Научная статья на тему 'ИРРАЦИОНАЛ СОНЛАР МАВЗУСИНИ ТУШУНТИРИШНИ ЗАМОН ТАЛАБЛАРИ АСОСИДА ТАКОМИЛЛАШТИРИШ УСЛУБИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ'

ИРРАЦИОНАЛ СОНЛАР МАВЗУСИНИ ТУШУНТИРИШНИ ЗАМОН ТАЛАБЛАРИ АСОСИДА ТАКОМИЛЛАШТИРИШ УСЛУБИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

276
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
илдизлар / ирроционал сонлар / даражали функциялар / ўқитишнинг самарали усуллари / roots / irrational numbers / degree functions / effective methods of teaching

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — М Я. Гаипов, А Ж. Сейтов, Б Р. Ханимқулов

Ҳозирги кундаги мамлакатимиздаги математика фанини ўқитишга қўйилган талаб ва таклифларни ва кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг талабларини инобатга олган ҳолда, ушбу мақолада математиканинг кичикроқ мавзуларидан бирини ўқитишнинг самарали усули кўриб чиқилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Taking into account the current requirements and suggestions for the teaching of mathematics in our country and the requirements of the national program of Personnel Training, this paper considered an effective way of teaching one of the smaller subjects of mathematics.

Текст научной работы на тему «ИРРАЦИОНАЛ СОНЛАР МАВЗУСИНИ ТУШУНТИРИШНИ ЗАМОН ТАЛАБЛАРИ АСОСИДА ТАКОМИЛЛАШТИРИШ УСЛУБИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-225-230

ИРРАЦИОНАЛ СОНЛАР МАВЗУСИНИ ТУШУНТИРИШНИ ЗАМОН ТАЛАБЛАРИ АСОСИДА ТАКОМИЛЛАШТИРИШ УСЛУБИНИ ИШЛАБ

ЧЩИШ

М. Я. Гаипов

Чирчик давлат педагогика институти укитувчиси

А. Ж. Сейтов

Чирчи; давлат педагогика институти доценти

Б. Р. Ханимкулов

Чирчи; давлат педагогика институти катта укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Хрзирги кундаги мамлакатимиздаги математика фанини укитишга куйилган талаб ва таклифларни ва кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг талабларини инобатга олган холда, ушбу маколада математиканинг кичикрок мавзуларидан бирини укитишнинг самарали усули куриб чикилган.

Калит сузлар: илдизлар, ирроционал сонлар, даражали функциялар, укитишнинг самарали усуллари,

ABSTRACT

Taking into account the current requirements and suggestions for the teaching of mathematics in our country and the requirements of the national program of Personnel Training, this paper considered an effective way of teaching one of the smaller subjects of mathematics.

Keywords: roots, irrational numbers, degree functions, effective methods of teaching,

КИРИШ

Узбекистон Республикаси президентининг Мамлакатимиз таълим-тарбия тизимини янада такомиллаштириш, илм-фан сохдси ривожини жадаллаштиришга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисида фармонига мувофик:

Мамлакатимиз таълим-тарбия ва илм-фан сохаларини такомиллаштириш, жамиятимизда укитувчи ва педагог ходимлар, илмий ва ижодкор зиёлиларга булган хурмат-эътиборни янада ошириш, таълим олувчиларнинг касбий

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-225-230

махоратини ривожлантириш, таълим тизимида хусусий сектор иштирокини кенгайтириш максадида:

1. Узбекистоннинг янги таракккиёт даврида таълим-тарбия ва илм-фан сохаларини янада ривожлантиришнинг асосий йуналишлари этиб куйидагилар белгилансин:

- мамлакат тараккиёти учун янги ташаббус ва гоялар билан майдонга чикиб, уларни амалга оширишга кодир булган, интеллектуал ва маънавий салохияти юксак янги авлод кадрларини тайёрлаш, таълим ташкилотлари битирувчилари замонавий касб эгалари булишлари учун уларда зарур куникма ва билимларни шакллантириш;

