УУТ:53+551.502.4(076.5) ТАДЩЦОТ
^ИШЛО^ ХУЖАЛИГИДА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯНИНГ УРНИ
Чори ТОШПУЛАТОВ,
доцент,
Нафиса НУРМУРОДОВА,
доцент, каттауцитувчи,
Самарцанд ветеринария медицинаси институти Тошкент филиалининг
"Табиий, илмий ва гуманитар фанлари" кафедраси.
Аннотация. В статье рассматривается влияние физических законов, явлений и физических приборов на развитие сельского хозяйства, повышение урожайности и применение новых инновационных технологий в данной сфере народного хозяйства. Рассматривается применение законов механики на примере различных сельскохозяйственных машин. При преподавании физики для будущих специалистов сельского хозяйства на каждом уроке тему надо связывать с сельскохозяйственными процессами и объектами.
Ключевые слова: агрофизика, геофизика, агрометеорология, энерция, электростимуляция.
Annotation. The article "The Importance of Physics in Agriculture" examines how physical laws, phenomena and physical instruments affect the development of agriculture, increase in yield, jtd the application of new innovative technologies in this field of the national economy. An example is the app'i, aJ.on of the laws of mechanics in various agricultural machines. When teaching physics to future specialists in agriculture, in each lesson the topic should be associated with agricultural processes and objects.
Keywords: agrophysics, biophysics, agrometeorology, inert'"'', eiektro^timulation.
Цишлок хужалигини ривожлантириш, хосилдорликни ошириш, инновацион технологияларни жорий килиш бу сохани янада ривожлантириш учун мухим ахамият а э^а.
Физик конуниятлар ва ходисаларни усимликлар ва хайвонлар тузилиши, физиологияси ва хужайрасига татби;и кучайтирилса, бу сохада хам катта-катта узгаришларни амалга ошириш мумкин булади. Цуйида физиканнг фа;ат механика кисмига тегишли ходисалар ва конунлардан ;ишло; хужалигида фойдаланилаётган холатларга тухталиб утилади.
Цишлок; хужалиги сохасида ишлатиладиган турли машина ва механизмларнинг механик энергияси уларнинг ички ёнув двигателларидаги ёнилгининг ёнишидан ву-жудга келган исси;лик энергияси хисобига хосил булади.
Ё;илгининг ёниши натижасида босим ортади ва газ кенгайиб, поршенни цилиндр буйлаб итаради. Буровчи момент таъсирида шатун ва кривошип ёрдамида тир-сакли вал айланма харакатга келади. Тирсакли валга урнатилган маховик энергияси валнинг бир текисда айланишини таъминлайди.
Физикада Паскал конуни асосида ишлайдиган гидравлик механизмлар гидравлик машиналар дейилиб, улардан ю;ори босим хосил килиш натижасида ёг за-водларида, усимликлар уругларидан (чигит, кунжут, зигир, писта) ёг си;иб чи;аришда, консерва заводларида помидор ва мевалардан шарбат ажратиб олишда ;ишло; хужалигида эса пахта, пичан ва сомон кабиларни прес-слашда кулланилади. Паст босимларни хосил килиш оркали эса ;ишло; хужалиги машиналарида пахта мах-сус курилмалар ёрдамида териб олиниб, кабулхонасига
узатилади. Цабулхонага тушган пахта паст босим остида суриб олинади ва бункерга узатилади.
Суюклик ва газларда босимнинг Паскал конунига мувофик барча йуналишларда бир хилда узатилиши-дан пахта териш машиналарига, комбайн хамда трак-торларга ёнилги куйишда махсус механизациялашган агрегатлардан фойдаланилади. Цишлок хужалик зарар-кунандаларига карши кулланиладиган оддий механик пуркагичларнинг ишлаш жараёнида хам суюклик ва газларда босимнинг барча йуналишларда текис та;симоти конуни ётади.
