CC BY
24INGLIZ TILIDAGI MATNLARDA O'QISHNING NUTQIY FAOLIYATNING MUSTAQIL TURI SIFATIDA VOQELANISHI
Qo'qon davlat pedagogika instituti Bektoshev Otabek Qodiraliyevich Erkaboyeva Muslimaxon Baxodirjon qizi
Annotatsiya: Mazkur maqolada o'qish nutqiy faoliyatning mustaqil turi sifatida ingliz tilidagi matnlarda leksik birliklarni tanib olish jarayoni va mahsuli, polisemantik birliklarni idrok qilish, tanib olish va tushunishning o'ziga xos tomonlari sifatida o 'rganildi. O'qish turlari va o 'qish uchun material tiplari o 'rganilishi xorijiy tillarning davlat ta 'lim standartlari va o 'quv dasturlari, ulardagi ingliz tili uchun ajratilgan materiallarning aks ettirilganlik darajasi aniqlandi. Ingliz tili o'quv dasturini tadqiq qilinayotgan muammo nuqtai nazaridan tahlil qilish orqali xorijiy til o 'qitish kursi tugallangach, pirovard natija berilgan grafik materialdan zarur axborotni ajratib olish ekanligi aniqlandi.
Kalit so'zlar: o'qish, nutqiy faoliyat, leksik birlik, persepsiya, polisemiya, funksional so 'zlar.
ЧТЕНИЕ АНГЛИЙСКИХ ТЕКСТОВ КАК НЕЗАВИСИМЫЙ ВИД РЕЧЕВОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
Кокандский государственный педагогический институт Бекташев Отабек Кодыралиевич Эркабоева Муслимахон Баходирджон кызы
Аннотация: В данной статье изучено чтение как процесс и продукт распознавания лексических единиц в английских текстах как самостоятельный вид речевой деятельности, специфические аспекты восприятия, распознавания и понимания многозначных единиц. Изучение видов чтения и типов материалов для чтения выявило государственные образовательные стандарты и учебные планы иностранных языков, степень отражения в них материалов, выделенных для английского языка. Путем анализа учебной программы по английскому языку с точки зрения изучаемой проблемы было определено, что по окончании курса обучения иностранному языку конечным результатом является извлечение необходимой информации из предоставленного графического материала.
Ключевые слова: чтение, вербальная деятельность, лексическая единица, восприятие, многозначность, функциональные слова.
942
READING IN ENGLISH TEXTS AS AN INDEPENDENT TYPE OF
SPEECH ACTIVITY Kokand state pedagogical institute Bektashev Otabek Qodiralievich, Erkaboyeva Muslimaxon Bahodirjon kizi
Abstract: Reading in this article has been studied as a process and product of recognition of lexical units in English texts as an independent type of speech activity, specific aspects of perception, recognition and understanding of polysemantic units. The study of types of reading and types of materials for reading revealed the state educational standards and curricula of foreign languages, the degree of reflection of the materials allocated for English in them. By analyzing the English curriculum from the perspective of the problem under study, it was determined that upon completion of the foreign language teaching course, the end result was to extract the necessary information from the given graphic material.
Keywords: reading, verbal activity, lexical unit, perception, polysemy, functional words.
KIRISH
Ingliz tilidagi matnlarni o'qish asosida polisemiyaning tipik murakkabliklari bo'yicha leksik polisemiyaga o'rgatishni takomillashtirishni taqozo etadi. Leksik polisemiya hozirga qadar faqat bir til doirasida o'rganilgani va ularning hech biri polisemiyani ingliz tilidagi matnlarni o'qish bilan bog'liqlikda olib borilmagani tadqiqotning dolzarb va zarurligini yana bir bor tasdiqlaydi.
Grafik materialni persepsiya qilishda ko'p ma'noli leksikani o'zlashtirishning qiyinligi nofilologik fakultetlar talabalari chet tilga xos ko'p ma'noli leksikasini o'zlashtirayotganda o'zi uchun hali notanish bo'lgan dunyo lisoniy manzarasining alohida segmentini ajratib olish va uni ona tilidagi dunyo manzarasi bilan umumlashtirishga urinadi. Aynan shu holat xorijiy (mazkur ish yuzasidan ingliz tili) tilni o'rgatishda to'sqinlik qiladi va ingliz tilidagi polisemantik so'zlar ma'nosini tushunishdagi asosiy murakkabliklardan biri sanaladi1.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Ko'p ma'noli so'zning bosh va hosila (bog'li) ma'nolarining tiplari tahlilida tilni amaliy egallash uchun, avvalo, so'zning asosiy, bosh ma'nolarini bilib olish kerak bo'ladi. So'zning bog'li yoki hosila ma'nosi so'z semantikasi haqida to'liq
1 Миртожиев М. Узбек тилида полисемия. - Тошкент, 1975. - 140 б; Аликулов Т. Полисемия существительных в узбекском языке. Автореф. дис. ...канд. филол. наук. - Ташкент, 1966
943
tasavvur uyg'otmaydi va so'zni nutqda to'g'ri talqin qilish, muvofiq qo'llash imkonini bermaydi.