- дунё микёсидаги бугунги кескин ракобатга бардош бера оладиган миллий таълим тизимини яратиш, дарслик ва укув кулланмаларини замон талаблари асосида такомиллаштириш, уларнинг янги авлодини яратиш, укув дастурлари ва стандартларини оптималлаштириш.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ушбу фармонда таъкидлаб утилганидек хозирги замон таракийлашгани сари нафакат етук интеллектуал кадрларга булган талаб ошиб бомокда. Бундан ташкари креатив фикрловчи ёшларни тарбиялаш каби бир катор вазифалар урта таълим педагогларининг олдига куйилган энг асосий вазифага айлан. Шуларни инобатга олган холда ушбу маколада математика фани мисолида бундан 15-20 йиллар олдинги ва хозирги кунга келиб ирроционал ифодалар ва уларни хисоблаш мавзусининг укитилиши ва улар орасидаги узаро фарк, ютуклари ва камчиликларини тахлил килиб чикамиз.

Иррационал ифодалар ва иррационаликка кириш умумий урта таълим мактабининг 8-синф укувчиларига ургатилади, яъни иррационал ифодалар ва иррационал сонлар тугрисида мактаб укувчилари 8-синфда тушунчага эга булишади. Иррационал сонлар ва ифодалар устида амаллар бажаришни эса 910-11- синф укувчиларига ургатиб борилади. Куйида умумий урта таълим мактабларида укувчиларга иррационал сонлар, иррационал ифодалар мавзусини укитишнинг такомиллашган услубини ишлаб чикишни куриб чикамиз.

Бунинг учун 1987-1990 йиллар, 1991-2006 ва 2007-2016 йиллар ва 2016 йилдан шу кунга кадар булган укитиш услубларини мавзунинг бир кисми булган ирроционал сонлар тушунчасининг киритилиши мавзуси асосида тахлил килиб кейин такомиллашган хозирги замон талаби асосидаги укитиш системасини ишлаб чикамиз.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-225-230

Эндиликда 1987-1990 йилларда мавзуни укитилиши кай тартибда олиб борилганини куриб чикадиган булсак, у холда куйидагиларни куриш мумкин. Ушбу йиллар укитилиш методлари ва адабиётларини яъни дарсликларини куриб чикадиган булсак, у холда бу йиллар давомида иррационал сонлар ва функциялар тушунчасини киритишдан олдин даражали функция, яъни квадрат функция, кубик функция туртинчи даражали функция тушунчалари киритилиб, бу функцияларнинг хоссалари урганиб чикилган. Бу билан мактаб укувчисида даража ва даражали функциялар тушунчасининг пайдо булишига эришилган кейин умумий холда у = хп куринишидаги функциянинг п = 1,2,3.... кийматларида функция солиштирилиб унинг барча хоссалари яъни функциянинг усиш камайиш ораликлари, жуфт-токлиги, аникланиш сохаси, кийматлар сохаси, энг катта киймати, энг кичик киймати ва шунга ухшаган бир канча хоссаларини куриб чикиб график ясашлар хам ургатилган. Шундан кейин эса иррационал сон тушунчасини тушунтиришда у = хп функциянинг даражаси 0 < п < 1 ораликда булгани кандай булади? Яъни илдиз тушунчасини даража курсаткичи эканлиги ва бу даража 1 дан кичик эканлиги билан боглаб тушунтирилган. Аслини олиб караганда бундай тушунтириш услуби мактаб укувчиларига бир канча тушунмовчиликларга ва кийинчиликларга дуч келишига сабаб булиши мумкин, лекин кулайлиги шундан иборатки ирратционал сонлар тушунчасини утиш билан бир каторда функция ва унинг хоссалари билан танишиб боришади.

Энди биз юкорида айтилганидек 1987-1996 йиллар атрофида мавзунинг урганиш тартибини куриб чиксак;

Таъриф: а сонининг n-даражали илдизи деб шундай сонга айтиладики, у соннинг п-даражаси а га тенг булади.

Масалан: 32 сонининг 5-даражали илдизи 2 сонидир, чунки 25 = 32; 81 нинг 4-даражали илдизи 3 ва —3 га тенг, чунки 34 = 81 ва (-3)4 = 81. Соннинг иккинчи даражали илдизини квадрат илдиз, учинчи даражали илдизини куб илдиз деб аташ кабул килинган.

