Научная статья на тему 'ИНСУЛТ КАСАЛЛИГИ РИВОЖЛАНИШИ ТАРИХИДА ШАРҚ ВА ҒАРБ ОЛИМЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ҚАРАШЛАРИ'

ИНСУЛТ КАСАЛЛИГИ РИВОЖЛАНИШИ ТАРИХИДА ШАРҚ ВА ҒАРБ ОЛИМЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ҚАРАШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

251
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инсульт / невропатология / "апоплексия" / суюқликқон / балғам / қора сафро ва сариқ сафро / фалаж / stroke / neuropathology / "apoplexy" / fluid-blood / sputum / black bile and yellow bile / paralysis

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Илмира Камилжановна Жуманиязова

Мақолада, асаб касалликлари орасида инсульт касаллигининг ривожланиши тарихида шарқ ва ғарб мутафаккирларининг ўзига хос қарашлари, тиббиѐт илмининг психологик билимлар билан чамбарчас боғлиқлиги ва касалликнинг луғавий маъносининг таҳлили келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PECULIARITIES OF EASTERN AND WESTERN SCIENTISTS IN THE HISTORY OF IN THE DEVELOPMENT OF STROKE

The article examines the specific views of Eastern and Western thinkers on the history of the development of insulin disease among neurological diseases, its close connection with the psychological knowledge of medical science, and the lexical meaning of the disease

Текст научной работы на тему «ИНСУЛТ КАСАЛЛИГИ РИВОЖЛАНИШИ ТАРИХИДА ШАРҚ ВА ҒАРБ ОЛИМЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ҚАРАШЛАРИ»

ИНСУЛТ КАСАЛЛИГИ РИВОЖЛАНИШИ ТАРИХИДА ШАРЦ ВА ГАРБ ОЛИМЛАРИНИНГ УЗИГА ХОС ЦАРАШЛАРИ

Илмира Камилжановна Жуманиязова

Тошкент давлат педагогика университети мустакил тадкикотчиси

АННОТAЦИЯ

Маколада, асаб касалликлари орасида инсульт касаллигининг ривожланиши тарихида шарк ва гарб мутафаккирларининг узига хос карашлари, тиббиёт илмининг психологик билимлар билан чамбарчас богликлиги ва касалликнинг лугавий маъносининг тахлили келтирилган.

Калит сузлар: инсульт, невропатология, "апоплексия", суюклик- кон, балгам, кора сафро ва сарик сафро, фалаж.

PECULIARITIES OF EASTERN AND WESTERN SCIENTISTS IN THE HISTORY OF IN THE DEVELOPMENT OF STROKE

Ilmira Jumaniyazova Kamiljanovna

Independent researcher at Tashkent State Pedagogical University

ABSTRACT

The article examines the specific views of Eastern and Western thinkers on the history of the development of insulin disease among neurological diseases, its close connection with the psychological knowledge of medical science, and the lexical meaning of the disease.

Keywords: stroke, neuropathology, "apoplexy", fluid-blood, sputum, black bile and yellow bile, paralysis.

КИРИШ

Асаб тизими касалликлари орасида куп улимга сабаб булиши ёки мехнат кобилиятининг тургун бузилишларига олиб келиши билан томир патологияси олдинги уринларни эгалайди. Ривожланган мамлактларда мия томирли касалликлардан улим курсаткичи юрак ва усма касалликларидан сунг 3 уринда туради. Инсульт утказган беморларнинг25% биринчи суткада, 40% 2-3 хафтада, яшаб колганларнинг 50% 4-5 йилда хаётдан куз юмади [3] Касалликнинг юзага

келишидан кура унинг окибатлари инсонларнинг хаёт тазирига жиддий таъсир курсатади. Уларда тиббий, ижтимоий- психологик муаммоларни келтириб чикаради.

