^ишлок хужалигини ривожлантиришда инвестицион лойихаларнинг иктисодий ахамияти
Ф.Т.Эгамбердиев
Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон миллий университети
Х.М.Исраилова
Ислом Каримов номидаги Тошкент давлат техника университети Олмалик
филиали
Аннотация: Мазкур маколада республика кишлок хужалигидаги, хусусан, мева-сабзавотчилик тармоFини ривожлантириш, тармокда инвестицион лойих,алар ва уларнинг тармокдаги иктисодий урни тугрисида маълумотлар берилган. Мавзуни ёритишда миллий ва халкаро банклар иштирокида амалга оширилаётган лойих,алар алохида статистик ракамлар билан келтирилган.
Калит сузлар: кишлок хужалиги, мева-сабзавотчилик тармоFи, мева-сабзавотларни кайта ишлаш, инвестиция, инвестицион лойихд, иктисодий самарадорлик
Economic importance of investment projects in the development of agriculture
F.T.Egamberdiev
National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek
H.M.Israilova
Almalik branch of Islam Karimov Tashkent State Technical University
Abstract: This article provides information on the development of the fruit and vegetable sector in the republic's agriculture, investment projects in the sector and their economic role in the sector. Projects implemented with the participation of national and international banks are presented with separate statistical figures.
Keywords: agriculture, fruit and vegetable industry, fruit and vegetable processing, investment, investment project, economic efficiency
Республика кишлок хужалигида модернизациялаш жараёни хдмда инновацион техника ва технологияларни жорий этиш иктисодиётни ривожлантиришдаги асосий максадлардан биридир. Ушбу максадни амалга ошириш малакали ишчи ва мутахассисларга булган талабнинг юкорилиги, хизмат курсатиш сохдсининг етарли даражада ривожлантирилишини такозо
этади. Мазкур холатлар кишлок хужалиги, шу жумладан, мева-сабзавот етиштириш ва уни кайта ишлашнинг иктисодий махсулдорлиги ва самарадорлигини оширишда асосий мезонлардан биридир.
Кишлок хужалигидаги асосий ишлаб чикариш фондларининг таркибида бино-иншоотлар (30,3 %), машина ва ускуналар (25,2%), ишчи чорвалар (24,8 %) улуши анча катта, транспорт воситалари эса атиги 7,0 % ни ташкил этади1. 2018 йилда кишлок хужалигига киритилган асосий инвестицияларни молиялаштириш манбалари буйича тахлил килиш шуни курсатдики, асосий хисса республика бюджетидан ажратилган маблаFларга (32,9%), банк кредитлари ва карз маблаFларига (27,7%), корхона ва ахолининг уз маблаFларига (19,5 %) туFри келмокда. Хорижий инвестиция ва кредитлар эса анча кискариб, 8,9% ни ташкил этмокда. Бу алохида худудларнинг молиявий мустакиллигини ошириш буйича олиб борилаётган тадбирлар билан боFлик булиб, 2018 йилда бутун иктисодиётга инвестициялар таркибида республика бюджетининг хиссаси 5,6 % ни, корхона ва ахоли маблаFлари эса 49,0 % ни ташкил этган.
Халкаро тикланиш ва тараккиёт банки (ХТТБ) иштирокида амалга оширилаётган "Узбекистон Республикасида мева-сабзавотчилик тармоFини ривожлантириш" лойихаси ишлаб чикилган. Лойиха Узбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 21 сентябрдаги №°ПК,-2410 - сонли ва 2018 йил 20 июндаги №°ПК,-3790 - сонли карорларига асосан амалга оширилмокда. Лойиханинг умумий киймати 989,12 млн. АКШ долларига тенг булиб, шу жумладан: ХТТБ улуши - 650,00 млн. АКШ доллари (65,7 %) Узбекистон Республикаси улуши - 183,93 млн. АКШ доллари (18,6 %) Бенифициарлар улуши - 155,19 млн. АКШ доллари (15,7 %) Лойихани амалга ошириш муддати -2015 -2023 йилларга мулжалланган. Лойихани амалга ошириш худуди КоракалпоFистон Республикаси ва республикамизнинг барча вилоятлари. Лойиханинг асосий максади мева-сабзавотчилик тармоFи хосилдорлигини ва рентабеллигини ошириш, селекция, уруFчилик ва усимликларни химоя килиш сохасидаги илмий-текшириш институтлари салохиятини модернизация килиш, махсулот сифати буйича халкаро стандартларни жорий этишдан иборат. Лойиха 3 компонентдан иборат:
• 1-компонент. "Кишлок хужалигига техник ёрдам курсатиш".
