"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 3 Issue 3 / September 2022
KyFHPHOK TEATP.tfAPH^A MH^IHH KAX,PAMOH.tfAP TAfl^HHH
Ulug'bek Nuriddin o'g'li Musinov
O'zDSMI
Behzod Maxammadismon o'g'li Mamatqulov https://orcid.org/0000-0002-5318-4400 [email protected] O'zbekiston davlat san'at va madaniyat institutining Farg'ona mintaqaviy filiali
Аннотация: Ушбу маколада театр, кугирчок театри тарихи, Кугирчок театрларида миллий кахрамонлар образининг талкини хакида суз боради. Маколада миллий кахрамонлар образининг намойиши ёш авлод тарбиясига таъсири баён этилган. Маколада республикамизнинг турли худудларида яратилган спектакллар тахлилга тортилган.
Калит сузлар: кугирчок театр, режиссёр, кахрамон, анъана, миллий образ, номоддий мерос.
INTERPRETATION OF NATIONAL HEROES IN PUPPET THEATRES
Musinov Ulugbek oglu Nuriddin
UzSIAC
Behzod Makhamdisman oglu Mamatkulov https://orcid.org/0000-0002-5318-4400 [email protected] Fergana regional branch of uzbekistan State Institute of Arts and Culture
Abstract: This article discusses the history of theater, puppet theater, interpretation of the image of national heroes in puppet theaters. The article describes the influence of the representation of national heroes on the education of the young generation. The article analyzes the performances created in different regions of our republic.
Keywords: puppet theater, director, hero, tradition, national image, intangible heritage.
Мустакиллик шарофати билан бошка сохаларда булгани каби санъат сохасида хусусан, кугирчок театри йуналишида хам катта узгаришлар кузга курина бошлади. Соханинг илм ахли томонидан тадкик этилиши кугирчок театрининг утмиши ва бугини, порлок келажаги хакидаги карашларни мустахкамланишига хизмат килди. Соха фидойилари М.Рахмонов, Л.Адеева,
Т.Обидов, Б.Шодиев, П.Тошкенбоев, М.Кодиров, С.Кодировалар томонидан томоша санъатлари тарихи буйича олиб борилган фундаментал тадкикотлар театршунослик фанининг энг катта ютуклари булди. Жумладан, М.Рахмоновнинг "Узбек театри (кадимий даврдан XVIII асрга кадар)" (1975), "Узбек театри тарихи (XVIII асрдан XX аср аввалигача)", (1968), М.Кодировнинг "Масхарабоз ва кизикчилар санъати" (1971), "Узбек театри анъаналари" (1976), "Узбек халк томоша санъати" (1978), "Узбекский традиционний театр кукол" (1979), Л.Авдееванинг "Узбекисгон ракс санъати" (рус ва узбек тилида, 1963, 1966), "Узбек миллий ракси тарихидан" (узбек ва рус тилида, 2001), Т.Обидовнинг "Традипионньгй цирк в Узбекисгане. Генеэис и эволюция" мавзуидаги докторлик диссертацияси (М., 1990) туфайли Уэбекистон худудида томоша санъатлари жуда кадимги даврларда шаклланиб, асрлар давомида узлуксиз ривожланиб келгани исбот килинди.1
Мамлакатимиз узининг жахон майдонидаги урни ва ахамиятини янада мустахкамлаш йулидан борар экан миллий маданиятни янада ривожлантириш, янги Узбекистоннинг янги тарихини яратиш, моддий ва номоддий маданий мерос дурдоналарини сакдаш ва таргиб этиш, халк огзаки ижодиёти ва хаваскорлик санъатини янада оммалаштириш, юртимизнинг жахон маданий маконига фаол интеграциялашувини таъминлаш, маданият ва санъат сохасини инновацион ривожлантиришга каратилган тизимли чора-тадбирларни амалга оширди.. 2020 йил 26 май куни давлатимиз рахбарининг "Маданият ва санъат сохасининг жамият хаётидаги урни ва таъсирини янада ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Фармони соханинг ривожи учун зарур булган улкан имкониятлар эшигини очади.
Фармонда санъат, хусусан, театр сохаси жонкуярлари ва томошабинларини хурсанд этадиган бир вазифа бор. Маълумки, юртимиз равнаки учун уз мехнатини аямай, фидокорона хизмат киладиган хар бир шахс, хар бир жамоа юксак даражада эътибор ва эътирофга сазовордир. Мана шу муносабат билан, бой тарихи, узбек миллий кугирчок театри мактабининг шаклланиши ва ривожидаги бекиёс хиссасини инобатга олиб, Республика кугирчок театрига "Узбек Миллий кугирчок театри" номи берилиши санъат оламида улкан кувончга сабаб булган ходисага айланди. Унга кура, театрнинг салохиятидан тулаконли фойдаланиш ва унинг анъаналарини кенг таркатиш максадида Навоий, Наманган, Сирдарё ва Тошкент вилоятларидакугирчок театрларини ташкил этиш тугрисидаги Хукумат карори лойихасини ишлаб чикиш назарда тутилмокда.2
1 М.Крдиров Темурийлар даври томоша санъатлари, Т. , 2007, 9-бет
2 "Маданият ва санъат сохасининг жамият хаётидаги урни ва таъсирини янада ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Фармони. Тошкент. 2020 й
Сохадаги ислохатлар сабаб, кугирчок театри сахналарига маълум муддат кораланиб, бир томонлама карашлар куршовида колган миллий кардиятларимиз, халкимиз орасидан етишиб чикиб элда танилиб довруг козонган кахрамонларимиз образлари кайтди. Жумладан миллий кахрамонлардан Алпомиш, Хужа Насриддин Афанди, Качал полвон образларига мурожаат килиш нафакат миллий образ ва кадриятларга таяниб иш килиш, балки келажак авлодга утмиш кахрамонлари тимсолида тарих хакикатлари хамда келажак хакидаги тасаввурларни шакллантиришларига имконият яратади. Хужа Насриддин Афанди образи талкини Жиззах театрининг "Томошада томоша", Хива театрининг "Афанди хангомалари", Андижон "Лола" театрининг "Бор экану йук экан" спектаклларида намоён булди ва ёш томошанбинлар томонидан илик кутиб олинди.