Невропатология - нерв системаси касалликлари хакидаги фан. У нерв системасининг харакат, сезувчанлик, сезги органлар функцияси бузилиши, нутк бузилиши билан ифодаланувчи жарохатларни урганади ва нерв касалаликларининг диагностик методлари, давоси ва профилактикасини ишлаб чикади [3]. Асаб системаси касалликлар асосида инсонда уз-узидан ижтимоий-мухитдаги вокеа-ходисаларни идрок килиш кобилияти сусаяди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Асаб тизимига оид биринчи ёзилган маълумот кадимги Миср ёзувларидан келиб чиккан. Милоддан аввалги 3500 йилларда тузилган Эдвин Смитнинг жаррохлик папирусида "мия" сузи биринчи марта ишлатилиши ва унинг копламалари ва улар остидаги суюкликнинг тавсифи берилган [12]

Кадимда мисрлик кохинлар табиб сифатида тан олинган эдилар, улар асаб системасининг баъзи касалликларини, масалан, бош мия чаноги жарохатлари, мия шикастланиши, билан боглик булган фалажлар, юз нервнинг фалажи ва бошкалар хакида билишар эди [2].

Кадимги хинд табибларининг асаб системасига доир маълумотлари Сушрутанинг «Аюр-Веда» китобида келтирилган ва у одамдаги нерв толаларини 24 тага, сезги аъзоларини 9 тага ажратган. Х,инд шифокорлари согликнинг асосий курсаткичларини деб куйидагиларни: акл-хушнинг тиниклигини, сезги аъзоларининг нормал фаолияти, органик суюкликлар нисбатининг баркарорлиги, организм чикиндиларнинг тугри ажралиши хамда хаётий функцияларнинг нормал холатини хисоблайдилар [2].

Хитой табобати илмида бош мияга акл-идрок учоги сифатида каралган. Хусусан эрамиздан олдинги III асрда Ван Цинь Жен ёзган трактатнинг «бош мия тугрсидаги бобида «зийралик ва хотира калбда эмас, балки бошда » дейилган [2]. Хитой табиблари шунингдек киши шахсияти англашда уларда содир буладиган хиссиётларни гам-гусса, газаб, кувонч, севги, нафрат, куркув, истак, кабиларга эътибор каратган.

Тибет илмий табобати «Жуд-Ши»да хозир кунда инсоният саломатлигига таъсир курсатаётган инсульт касаллигига сабаб булувчи мияда кон айланиши вазифалари хакида маълумотлар келтирилган. Шунингдек «Жуд-Ши»да асаб касалликларига бош ва орка мия касалликлари, фалажлик кабилар киритилган.

Айнан асаб касалликлари таркибига кирувчи инсульт касаллигининг асосий илмий жихатдан урганиш даври кадимги Юнон неврологияси ривожланишига бориб такалади.

Инсультни биринчи маротаба тилга олиш эрамиздан аввалги 460-йилларда Гиппократ томонидан амалга оширилиб, мияда кон айланиш системасининг натижасида онгни йукотиш холатига ишора килинади. Гален кейинчалик онгнинг тусатдан йуколиши билан бошланадиган аломатларни урганиш тажрибаси асосида, бу холатни "апоплексия" атамаси билан изохлади. Ушандан бери, "«apoplexy»" яъни зарба, инсульт атамаси билан номланиб тиббиётга киритилган.

Гипократ узининг афоризмларидан бирида "Уйкусизлик ва бехушлик хужумлари якинлашиб келаётган апоплекциянинг аломатларидир", деб айтди, бу вактинчалик ишемик хужумнинг таърифига тугри келади. Апоплекция миянинг фокусли эмас, балки тусатдан, лекин асосан умумий бузилиши деб таърифланди. Инсульт тарихининг дастлабки боскичида шифокорлар ва табиий файласуфлар уртасида терминология сохасида доимий кураш олиб борилди [6]. "Гиппократ туплами" китобида "инсульт" ёки "апоплексия" атамаси икки хил маънода ишлатилади. Купинча улар онгни тусатдан йукотишини, шу жумладан барча мушакларнинг фалажини курсатади. Аммо, баъзида бу атама тананинг факат маълум бир кисмининг фалажлигини англатарди. Парадоксал равишда ушбу касаллик "параплекция", "параплегия" ва "фалаж" деб хам номланган [79].