• 2-компонент. "Кишлок хужалигини молиялаштириш."
• 3-компонент. "Лойихани бошкариш"
1-компонент. "Кишлок хужалигига техник ёрдам курсатиш". Ушбу компонент доирасида ХТТБ кредит маблаFлари хисобига Узбекистон стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш агентлиги
1 Узб.Рес.Давлат стат.кумитаси ва Фаргона вилоят статистика бош^армаси маълумотлари асосида хисоблавди.
WWW.OPENSCIENCE.UZ/ISSN2181-0842 1511 LMO^H
("Узстандарт" агентлиги) салохиятини мустахкамлаш ва модернизация килиш тадбирларини амалга ошириш учун ажратилган:
• Стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш илмий-тадкикот институтига истеъмол ва кишлок хужалик махсулотларини синашга мулжалланган лаборатория ташкил этиш ва замонавий ускуналар билан жихозлаш, биносини кайта таъмирлаш ва мутахассислар малакаларини ошириш;
• Республика синов ва сертификатлаштириш маркази давлат корхонаси хамда 8та худудий (Андижон, Бухоро, Кашкадарё, Навоий, Самарканд, ФарFOна, Хоразм вилоятлари ва Чирчик шахри) синов ва сертификатлаштириш марказларини янги замонавий лаборатория ускуналари билан жихозлаш ва мутахассислар малакаларини ошириш белгиланган. Шунингдек, ушбу компонент доирасида илмий текшириш институтлари салохиятини ошириш максадида Европа Иттифокининг 19,5 млн. Евро микдоридаги грант маблаFлари Узбекистон Республикаси ва ХТТБ уртасида 2018 йилнинг 7 сентябрда имзолаган Грант битими асосида жалб этилган. Грант доирасида куйидаги ишлар амалга оширилиши режалаштирилган.
• Академик М.Мирзаев номидаги боFдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий тадкикот институти, Сабзавот, полиз экинлари ва картошкачилик илмий тадкикот институти, Усимликларни химоя килиш илмий тадкикот институти, «Узбошдавкарантин» хузуридаги карантин илмий марказларининг лабораторияларини модернизациялаш ва техник кайта жихозлаш;
• Замонавий усуллар ва технологиялар ёрдамида мева-сабзавот махсулотларини ишлаб чикиш, саклаш, саралаш ва кадоклаш буйича кургазма майдонлари ташкил килиш режалаштирилган. Компонент доирасидаги дастлабки тадбирларни амалга ошириш учун техник вазифалар 2018 йил IV -чорагида ишлаб чикилди ва Жахон банки билан келишилди, тендер савдолари олиб борилмокда. Ушбу компонент доирасидаги асосий тадбирлар 2019-2020 йиллар мабойнида амалга оширилиши режалаштирилган.
2-компонент. "Кишлок хужалигини молиялаштириш." Ушбу компонент доирасида лойиха ташаббускорларига куйидаги максадлар учун имтиёзли кредитлар ажратиш кузда тутилган:
• Фермер ва дехкон хужаликларига интенсив боFлар, сабзавот ва полиз махсулотлари етиштириш учун хосилдорлиги юкори булган интенсив кучатлар ва уруFлар сотиб олиш;
• Томчилатиб сугориш тизимини жорий килиш, интенсив боFлар учун талаб килинадиган аксессуарлар ва ускуналар харид килиш (шпалер, сим, сетка ва б.);
• Эски токзорларни янгилаш ва янги токзорлар барпо этиш;
• Мева-сабзавот махсулотларини саклаш учун совукхоналар ва музлаткичлар, кайта ишлаш, саралаш ва кадоклаш технологиялари, ички ва ташки бозорларга сотиш учун талаб килинадиган айланма маблаглар;
• Мева-сабзавот махсулотларини кайта ишлаш учун мини-техника ва технологияларни харид килиш;
• Турли усимликларни (жумладан, кизилмия, заъфарон, лакрица, кандаклар ва бошка доривор усимликлар) етиштириш ва кайта ишлаш;
• Сабзавот махсулотлари етиштириш учун иссикхоналар ва боглар ташкил этиш учун кучатхоналар барпо этиш ва бошкалар.