Жиззах театрида режиссёр А.Хужаев томонидан сахналаштирилган "Томошада томоша" спектаклида Афанди образи ва халк сайли бирлаштирилган. Иккки пардали етти куринишдан иборат "Томошада томоша" спектаклига ёзилган пъеса М.Ашурованинг драматургиядаги илк ижодий иши булишига карамай, асарга танланган мавзу, унинг сахнавий ечими, асар кахрамонларининг узбек халк хамда огзаки адабиёти анъаналарига асосланганлиги билан диккатга сазовордир. Халкнинг халоскори, кахрамони Насриддин Афандининг саргузаштлари, олчок амалдорлар, савдогарлар, дагал муомаласи ва туркидан куркадиган дукончи, лакма, содда одамларни алдаб, пулини узлаштирадиган фолбин аёл, гушт дукони сотувчиси билан буладиган учрашувлари асар сюжети асосини ташкил этади.
Качал полвон образи эса узига хос саргузаштлари билан ёш томошабинни узига жалб килади. Асарда Карфанмон билан сухбат курган Качал полвон Бичихонга уйланмокчилигини айтади. Ана шундан сунг асрнинг саргузаштлари бошланади ошик Качал ёрига эришиш учун у куйган шартларни бажаришга киришади. Ракиблари билан бирин-кетин олишиб уларни енгади. Асарнинг узига хос жихатларидан бири томоша декоратциясининг ихчам ва кулайлигидадир. Яъни асрнинг номидан келиб чиккан битта арава бутун спектакл декаратцияси вазифасини бажаради. Араванинг турли томонлари, яъни тутр томонитуртта кувнок вокеанинг жихози вазифасини бажаради. Мазхарабозларнинг дойра чалиб, шух кушиклар айтиб, сахна буйлаб уйин-кулгу килишлари эса бир вокеадан иккинчисига утишнинг узига хос шаклий кисмини ташкил этади. Бу холат эса жажжи томошабинни диккатини чалгимаслигига, аксинча кизикишининг ортишига сабаб булади.
Тошкент театри томонидан яратилган Алпомис образи эса кадимги узбек кахрамонининг ёркин намунасидир. "Канотли одамлар" спектли "Алпомиш" достонининг 1000 йиллигига багишланган булиб, бадиий баркамоллиги,
мазмунан теранлиги билан кимматлидир. "Канотли одамлар" спектаклига Н.Тулахужаевнинг мультфилм учун ёзилган сценарийси асос килиб олинган. Муаллиф достон хажми катталигини назарда тутиб, куп мавзулардан воз кечиб, Алпомиш ва Ойбарчин мухаббати хамда бу йулда асар кахрамонлари бошига тушган савдолар, улар олиб борган кураш мавзуси ёритилган. Асар режиссёри Б.Пармонов хамда рассом Б.Исмоилов хам шу йулдан бориб, уз мухаббати, Ватан озодлиги учун кураш олиб борган Алпомиш ва Ойбарчинни бамисоли канот чикариб учган, яъни маънан, рухан юксакликка кутарилган буюк инсонлар киёфасида гавдалантиради. Айни вокеалар тасвири томошабинлар калбида яхшиликка хайрихохлик туйгусини шаклланишига ёрдам беради.
Хулоса урнида айтиш мумкинки, Республика кугирчок театрларида куйилган ва куйилаётган спектаклларда миллий кахрамонлар образини яратиш нафакат ёш авлодга буюк боболари хакида билиш ва гурур хиссини уйготишга сабаб булади балки, гарбнинг салбий таъсири, оммавий маданият кусурларидан холи булишга чакиради. Фарзандларимиз "Тор", "Ургимчак одам"кабиларга таклид килиб,уларга эргашиши эмас, балки, акл ва заковатда тенгсиз боболари Навоий, Ибн Сино, Фаробий, Улугбек каби, куч-кудратда тенгсиз Алпомиш, Амур Темур сингари булишга харакат килишлари зарур.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Кодиров М. Темурийлар даври томоша санъатлари, Тошкент. , 2007 й
2. Бояндиев Т. Энг кадимги санъат . Театр №2 . Тошкент. 2013 й
3. "Маданият ва санъат сохасининг жамият хаётидаги урни ва таъсирини янада ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Фармони. Тошкент. 2020 й