «Акмулла ижадында уныц дейем философик караштарын, йэшэйештец мэгэнэИе тураИында уй-ланыузарын сагылдырган, тэбигэт куренештэренэ, йыл мизгелдэренэ арналган лирик шигырзар циклы айырылып тора», «Акмулланыц шигырзары дини мотивтарзан азат булыуы, философик фе-кер тэрэнлеге менэн игтибарзы айырыуса йэлеп итэ», — тигэн фекер эйткэйнелэр.
Быларзан тыш Акмулла байтак шигырзарын кобайыр улсэме менэн ижад итэ. К. Эхмэтйэнов, Э. Вилдановтарзыц фекеренсэ, халыктыц тормош тураИындагы философияИы был жанрза айырыу-са якшы куренэ. Г. Хесэйенов Акмулланыц Кенсыгыш философияИы, боронго бейек фило-софтар Эфлэтун, Газзали, Фараби тэглимэттэре менэн таныш булыуын, узен философик лирика, мэдхиэ, робаги жанр формаларыныц одтаИы итеп танытыуын Иызык едтенэ ала.
Халык философияИын шулай ук Кол Гэли, Мэулэ Колой, Тажетдин Ялсыгол, Гэбдрэхим Усман, Ьибэтулла Салихов, Шэмсетдин Зэки, Гэли Сокорой, Иуцырак Ш. Бабич, Ь. Дэулэтши-на, З. Биишева, Ж. Кейекбаев, М. Кэрим, Р. Гарипов, Р. Назаров И.б. кеуек атаклы эзип-тэребез аша ейрэнеу был хакта зур мэглумэт бирэсэк.
Был хакта билдэле галим Р. Байымов былай тигэйне: «...^ур эпик формалар вазифаИын элеге эпос, кобайыр, э Иуцырак дастан, кисса кеуек доньяны ярым мифологик, ярым реаль танып белеугэ королган эзэби формалар утэгэндэр. Ошолар нигезендэ безгэ милли эзэби фекер фор-малашыуынан алып бегенгэсэ ижади процестыц езелмэд юлыныц тулы картинаИын тыузырыу за-рури» [1, 148-се б.].
Халык философияИыныц башын галимдар фольклорза кургэс, мифологиянан эпостар удеш алгас, тимэк беген фэлсэфэуи ац удешен тагы ла тэрэнерэк багып ейрэнеу эИэмиэтле булмаксы.
«Кемдец куцеленэ тэбигэт тыумыштан хэки-кэтте алмаштырыусы идеал Иалган, шул кешене мин булмышы менэн рэссам тип атайым; уга Иис шикИез ышана, Иэм идеалды бигерэк тэ тулы-Иынса уз-узендэ ацлау юлы менэн башкаларга асыу уныц тормош максаты булып тора» [4, 39-сы б.], — тип язган XIX быуаттыц билдэле рэссамдаренец береИе Ханс Фон Маре. Был ос-ракта «идеал» Иузен деред ацлау зарур. Ижадсы есен идеал — ул рухи удеш, бай куцел доньяИы, тормошто яратыу, кешелеклелек. Ошо тешенсэлэр аша доньяны танып белеуе уныц ижади индиви-дуаллеге кесе, ижади Иэлэте менэн бэйле.
«Ижадсы тирэ-йун ысынбарлыкты гына тугел, э узенец доньяны ацлауын Иэм кабул итеуен курИэтэ. ШуныИы ла меИим, ул ниндэй куззэр менэн бага. Бары тик доньяны тормош куренеш-тэренец йыйылмаИы итеп тойомлаусылар гына ысын рэссам булып идэплэнэ алалар. Реаль донья ижадсы есен удештэ куренергэ тейеш. Узецдец хис-тойгоцдо Иуз тешенсэгэ Иыйзыра белеу ысын фэйлэсуфты тыузыра» [3, 18-се б.].
Ысынлап та, хэзерге проза елкэИендэ кэлэм тирбэтеуселэр тормошка кем кузе менэн бага? Ьуцгы йылдарза активлашып китеусе билдэле про-заиктар Р. Байымов, Т. Гарипова, С. Шэрипов, М. Ямалетдинов, Р. Камал, Х. Тапаковтар тор-мошка ижадсы кузе менэн бага. Языусы Лира Якшыбаева Иуззэре менэн эйтИэк, «тарафтары кеше, шэхес, педагог, эзип булыузан гибэрэттер».
Кешелекте борсоган мэсьэлэлэрзе бегенге кен ижадсыИы ла уз куцеле, идеалы аша уткэреп укыусыИына еткерэ. Шунлыктан эзиптэрзец эдэрзэре кеше куцеленэ якын, хикэйэ Иэм повесть, романдары укымлы, улар тормошто тэрэндэн ацлай.