Цадим замонларда бот;о;ликни куритиш учун, уни канал оркали я;ин атрофдан утувчи дарё билан туташ-тирганлар. Бу гидродинамиканинг асосий конунларидан бири Бернулли конунини кулланишига мисолдир. Дарё билан боткоклик орасидаги оким тезлигига мос босим-лар фарки хосил булади ва окувчан сув боткокликнинг тургун сувини суриб олади. Масалан, оким тезликлари фарки 1 м/с булганда хам босимлар фарки 500 Па га якин булади.
Юкорида келтирилган маълумотлар оркали физи-канинг факат механика булимига тегишли булган энг асосий конунлар - Ньютон конунлари, энергиянинг сакланиш конуни, айланма харакат динамикаси ва гидродинамикага оид конунлардан кишлок хужалиги сохасида кулланишига мисоллар келтирдик. Бу ми-соллар денгиздан бир томчи холос. Цишлок хужалиги мутахассислари хам физика ва унинг амалий тадбикини чукур ургансалар, бу соханинг такраккиёти хам аклий салохиятлар асри булган - XXI асрга хос булган ажойиб
MAXSUS SON [2] 2021 AGRO INFORM
31
кашфиётларга туртки буларди. Цишлок хужалигида хам хосилдорлик, юкори сифат ва самарадорлик янада ортган булар эди. Физик конуниятлар ва ходисаларни усимликлар ва хайвонлар тузилиши, физиологияси ва хужайрасига татбики кучайтирилса, бу сохада хам кат-та-катта узгаришларни амалга ошириш мумкин булади. Куйида кишло; хужалиги экинларини етиштириш учун фа;атгина электр токи таъсири кандай эканлигини куриб утамиз.
Усимликларни униб чи;иши ва ривожланишига жуда куп таш;и физик факторлар, яъни ёруглик, исси;лик, намлик, тупро; билан бир каторда электрланишнинг хам бевосита ва билвосита таъсири мавжуд.
1.Электрлаштириш усимликларни минераллар-ни узлаштиришини стимулаштириш ёки тус;инлик килишидан ташкари усимликларни атмосферадан карбонат ангидридни узлаштириб, фотосинтезнинг юз бериши, усимликлардаги модда алмашинувига хам таъсир курсатади ва уларнинг усиши ва ривожланишига бир бутун холда уз таъсирини курсатади.
2. Усимликлар металл сеткалар ёрдамида атмосфера-нинг электр майдонининг таъсиридан химоя килинса, хосилдорлик 50% кадар пасайиб кетганлиги ани;ланган. Бу тажрибалардан яна шуниси маълум булдики, ат-мосферанинг мусбат зарядларининг таъсири остида усимликларнинг азот хамда фосфорни ютиши, манфий зарядлари таъсирида эса калий, кальций ва магнийни узлаштириши кучаяр экан.
3. Биоэлектрик потенциал таъсирида усимликларнинг у;и буйлаб биоэлектрик кутбланиш юз беради. Бу холат эса нокулай об-хаво шароитларида, яъни курго;чилик, паст температуралар ва ёритилганлик кам булган холларда усимликларга ёрдам бериш учун фойдала-нилади. Усимликларга кучсиз (бир неча микроампер) токлар билан таъсир этганда уларнинг турли стресс холатларида ёрдам бериб, хаёт фаолиятини яхшилайди.
4. Электр турли хил полиз махсулотларининг уругларини сифат жихатдан ажратишга ёрдам беради. Сугориладиган сув электромагнит билан таъсир эттирилганда, "тирик" ёки "улик" сув билан ишлов берилганда усимликнинг усишини стимуллаштириб, хосилдорликнинг ортишига олиб келади.
5. Электр токи ёрдамида махсус спектрал таркиб-га эга булган ёруглик хосил килиб, ёпик биноларда усимликларга таъсир эттирилса, олинадиган хосил иссикхоналардагига караганда бир неча маротиба устун туради ва киска вактда етиштирилади.
6. Доимий магнит майдони маданий усимликлар уругининг усиб чикиши ва кейинги ривожланишини тезлаштиради.