Лойиха бошидан 2019 йилнинг 1 январь холатига кура 404,29 млн. АКШ долларлик 586 суб-лойихалар, жумладан:
• 243 065 тонна мева-сабзавот махсулотларини кайта ишлаш буйича - 61-та суб-лойиха;
• 497 гектар майдонда замонавий иссикхона барпо этиш буйича - 264-та суб-лойиха;
• 194 096 тонналик музлатгичли омборхона курилиши буйича -188-та суб-лойиха;
• 5 656 гектар майдонда интенсив богдорчиликни ривожлантириш йуналиши буйича - 41-та сублойиха;
• тара-кадоклаш ва бошка йуналишлар учун - 32-та лойиха молиялаштирилган. Ушбу суб-лойихалар доирасида 11 966 янги ишчи урни яратилган.
Албатта кузланган максадга эришиш учун, фикримизча, бир катор вазифаларни белгилаб олиш ва уларни амалга ошириш максадга мувофикдир. Жумладан:
- кишлок хужалиги махсулотларига талаб шаклланиши омилларини чукур урганиш;
- кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишлашни такомиллаштириш; -кишлок хужалиги махсулотларини экспорт килиш борасида белгиланган чора-тадбирларни такомиллаштириш ва юзага келадиган айрим тусикларга бархам бериш;
- кишлок хужалиги махсулотларининг ракобатбардошлигини ошириш учун йуналтирилган инвестициялар хажмини ошириш;
- республика ва унинг худудларида кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикаришни янада ривожлантириш, ассортиментини кенгайтириш ва экспорт хажмини ошириш учун хорижий инвестицияларни жалб этиш йулларини ишлаб чикиш.
Умуман, хулоса урнида айтиш мумкинки, мамлакатда ишлаб чикарилаётган кишлок хужалиги махсулотларига усиб бораётган ички ва ташки талабни
кондириш учун, бизнингча, авваламбор, жахон бозори стандарти талабларига жавоб берадиган, хорижий ишлаб чикарувчи ва таъминотчилар билан хамкорликни йулга куйган холда кучли ракобатга бардош бера оладиган юкори сифатли махсулот ишлаб чикаришни йулга куйиш нафакат махсулот ишлаб чикариб иктисодиётимизни ривожлантиришга, балки жахон хамжамияти иктисодиётига интеграциялашувини таъминлайди. Бу эса албатта, кишлок хужалиги иктисодиётига инвестицияларни киритиш билан янги техника ва технологияларни жорий килиш асосида хал этилади
Фойдаланилган адабиётлар
1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 9 январдаги «Узбекистон Республикасининг 2020 — 2022 йилларга мулжалланган инвестиция дастурини амалга ошириш чора-тадбирлари туFрисида» ПК-4563-сонли Карори.
2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги "Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегиясини тасдиклаш туFрисида"ги ПФ-5853-сонли Фармони.
3. Сулаймонов Ш. Аграр иктисодиёт назарияси. Укув кулланма. Самарканд., 1995.
4. Салимов Б.Т., АбдуFаниев А., Юсупов М.С. Кишлок хужалигида иктисодий ислохотларни чукурлаштиришнинг асосий йуналишлари.// Укув кулланма.-Т.: ТДИУ, 2007, 36-б.
5. Ташпулатова Л.М. Минтаканинг ижтимоий-иктисодий салохияти.-Т.: ТДИУ, 2004.
6. Karimqulov, Q. M., Uzoqov, I. E., Sarikulov, M. X., & Xursanova, M. Y. (2022). Oziq-ovqat mahsulotlarini sifatini aniqlash va tasniflash usullari. Science and Education, 3(9), 157-161.