Илдэ барган узгэртеп короузар кешелектец доньяга булган карашына, менэсэбэтенэ лэ йо-гонто яИамай калманы. ХХ быуат менэн сагыш-тырганда XXI быуатта яманлыктыц артыуын кузэтергэ мемкин. Кешелек доньяИы яуызлыкты узенец физик торошонда, сэлэмэтлегендэ лэ, гаилэ менэсэбэттэрендэ лэ, эшендэ лэ, иктисадта ла, сэйэсэттэ лэ ныгырак тоя башлаган кеуек. Куптэр быны совет осоронда диндец булмауы менэн билдэлэИэлэр, бегенге кендэ илгэ дин дэ кайта, дэулэт Иэм йэмгиэт ойошмалары ла кешене со-циаль йэИэттэн яклау саралары булдырыу есен бик куп кес Иала.
Дейем кешелек удешенэ куз ИалИак, изгелек менэн яуызлык бэрелешен Иэр осорза кузэтергэ
мемкин. Шул ук дин юлына бадыусы кешелек-лек сифаттарын югалткан заттар за, атеизм Иагында тороусы дэИризэр зэ был доньяла яманлыкты эз кылманы. Шулай ук мэгариф системаИында ла, фэндэ лэ, мэзэниэттэ лэ яманлыктыц артыуын билдэлэуселэр бар. Куптэр есен ауыр Иорау тыуа: был шарттарза нисек йэшэргэ, яраклашыргамы, эллэ агымга каршы барыргамы? Кеше Иэр сак Иайлау алдында тора: кен, сэгэт, минут, хатта секунд Иайын. Улай эшлэргэме — тегелэйме, ары китергэме — биреме, уныИын алыргамы — быны-Иынмы? Кешенец бындай хэл-торошон халык ижады эдэрзэре лэ бик асык сагылдыра. Экиэттэрзэ юлга сыккан геройзар алдында юл сатында баганага беркетелгэн языу тора: «Уцга китИэц — уцырИыц, Иулга китИэц — туцырИыц». Экиэттэрзэ хэл ябайырак, якшы менэн яман кырка айырыла. Тормошта барыИы ла катмарлы-рак. Кеше гумеренец Иэр осоро меИим булИа ла, язмышты хэл итэИе яуаплы азым эшлэп, деред юлды ИайлайИы мэлдэре була.
Языусы Роберт Байымовтыц хикэйэ геройза-ры: «Ьуйыр Иунары»ндагы Азнагол менэн КенИы-лыу за, «Кон»дагы Кэбир менэн Сания ла, «Бикле хазина»лагы Зариф карт менэн Саимэ эбей зэ, «Эптрэхим»дэге Эптрэхим дэ, «Хыялый»загы Хисмэт тэ Иайлау алдында тора. Азнаголдо — Иуйыр атыргамы, атмадкамы, Санияны — ире Кэбиргэ ышаныргамы, ышанмадкамы, Зариф карт менэн Саимэ эбейзе — бер-береИенэ «куцел кап-каларын асыргамы, асмадкамы» тигэн Иорау бор-сой. Ошондай сакта, Эптрэхим кеуек, куцелец ни куша, шуны эшлэу зарур. Азнагол, Сания, Зариф карт менэн Саимэ эбей кеуек куцелецэ, булмышыца хыянат итИэц, ул узенец Иицэ яза-Иын бирэсэк.
Мэулит Ямалетдинов Иуцгы йылдарза ислам диненэ зур игтибар булде. Шагир Керьэн сурэлэрен шигри юлга Иалып, «Бэрэкэне» тэфсирлэп, китап итеп сыгарзы. Исламды тэрэндэн ейрэнеу узен Ииззермэй калманы, уныц проза эдэрзэрендэ лэ дини юдыктагы фэлсэфэнец сагылышына байтак урын бирелде.
Ринат Камал романдарында эхлакле кешене тэрбиэлэу есен иц тэузэ уныц доньяны танып белеуенэ (мировоззрение) бетэ игтибарзы йунэлтеу меИим, тигэн фэлсэфэ ярылып ята. Сенки эзэмдец Иэм йэмгиэттец бетэ бэлэлэре ошонан башлана.
Доньяны танып белеу — ул «кешенец донья, унда кешенец урыны тураИындагы кузаллаузары,
узен уратып алган донъяга, узенэ булган менэсэбэттэр системаЬы» [5, 366-сы б.], тигэн билдэлэмэ бирэ фэлсэфэуи энциклопедик Иузлек; шул ук вакытта ошо кузаллаузар ниге-зендэ тыуган кешенец тормош позицияИы, ыша-ныузары, идеалдары, киммэттэре.