Ma'lumki, polisemantizmlar har bir tilda mavjud, shu jumladan, ingliz, o'zbek va rus tillarida ham ularning miqdori katta. Mazkur birliklarni qiyoslaganda polisemantizmning ayrim ma'nolari bir-biridan juda uzoqligini, o'zaro bog'liq emasligini ko'rish mumkin2. Ba'zan muayyan so'z aynan qaysi ma'noga ega ekanini tushunish ko'p ma'noli so'zlarni o'qishda, o'rgatishda murakkabdek tuyuladi.
Polisemiyaning keng empirik material bilan tasdiqlanadigan muntazamligi mazkur tushunchaning chuqur mohiyatini aks ettiradiki, u faqat namoyish bilan cheklanmaydi, balki tabiiy tillarning, qolaversa, inson ongi va tafakkurining tashkil qilinish mohiyatiga ta'sir ko'rsatadigan alohida tizim ekanini namoyon etadi3.
Polisemiya universal xarakterli hodisa sifatida asos qilib olinganda leksik k o'p ma'nolilikning tizimli va muntazamligi nazarda tutiladi 4 . O'z navbatida, polisemiyaning bu jihatlari ingliz, o'zbek va rus tillarida leksikaning nisbiy tizimliligining xususiy aksidir.
Mavjud tadqiqotlar asosida polisemiyaning yuzaga kelish sabablari quyidagilar ekani ma'lum bo'ldi: birinchisi - tejamkorlik prinsipi, ikkinchisi esa inson bilish faoliyatiga bog'liqligi. Polisemiyaning tilda muqarrarligini ikkita qarama-qarshilik bilan izohlash mumkin: bir tomondan, ongning cheksizligi, boshqa tomondan esa, til birliklarining cheklanganligi, shu sababli kengaytirilgan semantik strukturaga ega bo'lgan aynan bir tovushlar kompleksi ko'p funksiyali bo'lib chiqadi5.
Polisemantik so'zlarning nofilologik fakultetlar talabalarining ingliz tilidagi matnlarni o'qishda duch kelishi mumkin bo'lgan birlamchi va ikkilamchi ma'nolari o'rganildi6.
Nutqiy faoliyatning mustaqil turi sifatida o'qish (mutolaa), ingliz tilidagi matnlarni o'qishda reseptiv leksik birliklarni tanib olish jarayoni va mahsuli, polisemantik birliklarni idrok qilish, tanib olish va tushunishning o'ziga xos tomonlari o'rganildi7. O'qish turlari va o'qish uchun material tiplari o'rganilishi xorijiy tillarning Davlat ta'lim standartlari va o'quv dasturlari, ulardagi ingliz tili
2 Зимняя И.А. Ключевые компетенции - новая парадигма результата образования // Высшее образование сегодня. 2003. - № 5. - С.12-13
3 Breal M. Semantics. Studies in the Science of Meaning. - N.Y.: Dover. Publ., 1964. - 217 p.
4 Афанасьева С.П. Регулярная полисемия абстрактных существительных со значением процесса. Автореф. дис. ...канд. филол. наук. - Л., 1984. - 15 с.
5 Виноградов В.В. Основные типы лексических значений слова / Виноградов В.В. Избранные труды // Лексикология и лексикография. - М., 1977. - С. 162-189
6 Апресян Ю.Д. Лексическая семантика: синонимические средства языка. - М.: Наука, 1974. - 464 c.
7 Будагов Р.А. Полисемия слова. НДВШ. Филол. науки. - М., 1958. - № 1. - С. 5-18
944
uchun ajratilgan materiallarning aks ettirilganlik darajasi aniqlandi. Ingliz tili o'quv dasturini tadqiq qilinayotgan muammo nuqtai nazaridan tahlil qilish orqali xorijiy til o'qitish kursi tugallangach, pirovard natija berilgan grafik materialdan zarur axborotni ajratib olish ekanligi aniqlandi. Biroq dasturda grafik materialni o'zlashtirishda leksik polisemiyani o'rganish nazarda tutilmagan.