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Милоднинг IV асридан милоднинг II асригача айрим тиббиёт муаллифлари фалаж билан апоплекцияни бир хилигини аникладилар, бошкалари эса уларни икки хил касаллик деб хисоблашди. Ном бериш билан боглик муаммолар Цельснинг замондошлари иккала касаллик учун хам "фалаж" атамасидан фойдаланганлигини эълон килгунга кадар сакланиб колди [6].

Уша даврдаги шифокорлар миянинг анатомияси ва фунцияси, кон томирларининг сабаби ёки уни даволаш усуллари тугрисида кам маълумотга эга эдилар. Апоплекциянинг патогенези гуморал назария асосида турт хазил уртасидаги мувозанатга асосланган холда тушунтирилди: кон, балгам, кора сафро ва сарик ут. Ушбу тушунтиришларда анатомия деярли хеч кандай рол уйнамаган. Апоплекция купинча коринчалардан жонлантирилган рухларнинг

утишига тускинлик килиб, мия томирларида кора сафро тупланиши билан боглик эди.

Цивилизация тараккий этишида тиббиёт дин билан чамбарчас боглик эди ва шунинг учун хам тиббий билимлар хар доим хам катта илмий кизикиш уйготмаган. Энсефалик томирларни анатомик билимлари морфологик анатомиядан кадар оркада колиб кетганлигини сабабини шундан тушуниш мумкин. Масалан, дастлабки мисрликлар мияни урганиш буйича кичик урганиш ишлари олиб боришган. Шундай булсада мисрликлар мумиялаш жараёнида ушбу орган бош суягидан бурун тешиги оркали чикариб, фикр юритиш ва акл-идрок макони сифатида мухим булган юрак дея уз жойида колдиришади. Асрлар утиб, Халседонлик Герофил (милоддан аввалги 335-280 йй.) ва Искандария мактабининг Эрасистрат (милоддан аввалги 300-240 йй.) Коринча ва мия томирлари тизимининг дастлабки тавсифларини беришди. Шунга карамай, ушбу даврда мавжуд булган назария ханузгача юракни аклнинг урни, мияни кондан махрум булган орган деб хисоблаган [10].

Шунингдек Арасту хам бош мияни хис килиш аъзоларидан бири эканлигини инкор этган холда юракни тананинг кайнок аъзоси ва барча хиссиёт, сезиш ва аклнинг эркин фаоллиги жойлашган макон сифатида тасаввур килган [2]

Албатта, инсульт хакида узок утмишга тегишли аник эпидемиологик маълумотлар йук. Цельс, милоднинг II асридаги Рим энциклопедистида инсульт ва фалажни "согликнинг тез-тез бузилиши" деб таърифлаган [2].

Инсульт (Гален терминологиясига биноан, апоплекция) С. Дарембергнинг баёнотинида таърифлаш учун жонли "намуна" булди ва Гален тиббиёти энг яхши бошлангич нуктадир, чунки у турли кадимий таълимотларни бирлаштирган ва бир ярим минг йилдан купрок вакт давомида тиббий амалиёт учун таъсир курсатган. [8-11].

Шунингдек римлик мутафаккир Клавдий Гален (мил. Авв.129-201-йй) рухнинг физиологик механизмларини илмий тадкикотларга асосланиб урганди. У рухий фаолиятнинг бош мия билан богликлиги хакидадаги фикрларни илгари сурди. Гален хиссиёт, хотира, сезги ва диккат одам онги, рухи томонидан идора килинади, деб таъкидлайди [4].

Гален Арастунинг мия совук ва консиз булади, деган фикрларини рад этади. Зеро хайвонлар мияси иссик, мия пардаларида куплаб кон томирлари булади. Гален Арастунинг мия факат юракни совутиш учун яратилган, деган фикрларига кушилмайди. Галеннинг асаб системаси анотомияси, физиологияси

хакидаги карашлари Букрот ва унинг издошларидан кейин олдинга куйилган катта кадамдир[2].

Галеннинг тиббий фикрининг мохиятини апоплекснинг келиб чикишини кандай тушунтиришда "жон ва рух" ва Гиппорактнинг танадаги турта суюклик хакидаги таълимоти узвий богликдир.