Тацсулпан Гарипова ла куренекле «Бейрэкэй» (0фе, 2004) роман-эпопеяИында нэк шул кеше-лэрзец донъяны танып белеуен идэпкэ алмайын-са, йэмгиэттец кеслэп таккан коммунистик план-дагы донъяны танып белеуенец кешелек донъя-Ьына ни тиклем афэттэр алып килеуе тураИында асык итеп hейлэп бирзе.
XXI быуатта кешенец уз-узен таба алмауы, тормошоноц рэтле-башлы булмауыныц сэбэбе — ул халыктыщ быуаттар буйы ныгынып формалаш-кан донъяны танып белеуенэ марксистик-ленин-сы идеологияныц кесле йогонто^, коммунистик караш тэрбиэлэргэ ынтылыуы. Т. Гарипова Ихсанбай, Сибэгэт, Гэлимэ, Саяф образдары аша был проблеманы туранан-тура яктыртhа, Р. Ка-малдыц «Шацдау» (0фе, 2007), «Элфирэ» (0фе, 2005), бигерэк тэ «Варид» (0фе, 2006), «Агай-энелэр» (0фе, 2005) романында ошо мэсьэлэ эдэр подтексына йэшерелгэн.
Кеше ер йезендэ бер генэ йэшэй, ул бэхеткэ, матур тормошта йэшэргэ хаклы. Хэйзэр Тапа-ковтыц повесть геройзарыныц сетерекле хэлдэ калыуы ла, язмыштарыныц фажигэгэ дусар бу-лыуы ла укыусыны уйланырга мэжбур итэ. 0сэhе Людмила бала табыу йортонда ташлап киткэн Сережа Яшин да («Каршы сыгып ал»), азгын эсэhе тыузыргас та елэсэhенэ калдырып киткэн Гелсем дэ («Дусар ителгэндэр») был донъяга бэхетле булыр есен килгэндэр. Эммэ еметтэр хыял гына булып кала. Быныц сэбэбе низэ hуц? «Ьайлау»-загы Рэхимйэн дэ, «Язмыштарзан hин бит кеслерэкhец»дэге Нэфисэ лэ, «Эт кузендэге кояш»тагы Василий за, «Дусар ителгэндэр»зэге Гелсем менэн Мэрфуга ла гумер юлында яуыз-лык менэн осрашалар hэм уны ецэ алмайзар, ку-цел тешенкелегенэ бирелэлэр.
Эзэбиэтебеззец акЬакалы М. Кэрим узенец ижады хакында: «Мин эдэрзэремдэ донъяныц якты ягын гына hурэтлэйем», — тигэйне. Бегенге языу-сы, М. Кэрим быуыны языусыларынан айыр-малы рэуештэ, донъяныц кулэгэле яктарын да аяуЬыз сагылдыра эдэрзэрендэ. Ацлашыла ки, эзип узе йэшэгэн ысынбарлыктан ситлэшэ алмай. Хэйзэр Тапаковтыц «Каршы барып ал» (0фе, 2005) исем-ле китабына ингэн эдэрзэрен бер проблема берлэш-
терэ. Ул да булЬа — йэмгиэт hэм кеше, кеше hэм кеше менэсэбэте. Был мэсьэлэлэрзец кыркыулыгы языусы тарафынан кулланылган художестволы де-таль-образдар аша бирелэ.
«Язмыштарзан hин бит кеслерэ^ец» пове-сында — козгон улем кедэй, эдэр азагында — бесэй балаhы йэшэугэ ышаныс, емет алып килэ. «Эт кузендэге кояш»та — Василийзыц эте Шарик. Ул куп эзэмдэрзэн кешелеклерэк, тогрорак, термэлэге хужаЬыныц артынан барып, уны кара-уыллап йерей. «Дусар ителгэндэр» эдэрендэ — Акбай. Эттец тормошо героиня Гелсемдеке менэн параллель удэ. «Сибэрбикэ» хикэйэhендэ «курер кузгэ юшан гына куренгэн Алакай» образы Сибэрбикэ образы менэн йэнэшэ куйыла. Икеhе лэ тормош йеген тепкэ егелеп тарта. Сибэрбикэ апайзыц Котой малайы Айзар менэн булган диа-логы хикэйэгэ аскыс булып тора. Башкорт халык экиэттэрендэге кеуек, тэу карамакка алама гына куренгэн йылкы малы азактан узенец бар бул-мышы, матурлыгы менэн куз алдына килеп бада. «Ьайлау» исемле повестыц геройы Рэхимйэн эте Ьалбырголак менэн hейлэшэ: «Эйт эле, Ьалбыр-голак, hинец менэн минец арала айырма бармы h^? Минецсэ, юк, hин — эт, э мин —эт типке-нендэ йэшэйем. Икебез зэ — бер кыйык адтын-да... 0ндэшмэйhецме? То-то!»