Mazkur maqolada talabaning ko'p ma'noli leksikani o'rganishdagi qiyinchiliklarining oldini olish bo'yicha muayyan vazifalar ham belgilan di8; bu kabi murakkablik va xatoliklarning oldini olishga doir ayrim metodik tavsiyalar keltirildi.
O'qishni o'rgatishning amaliy yo'nalganligi mutaxassislikka oid matndan kerakli, zarur axborotni ajrata olish vazifasiga e'tibor qaratishni talab etadi9.
Biz tadqiqot davomida talabaning asosiy vazifasini belgilab oldik - bu grammatik formulalar va odatda, noto'g'ri tarjima qilinadigan so'zlar, birikmalar, jumlalar va oborotlardan foydalangan holda matnning mavzuiy yo'nalganligidan qat'iy nazar, istalgan kontekstdagi tarjima bilan bog'liq interferensiya murakkabliklarini farqlay olishdir. Bu kabi qiyinchiliklarning oldini olish uchun quyidagi metodik tavsiyalarga amal qilish taklif etildi:
o'zining ko'p ma'noliligi, boshqa so'zlar yoki o'zakdosh so'zlar bilan noto'g'ri analogiya sababli yoxud yanglish grafik idrok qilish tufayli ko'pincha noto'g'ri tarjima qilinadigan va asliyatdagi fikrning xato ketishiga olib keladigan so'zlarga e'tiborni qaratish;
mantiqiy aloqadorlikni ta'minlaydigan va bitta gap doirasida fikrni aniqlashtiradigan funksional so'zlar va birikmalarga alohida diqqat qilish;
har bir yangi matnni, xuddi mutaxassislikka oid murakkab matn kabi tahlil qilish, bunda shu matnda uchraydigan barcha til hodisalarini, hatto matn yoki gap mazmuni o'z-o'zidan ayon (ravshan) bo'lganda ham ko'rib chiqish kerak;
sohaviy adabiyotlarga xos ixtisoslik terminlarining ma'nolarini ochishga emas, balki tilning umumiy qonuniyatlari va shu matnning uslubini, talaffuzi, lug'at tarkibi hamda grammatik qurilishini o'zlashtirishga asosiy e'tiborni qaratish;
matnlarni mexanik va intuitiv tarzda emas, balki maxsus adabiyotlarga xos barcha xususiyatlarini aniqlash orqali tarjima qilish. Matnga ongli yondashuv malakasini shakllantirish, uning barcha shakllari, oborotlari va konstruksiyalarini farqlay olish ko'nikmasini takomillashtirish ustida ishlashga o'rgatish.
Bunday malaka va ko'nikmalarni til o'rganishning birinchi bosqichidayoq shakllantirish talabaning ingliz tilidagi matnlarni o'qishda ko'p ma'noli so'zlar
8 Chomsky N. Studies in Semantics in Generative Grammar. - Motion. The Hague, 1972. - 207 р.
9 Васильев Л.М. Современная лингвистическая семантика. Учеб. пособие для вузов. - М.: Высшая школа, 1990. - 176 с.
ma'nosini to'g'ri idrok qilishini ta'minlaydi10. Tadqiqotda talabalarni lug'atdan rasional foydalanishga o'rgatish borasida o'qituvchi faoliyatining samarali bo'lishini ta'minlashga yo'naltirilgan quyidagi xulosalarni taklif etdik:
lug'atdan so'zlarni qidirish bilan bog'liq motor harakatlarni takomillashtirish; so'zlarni turkumiga qarab aniqlash bo'yicha operatsiyalarni bajarish; ajratib ko'rsatilgan so'zlarni o'qish jarayonida lug'atdagi shakliga qayta o'zgartirish;
talabalarning reseptik grammatik ko'nikmalarning egallanishi bilan lug'atdan cheklangan tarzda foydalanishga o'rgatish;
talabalarni matnni kompresslash va kontekstdan kelib chiqib so'z ma'nosini anglashga o'rgatish.