7. Рискулов, Х. А., Адилов, Т. Т., & Узоков, И. Э. (2022). Переспектива развития туризма в Узбекистане. Science and Education, 3(7), 334-339.
8. Uzoqov, I. E., Lapasova, Z. K., & Jabborxonova, G. A. K. (2022). Oziq-ovqat mahsulotining xavfsizligi: muammolar va yechimlar. Science and Education, 3(7), 4152.
9. Sarikulov, M. X., Uzoqov, I. E., & Lapasova, Z. K. Q. (2022). Oliy ta'lim muassasalarida yosh kadrlarni sifatli inklyuzif o'qitishni rivojlantirish va yetuk kadrlarni tayyorlash. Science and Education, 3(6), 784-788.
10. Uzoqov, I. E., & Bahodirova, N. G. O. Q. (2022). Tovarlar kimyosi ixtisosligida oziq-ovqat mahsulotlarining kimyoviy tarkibining o'rni. Science and Education, 3(12), 365-368.
11. Karimqulov, Q. M., Uzoqov, I. E., & Sarikulov, M. X. (2022). Tovuq go'shtining tarkibini aniqlash va sinflash. Science and Education, 3(10), 151-158.
12. Uzoqov, I. E., & AJabborxonova, G. (2022, June). IQLIM O'ZGARISHINI OLDINI OLISH VA IQTISODIY SAMARADORLIKGA ERISHISH. In Archive of Conferences (pp. 224-230).
13. Umarov, T., & Bekturov, D. (2021). The main parameters of the cutting process and technological factors affecting the reliability of the axial tool. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(3), 19321943.
14. Досметов, С. Г., & Бектуров, Д. Х. (2022). Вопросы защиты граждан от опасностей. Science and Education, 3(12), 301-308.
15. Gulmetuli, D. S., & Kholtursinovich, B. D. (2022). On the Harmful Effects of Strong Drinks. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY, 3(11), 135-141.
16. Umarov, T., & Bekturov, D. (2021). Drilling in heat treated steel. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR), 10(3), 425-430.
17. Мамадалиева, Н. А. (2022). Ресурсобережение основа экономического роста. Science and Education, 3(12), 427-433.
18. Мамадалиева, Н. А., & Исломова, Р. А. (2022). Кимё Саноатида Ишловчилар Учун Экотуризмнинг Ахамияти. Miasto Przyszlosci, 30, 65-68.
19. Mamadalieva, N. A. (2021). The Importance of Ecotourism for Those Working in the Chemical Industry. EUROPEAN JOURNAL OF BUSINESS STARTUPS AND OPEN SOCIETY, 1(1), 1-4.
20. Mamadaliyeva, N. A. MACROECONOMIC IMPORTANCE USE AND CONSUMPTION OFPHOSPHATE FERTILIZERS. GWALIOR MANAGEMENT ACADEMY, 9.
21. Мамадалиева, Н. А. (1995). Экономическая эффективность производства фосфорсодержащих удобрений в Узбекистане.
22. Улашев, И. О., Мамадалиева, Н. А., Ашурова, Н. Б., & Кучкаров, Н. С. (2006). Правовая налоговая политика недропользования в Республике Узбекистан. Горный журнал, (9), 42-43.
23. Салимов, Х. В., & Мамадалиева, Н. А. (2006). ПРОБЛЕМЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ НАСЕЛЕНИЯ В НАВОИЙСКОМ РЕГИОНЕ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН. In Труды международной научно-технической конференции Энергообеспечение и энергосбережение в сельском хозяйстве (Vol. 4, pp. 336-338). Государственное научное учреждение Всероссийский научно-исследовательский институт электрификации сельского хозяйства Российской академии сельскохозяйственных наук.
24. Sokinaxon, X. J. R. (2022). XALQARO MUNOSABATLARNI BILDIRUVCHI TERMINLARNING STRUKTURAVIY VA SEMANTIK TAHLILI. Eurasian Journal of Academic Research, 2(3), 355-358.