Повестарза йэмгиэт тарафынан социаль яклау тапмаган геройзарзыц аяныслы язмышын хай-уандар, куберэген эттэр тормошо аша 1турэтлэй языусы. Шэхесте эт кененэ тешереусе дэулэт, уныц кешегэ карата аяуЬызлыгы, беренсенэн, символик рэуештэ кешенец хайуандарга менэсэбэте аша бирелэ, икенсенэн, йэмгиэттец кешеле^ез-леге эзэмдэрзец бер-береhе менэн аралашыуын-да ла сагылыш таба.
Куп ауырлыктарзы ецеп, был ецел булмаган тормошта кеше тигэн исемгэ тап тешермэй, тирэ-йунгэ изгелек орлоктары таратыусы геройзар га-лерея^1 менэн танышып, укыусы узенэ фэhем, артабан йэшэргэ кес ала, мэдэлэн, «Зелхизэ» эдэрендэге Ишбулды карт, «Каршы сыгып ал» хикэйэhендэге Сэлимйэн, «Сибэрбикэ»лэ Си-бэрбикэ, «Лэйсэн» эдэрендэ Лэйсэн, «Китэм, иркэм, калаЬыц»да Гелбикэ.
Узенец «Ярлыкау» эдэре хакында Мостай Кэрим былай тигэйне: «Повеста ике: h^bra hэм кеше-леклелек законы бэрелешэ». Шуныц шикелле Хэйзэр Тапаков эдэрзэре нигезендэ лэ кешелекле-лек hэм яуызлык закондары капма-каршы куйыла. Языусы узенец кешелеклелек законы hаFында то-
роусы герощарына бик игтибарлы, уларзьщ порт-ретын да бик яратып, деталлэп Ьурэтлэй, мэдэлэн, «Каршы сыгып ал» хикэйэИендэ Сэлимйэн, «Китэм, иркэм, калаЪыщда Гелбикэ портреты.
Х.Тапаков, эдэрендэ бегенге тормоштон кену^эк мэсьэлэлэрен кутэреп, халыктын я?мы-шы хакында борсола, илден Иэлэкэткэ барыуын да йэшермэй.
Шулай итеп, эйтелгэндэрзэн куренеуенсэ, э?иптэр?ен ижады аша «халкыбыз рухынын фи-лософик караштар системаИын» [7, 382-се б.] ейрэнеу тарихыбыззы тагы ла тэрэнерэк яктыр-тырга мемкинлек бирер ине.
Э^ЭБИЭТ
1. Байымов Р.Н. Башкорт э?эбиэте тарихы Ьэм уньщ боронго сыганактары // Аги?ел. — № 9. — 2006.
2. Башкорт халык ижады. Иола фольклоры. I том. — 0фе, 1995.
3. Liberman Мах. Gesamelte Schiften. — Berlin, 1922.
4. Meir J. Hans von Marees. — München, 1909.
5. Философский энциклопедический словарь. — М., 1989.
6. Харисов Э.М. Мирад. — 0фе, 2004.
7. Хесэйенов Г.Б. Донъя. — 0фе, 2000.
8. Хусаинов Г.Б. Литература и наука. — Уфа, 1998.
МеИим Иуззэр: матди донъя, рухи донъя, кобайыр, башкорт мифологияЬы, эпик поэма, экиэт, тарихи йыр, йола поэзиякы, мэкэл, фольклор, ижадсы, эхлак.
Key words: material world, inner world, kubair, Bashkir mythology, epic poem, tale, historical song, ritual poetry, proverb, folklore, author, morality.
Gulnur M. Nabiullina
AUTHOR AND REALITY
Spiritual culture and world view of people reveal themselves in oral folk creation (folklore). The source of folklore is mythology. Mythological motifs were saved in Bashkir eposes. Even Achmed Ibn-Fadlan (the 10th century) and Abu Khamit Al Gortani (the 13th century) mentioned in their works that Bashkirs believed in different evil spirits. Anthropomorphous creatures are supposed to be wide spread among people. Nowadays there is a belief that an evil spirit lives in some places. The roots of national philosophy can be found in folklore. National philosophy demands detailed investigation. The works by K. Gali, M. Kuluy, T. Yalsygul, T. Usman, H. Salikhov, Sh. Zaki, G. Sukuruy, M. Akmulla, Z. Rasulev, M. Umetbaev, Sh. Babich, Kh. Davletshina, Z. Biisheva, D. Kiekbaev, M. Karim, R. Garipov, R. Nazarov, R. Baimov, T. Garipova, M. Yamaletdinov, R. Kamal, Kh. Tapakov can be the object of the investigation.