а сонининг n-даражали илдизи хар доим хам мавжуд булиши ёки булмаспигини аниклаймиз. Ток курсаткичли даражали функция хоссаларидан п ток булганда исталган а сони учун п- даражаси а га тенг буладиган ягона сон мавжуд экани келиб чикади. Бошкача айтганда, агар а ток натурал сон булса, у холда исталган соннинг n-даражали илдизи мавжуд булиб, у ягонадир. а сонининг n-ток даражали илдизини ёзиш учун Уа белгилашдан фойдаланилади.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-225-230

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Юкоридагилардан куринадики 1996- йилларгача булган укитилиш тизимида иррационал соннинг таърифи тугридан тугри келтирилиб кетилган, бу хам уз урнида укувчиларга бир канча тушунмовчиликлар келтириб чикаради. Яъни хаммамизга маълумки хар бир формула, таъриф, теоремалар ва функцияларнинг келиб чикишига талаб сабабнинг мавжудлигидир. Шуни инобатга олган холда энг аввало мактаб укувчиларининг тулик ва мукаммал тушунчага эга булишларини таъминлаш максадида х2 = 5 каби жавоби аник киймат чикмайдиган мисолларнинг ечими учун илдиз тушунчасини киритиш асос булганлигини тушунтириш керак деб хисоблаймиз. Илдизлар ва ирратционал сонлар тушунчасини киритишнинг асосий максад ва вазифаси тушунтирилганидан кейин иррационал сон таърифини укувчиларга албатта тушунтириш лозим, сабаби хозирги кунга келиб куп мактаб укувчиларига "Иррационал сонлар кандай сонлар?" деган савол берилса: укувчилар илдиздан чикмайдиган сонлар дея жуда купол жавобни беришади. Бу жуда катта ва купол хато хисобланади. Шунинг учун иррационал сон тушунчасини тушунтириб илдиздан маълум сон чикмайдиган илдизлар иррационал сонларнинг бир кисми эканлигини тушунтириш лозим.

ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни айтиш керакки хар бир фан ва фаннинг мавзуси укувчиларга ургатишда албатта мавзуга булган талаб асосида ва мавзунинг хаётий ва фанлараро богликлигини тушунтириш жуда мухим ва энг асосийси бу бугунги куннинг энг асосий талабларидандир.

REFERENCES

1. M.A.Mirzaahmedov, Sh.N.Ismailov, A.Q.Amanov. Matematika: - 11-sinf uchun darslik. Toshkent- 2018

2. https://lex.uz/docs/-4312785

3. https://bilimlar.uz/wp-content/uploads/2021/02/11 -sinf-m-pisa-test.pdf

4. Rakhimov, S., Seytov, A., Nazarov, B., Buvabekov, B., Optimal control of unstable water movement in channels of irrigation systems under conditions of discontinuity of water delivery to consumers. IOP Conf. Series: Materials Science and Engineering 883 (2020) 012065, Dagestan, 2020, IOP Publishing DOI:10.1088/1757-899X/883/1/012065 (№5, Scopus, IF=4,652)

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-225-230

5. А. Kabulov, I. Normatov, A. Seytov and A. Kudaybergenov, "Optimal Management of Water Resources in Large Main Canals with Cascade Pumping Stations," 2020 IEEE International IOT, Electronics and Mechatronics Conference (IEMTRONICS), Vancouver, BC, Canada, 2020, pp. 1-4, DOI: 10.1109/IEMTRONICS51293.2020.9216402 (№ 5, Scopus, IF= 9.936).