У кон харакатлари ва асаб тизими фаолияти уртасидаги узаро таъсирнинг мураккаб схемасини яратди - у Платоннинг рухнинг уч булиниши хакидаги гояси, калбнинг уч кисми хакидаги таълимот ва мияни бошкариш маркази эканлиги хакидаги таълимотига асосланиб, мия функцсияси контсепциясини яратди. Гален хаттоки битта оддий тажрибани куллаш оркали уз назариясини такомиллаштиришга харакат килди: хайвон миясининг коринчалари жаррохлик йули билан очилганда, тана харакат ва сезгирликни йукотди, сунгра хайвон улди. Гален, бу хайвоннинг рухи танадан чикиб кетаётгани сабабли содир булмокда, деган хулосага келди [13].

Гален таълимотининг асосий принципи Гиппократнинг туртта тана суюклиги- кон, балгам, кора сафро ва сарик сафро - ва уларнинг тегишли сифатлар - иссиклик, совуклик, намлик ва куруклик хакидаги тушунчаси эди. Кадимги фалсафа ва тиббий маълумотларга кура, соглик бу туртта суюкликнинг уйгун мувозанати ва бирикмаси ёки "евкрасия" (тананинг физикавий ва кимёвий параметрларининг динамик мувозанати) эди. Суюкликлардан бирининг куплиги аралашма спмаларига олиб келди. ^адимги терминологияга кура, "патологик бузилишлар" деб номланган "дискразия" ёки "какохимия" тана функцияларининг асосий бузилиши хисобланиб, бу барча ички касалликларга сабаб булган [1].

ХУЛОСА

Умуман олганда балгам ва кора сафро тутилишнинг сабаби булган. Балгам "совук" ва "намлик", кора сафро эса "совук" ва "курук" каби хусусиятларга эга эди. Иккала танадаги суюклик хам "совук" хусусиятига эга эди, шунинг учун иккала холатда хам апоплекция "совук" касаллик эди.

REFERENCES

1. А. Каренберг. Кровь, флегма и дух: Гален об инсульте История медицины 2015. Т. 2. № 2. С. 207-216

2. Н. Мажидов. "Умумий Неврология (Асаб касалликлар пропедевтикаси): Тиббиёт институтлари учун дарслик.— 2 - тулдирилган нашри. Т.: Абу Али ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти, 1995й 12-14 б.

3. Г.С.Рахимбаева. "Неврологияда хамширалик иши" Тошкент-2013 8-115 б.

4. З. P. Ибодуллаев. "Тиббиёт психология" Т:, 2019 й 24-б

5. А.КагепЬе^, F.P.Moog. Die Apoplexie im medizinischen Schrifttum der Antike. Fortschritte der Neurologie Psychiatrie. 1997. Vol. 65. P. 489-503

6. A.C. Celsus. De medicina. 3 vols. Ed. and trans.W. Spencer. London, 1938-1938. Vol. 1. P. 345.

7. E. Clarke. Apoplexy in the Hippocratic writings. Bull Hist Med 37: (1963).301 -314.

8. C.E.Storey, H.Pols. A history of cerebrovascular disease. In: S.Finger, F.Boller, K.L.Tyler (eds.) Hand- book of Clinical Neurology. 3rd series, vol. 35. History of Neurology. Edinburgh, 2010. P. 401-415.

9. I.G.Patsioti, F.C.Rose. What did the Greeks mean? Journal of the History of the Neurosciences. 1995. Vol. 4. P. 67-76.

10. L.Tatu, T.Moulin, G.Monnier (2005). The discovery of ence- phalic arteries. From Johann Jacob Wepfer to Charles Foix. Cerebrovasc Dis 20: 427-432.

11. F.Schiller. Concepts of stroke before and after Virchow.Medical History. 1970. Vol. 14. P. 115-131.

12. F.H.Garrison (1969). History of Neurology. Revised and enlarged by LC McHenry Jr. Charles C Thomas, Spring- field, IL.

13. J. Rocca. Galen on the Brain. Anatomical Knowledge and Physiological Speculation in the Second Century AD. Leiden, 2003.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.