7. Йил утган сари тупрок хосилдорлигини камайиши ва хеч нарса унмай колиши хам шу жойнинг электро-кимёвий майдони ёмонлашуви билан тушунтирилади. Бундай холатни яхшилаш учун бир вактнинг узида усимликлар электрлаштирилган сув билан сугорилиши ва илдизини тупрок оркали ва усимлик барглари орасида
киска муддатли электр токини таъсир эттириш тавсия этилган.
8. Усимлик усаётган тупрокка мис кипиклари ёки алюминий фольга жойлаштириб куйилса, усимликнинг усиши тезрок юз беради.
9. Маълумки, баъзи совукка чидамли усимликлар узида куп микдорда ёг моддасини тупласа, баъзила-ри шакар моддасини туплайди. Электростимуляция усимликларда ёг ва шакар моддасини туплашни ку-чайтирар экан. Бу моддаларнинг тупланиши, албатта, усимликда модда алмашинуви ва уни утиш тезлигига боглик булади.
10. Кунгабокар ва бодрингнинг илдиз системаси электролитга ботирилиб, кучсиз 5-7 мкА/см2 электр токи утказилганда усимликларни озиклантрирувчи электролитдан калий, азот оксидининг узлаштириши осонлашган ва электрлаштириш жараёни усимликлар илдиз системасининг фаолиятини кучайтирган.
11. Электр токи таъсирида ассимилянтларнинг хужайралараро контакт оркали симпластик транспорта-цияси орта/и. Шунингдек, хужайра мембранаси оркали кушимч" ион каналлар оркали ионнинг кучиши юз беради. Бунинг натижасида усимликларда модда алма-шиниши куч а ди, натрий, калий, кальций, хлор ва бошка з.рядлан" ан молекулаларнинг тезрок узлаштирилиши содир ' улчди. Натижада модда алмашинуви кучайиб, усимликлар тезрок усади ва купрок микдорда хосил тупланади, углевод ва оксил алмашинувида иштирок этади.
12. Мева ва сабзавотларнинг хужайра мембранасини структурасини куллаб-кувватлаб, уларнинг вактидан олдин эскиришининг олдини олади, бу эса мева-сабза-вотларнинг транспортировка килиш ва саклаш имкони-ятини яхшилайди.
13. Экинларнинг куркокчиликка чидамлилигини ошириш максадида хозирги пайтда усимликларнинг экиш олдидан чиниктириш усули кулланилади.
Тобланган уруглардан униб чиккан усимликлар кургокчиликдан сунг тез узини унглаб олади. Уларда сув танкислиги кам булади. Усимликларни хужайралари кичик, барглари эса тобланмаган усимликларникига нисбатан катта булади, хосилдорлиги эса юкори булади. Х,атто, кургокчилик булмаган такдирда хам тобланган усимликларни усиши ва хосилдорлиги юкори булади.
14. Электр токи таъсирида тупрокнинг шурсизлан-тириш хам анча самарадорлигини курсатди. Тупрок эритмасидаги ионлари ва турли хил мусбат ионлар электр майдон таъсирида электродларга томон кучади, бунинг окибатида тупрок эритмасидаги туз микдори вакт утиши билан камая боради. Фильтрация хоссалари жуда паст ва бошлангич холатда 0,2% гача хлор ионлари бор булган хлорид-сулфатли шурланган ерларни бир ой давомида 1 м чукурликкача шурсизлантириш мумкин. Бунда 6000 кВт соат электр энергия ва 5000, 6000 м3/га чучук сув сарфланади. Шур ювишнинг одатдаги услубида эса худди шунча ишни 6-8 ойда 20 минг м3/га чучук сув
32
AGRO INFORM MAXSUS SON [2] 2021
сарфлаб амалга ошириш мумкин.
15. Айни ва;тда электромагнит тул;инлар хосил килувчи кичик физик курилма хонадонлардаги барча зарарли хашаротлар ва кемирувчиларни асаб система-сига таъсир этиб, шу жойни ташлаб кетиши ани;ланган. Дон махсулотларини са;лашда, тупрокдан зараркунанда хашаротларни йукотишда бу усулни куллаш ма;садга мувофи; буларди.