25. Sarikulov, M. X., Uzoqov, I. E., & Lapasova, Z. K. Q. (2022). Oliy ta'lim muassasalarida yosh kadrlarni sifatli inklyuzif o'qitishni rivojlantirish va yetuk kadrlarni tayyorlash. Science and Education, 3(6), 784-788.
26. Хамрохонова, С. Ж. (2020). ФРЕЙМЫ «ГОСТЬ» И ГОСТЕПРИИМНЫЙ ЧЕЛОВЕК. Студенческий вестник, (29-1), 26-27.
27. Xamraxonova, S. J. (2020). THE LINGUOCULTURAL LANDSCAPE OF THE WORLD AND ITS REFLECTION IN LANGUAGE. Экономика и социум, (10 (77)), 294-296.
28. Xamraxonova, S. J. (2020). DUNYONING LINGVOMADANIY MANZARASI VA UNING TILDA AKS ETILISHI. Academic research in educational sciences, (3), 1199-1203.
29. Jo'raxonovna, S. X. Aspects of Teaching Foreign Languages at a Technical University. Preprint not peer reviewed.
30. Xamroxonova, S. J. (2022). O'zbek tilidagi iboralar tizimini o'rganishning nazariy muammolari. Science and Education, 3(10), 659-663.
31. Сарикулов, М. Х. (2021). Ёш авлодни соFлом килиб тарбиялашда жисмоний соFломлаштиришнинг ахамияти. Academic research in educational sciences, 2(5), 881-887.
32. Turdimovich, A. T., & Khasanovich, S. M. (2021). THREATS POSING A DANGER TO CIVILIZATION AND HUMANITY.
33. Sarikulov, M. X., Uzoqov, I. E., & Lapasova, Z. K. Q. (2022). Oliy ta'lim muassasalarida yosh kadrlarni sifatli inklyuzif o'qitishni rivojlantirish va yetuk kadrlarni tayyorlash. Science and Education, 3(6), 784-788.
34. Adilov, T. T., & Sarikulov, M. K. (2021). On the Negative Influence of Radiation on the Human Body. European Journal of Life Safety and Stability (26609630), 9, 126-130.
35. Адилов, Т. Т., & Сарикулов, М. Х. (2022). Проблемы экологии и здоровье населения на современном этапе. Science and Education, 3(4), 50-58.
36. Adilov, T. T., Sarikulov, M. K., Riskulov, H. A., & Kh, N. (2021). Kuchkarova To Study the Problem of Drinking Water Shortage and Public Health IJIAET International Journal of Innovative Analyses and Emerging Technology| e-ISSN: 2792-4025| http://openaccessjournals. eu| Volume: 1 Issue: 5 in October-2021 ISSN 2792-4025. Copyright (c), 192-196.
37. Сарикулов, М. Х., & Адилов, Т. Т. (2019). Некоторые вопросы гражданской защиты на современном этапе. Вопросы науки и образования, (2), 30-37.
38. Хунаров, А. М., & Узаков, И. Э. (2022). Современные проблемы экологического районирования. Science and Education, 3(9), 218-223.
39. Хунаров, А. М. (2022). ТАБИИЙ РЕСУРСЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЭКОЛОГИК АСОСЛАРИ. BARQARORLIK VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN ILMIY JURNALI, 2(4), 66-69.
40. Mamatovich, X. A., & Artykbaevich, R. H. (2021). Recreational zoning of the territory of Uzbekistan. ACADEMICIA: AN INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL, 11(1), 1648-1651.
41. Khunarov, A. M., Kurbanov, S. B., & Yakshimurodova, D. Q. (2022). SOME ISSUES OF DEVELOPMENT OF LARGE INDUSTRIAL CENTERS. Journal of Geography and Natural Resources, 2(01), 81-88.
42. Adilov, T. T., Israilova, X. M., Uzohkov, I. E., Axtamov, M. X., & Raxmatullayeva, X. I. (2021). Food security: National food market strategy. ACADEMICIA: AN INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL, 11(2), 619-626.
43. Хунаров, А. М., & Узаков, И. Э. (2022). Современные проблемы экологического районирования. Science and Education, 3(9), 218-223.