6. Shavkat Rakhimov, Aybek Seytov, Nasiba Rakhimova, Bahrom Xonimqulov. Mathematical models of optimal distribution of water in main channels. 2020 IEEE 14th International Conference on Application of Information and Communication Technologies (AICT), INSPEC Accession Number: 20413548, IEEE Access, Tashkent, Uzbekistan, DOI:10.1109/AICT50176.2020.9368798 (AICT) pp. 1-4,(№ 5, Scopus, IF=3,557)

7. A.V. Kabulov, A.J. Seytov, A.A. Kudaybergenov, Classification of mathematical models of unsteady water movement in the main canals of irrigation systems, International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology Vol. 7, Issue 4 , April 2020, ISSN: 2350-0328, India, pp. 13392- 13401.(№ 5, Web of science, IF=3,98)

8. Sh.Kh.Rakhimov, A.J. Seytov, A.A. Kudaybergenov, Optimal control of unsteady water movement in the main canals. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology Vol. 7, Issue 4 , April 2020, India, ISSN: 2350-0328, pp. 13380-13391. (№ 6, Web of science, IF=3,98).

9. A.J. Seytov, A.R. Kutlimuradov, R.N. Turaev,N.K. Muradov,A.A. Kudaybergenov, Mathematical model of optimal control of the supply canal to the first pumping station of the cascade of the Karshi main canal. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology Vol. 8, Issue 3 , March 2021. India. ISSN: 2350-0328. pp. 16790- 16797. (№5, web of science IF=6,646)

10. A. V. Kabulov, A. J. Seytov & A. A. Kudaybergenov. Mathematical models of the optimal distribution of water in the channels of irrigation systems. International Journal of Mechanical and Production Engineering Research and Development (IJMPERD) ISSN(P): 2249-6890; ISSN(E): 2249-8001 Vol. 10, Issue 3, Jun 2020, pp. 14193-14202 (№5 Scopus IF = 9.6246)

11. Sh. Kh. Rakhimov, A. J. Seytov, D. K. Jumamuratov & N. K. Rakhimova. Optimal control of water distribution in a typical element of a cascade of structures of a machine canal pump station, hydraulic structure and pump station. India. International Journal of Mechanical and Production Engineering Research and Development (IJMPERD) ISSN (P): 2249-6890; ISSN (E): 2249-8001 Vol. 10, Issue 3, Jun 2020, pp. 11103-11120. (№5 Scopus IF = 9.6246)

12. A Zh Seitov, BR Khanimkulov. Mathematical models and criteria for water distribution quality in large main irrigation canals. Academic research in educational sciences. Uzbekistan. Ares.uz. Vol. 1. №2, 2020. ISSN 2181-1385. Pp.405-415. (№5, web of science IF=5.723)

13. А. Ж. Сейтов, Б. Р. Ханимкулов, М. Гаипов, О. Хамидуллаева, Н. К. Мурадов. Численные алгоритмы решения задач оптимального управления объектами каршинского магистрального канала. academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 3 | 2021 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24411/2181-1385-2021-00519. pp. 1145-1153. (№5, web of science IF=5.723)

14. А. Ж. Сейтов А. Р. Кутлимурадов Р. Н. Тураев Э. М. Махкамов Б. Р. Хонимкулов. Оптимальные управления водных ресурсов крупных магистральных каналов с каскадом

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-225-230

насосных станций ирригационных систем. academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 2 | 2021 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: (№5, web of science IF=5.723)

15. Seytov Aybek Jumayevich, Solaeva Mehribon Norimonovna, TadjibayevIkram Uralbaevich. The product of a function and its place in physics. Solid State Technology. Vol. 63 No. 4 (2020). (№5 scopus IF=0.3)

16. Aybek Jumabayevich Seytov, Mamatqobil Nurmamatovich Esonturdiyev, Obid Sherqul Ogli Qarshiboyev, Gulhayo Baxodirovna Quzmanova. academic research in educational sciences volume 1 | ISSUE 3 | 2020 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2020: 4.804. pp. 784788.

17. Ш. Х. Рахимов, А. Ж. Сейтов, М. Р. Шербаев, Д. Жумамурадов, Ф. Ж. Дусиёров. Структура базы данных и программные модули для моделирования управления водными ресурсами каскада насосных станций каршинского магистрального канала. Мелиорация 2019 3(89) стр. 85-91. (№5, web of science IF=0.144)

18. А.В.Кабулов, А.Ж.Сейтов, А.А.Кудайбергенов, Критерий управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. ILIM ham JAMIYET. science and society Scientific-methodical journal Series: Natural-technical sciences. Social and economic sciences. Philological scienes №2 2020. Pp.6-7.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.