16. Электр токи ишдан чи;;ан, хосилдорлиги камайиб кетган тупро;нинг яна кайта хосилдорлик хоссасини тиклашга хам ёрдам беради.
Хулоса. Ю;орида келтирилган маълумотлардан шундай хулосага келиш мумкинки, усимликларни хар
к;андай усул билан кучсиз электр токи таъсирига учра-тиш уларга ижобий таъсир этади, усимликларни турли нокулай шароитларга нисбатан чидамлилигини ортти-риб, моддалар алмашинуви ва демак хосилдорликнинг ортишига олиб келади. Бу усулни куллаш, хозирги кунда куёш батареялари ёрдамида амалга оширилса, у кадар кимматга тушмайди ва ;ишло; хужалиги учун катта фойда келтиради.
Республикамизда бир-бирига узвий богланган биосферадаги физик жараёнларни мохиятини чукур тушуниш, ундан бу соха ривожи учун физика фанини ;ишло; хужалиги сохаси билан мукаммал урганишни тавсия этамиз.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Х.Абдуллаев, Х.Аргинбоев, Т.Хушвак;тов "Агрофизика". Услубий кулланма. Тошкент 2003. -198 б.
2. Э.Исмаилов, Н.Маматкулов, Г.Ходжаев, Н.Норбоев. "Биофизика" Тошкент. 2012 й. -249 б.
3. Тургунов Т.Т. Амалий физика. Тошкент. "Узбекистон" 2003 й. - 480 б.
4. Усова А.В., Антропова Н.С. Связь преподавания физики в школе с сельско-хозяйственным производством. - Москва. «Просвешение». 1988 г.- 191 с.
5. Фарберман Б., Мусина Р., Джумабаева Ф. Современные методы преподавания в ВУЗах. Учебное пособие. -Ташкент. 2001 г. 127 с.
ОЧИЦ МАЙДОНЛАРДА ербагирлаган ТЕМИРТИКАН (TRIBULUS TERRESTRIS L) УСИМЛИГИ УРУГ~\РИНИНГ УНУВЧАНЛИГИНИ
ГАНИШ
Абдумумин ГАНИЕВ,
Тошкент давлат аграруниверситеты Урмон хужалиги ва ландшафт дизайни факультетининг Дориворусимликлар кафедраси профессори,
Фаррух УМАРАЛИЕВ,
Узбекистон Республикаси Цишлоц хужалиги вазирлиги Техник, мойли, доривор усимликлар ва чорвачиликда озуца базасини шакллантириш бошцармаси кичикходими,
Аннотация: Проведены исследования по размножению семян для возделывания на орошаемых землях, предназначенных для земледелия. При этом всхожесть семян растения составил — в первый год 10-15%, а во второй — 65-70%. Якорцев очень хорошо адаптирован к окружающей среде, а семена расположены внутри сильных колючек. Его передают люди и животные. В процессе распространения семена подвергаются различным механическим воздействиям. Это также положительно сказывается на повышении плодородия растений. В природе якорцев отличается высокой естественной забывчивостью.
Ключевые слова:Якорцы стелющиеся, прорастание семян, народная медицина, атеросклероз, здоровье.
Anatomy: Research has been carried out on the multiplication of seeds for cultivation on irrigated lands intended for agriculture. At the same time, the germination capacity of the seed of the plant was 10-15% in the firstyear, and 65-70% in the second. The Iron thorns is very well adapted to the natural environment and the seeds are located inside the solid thorns. It is spread by humans and animals. The seeds are subjected to various mechanical effects during the dispersal process. This also has a positive effect on increasing plant fertility. In nature, Iron thorns has a high naturalforgetfulness.
Keywords: Iron thorns, seed germination, folk medicine, atherosclerosis, health.
MAXSUS SON [2] 2021 AGllO INFORM
33