Yuqorida bayon qilingan xulosalar natijasida ko'p ma'noli so'zlarning ma'nolarini mustaqil tushunishni ta'minlaydigan, o'qish jarayonidagi interferensiya murakkablikarini yengishga yordam beradigan ayrim usullar keltirildi:
bir tilli (izohli) lug'atlardan foydalanish lozim: ularda so'z tarjima qilinmaydi, balki so'zlarning ma'nosi tavsiflanadi, bunda so'z ma'nosi shu til ona tili hisoblangan kishilar tomonidan tushunilgani kabi idrok qilinadi;
chet tiliga xos so'z ma'nosini izohlash emas, balki tarjima orqali idrok qilish ko'p hollarda so'zning mazmuniy imkoniyatlari haqida noto'g'ri tasavvur hosil qiladi, uning asosiy, bosh ma'nosini noto'g'ri talqin qilishga olib keladi, bu esa so'zni to'g'ri qo'llashga xalal beradi;
barcha turdosh so'zlarning tarjimasini mexanik tarzda yod olish o'rniga ularni bog'lab turadigan asosiy ma'noni aniqlashtirishga harakat qilish lozim;
so'zning asosiy ma'nosini aniqlash malakasini shakllantirish kerak, bu so'zni kerakli ma'noda to'g'ri qo'llashga ko'maklashadi.
XULOSA VA TAKLIFLAR Bizningcha, muloqot tilda, shu jumladan, so'z polisemiyasida til vositalari bilan inson tajribasining aniqligini ifodalash uchun muqarrar aks etadi, leksika nafaqat miqdor, balki sifat jihatidan ham kengayib boradi. Ana shu tarzda quyidagi xulosalarga kelindi:
1. O'qish xuddi yozish kabi murakkab psixik jarayon bo'lib, o'zaro bog'langan bir necha daraja («bo'g'in»)ni o'z ichiga oladi. Bir tomondan, o'qish bevosita hissiy bilish jarayoni, «ixtisoslashtirilgan» idrok jarayoni, boshqa tomondan esa, voqelikni bilvosita aks ettirishdir. Shu bilan birga, o'qish - avvalo, yozma nutqni mazmuniy idrok qilish jarayoni. O'qish - muloqotning o'ziga xos shakli bo'lib, tinglash, yozish
10 Jackendoff R. Semantics and Cognition. - Cambridge, MA: MIT Press. 1983. - 283 p.
946
va qisman gapirish bilan uzviy bog'liqki, bular nutqiy faoliyat turlari sifatida bir-birini ko'p tomonlama to'ldiradi. Yozuv - og'zaki matnni yozma shaklga o'ziga xos tarzda «qayta ko'chirish» bo'lsa, o'qish - yozma nutqni og'zakisiga o'tkazish shakli.
2. Talabalar lug'at bilan ishlash malakasini egallashi, qolaversa, ko'p ma'noli so'zning kontekstual ma'nosini aniqlashda til sezgisiga tayanishlari kerak.
3. O'qish hamma vaqt tayyor nutqiy xabarni idrok qilishga (uni yaratishga emas), axborot olishga qaratilgan bo'ladi.
4. O'qishning o'ziga xos xususiyati uni amalga oshirishning muvaffaqiyatliligini baholashning sub'ektiv xarakterga ega ekani va o'quvchining olingan natija - tushunishning to'liqligi va aniqligining erishilgan darajasidan qoniqishda o'z ifodasini topishi hisoblanadi.
5. Talaba ko'p ma'noli so'zning ichki shaklini tasavvur qila olishi va shu asosda uning boshqa so'zlar bilan aloqasini aniqlay bilishi zarur.
6. Talabalarda birikuvchanlik mexanizmini rivojlantirish uchun maxsus mashqlar talab qilinadi.
REFERENCES
1.Миртожиев М. Узбек тилида полисемия. - Тошкент, 1975. - 140 б; Аликулов Т. Полисемия существительных в узбекском языке. Автореф. дис. канд. филол. наук. - Ташкент, 1966
2.Зимняя И.А. Ключевые компетенции - новая парадигма результата образования // Высшее образование сегодня. 2003. - № 5. - С.12-13
3.Breal M. Semantics. Studies in the Science of Meaning. - N.Y.: Dover. Publ., 1964. - 217 p.
4.Афанасьева С.П. Регулярная полисемия абстрактных существительных со значением процесса. Автореф. дис. ...канд. филол. наук. - Л., 1984. - 15 с.
5.Виноградов В.В. Основные типы лексических значений слова / Виноградов В.В. Избранные труды // Лексикология и лексикография. - М., 1977. - С. 162189
6. Апресян Ю.Д. Лексическая семантика: синонимические средства языка. - М.: Наука, 1974. - 464 c.
7.Будагов Р.А. Полисемия слова. НДВШ. Филол. науки. - М., 1958. - № 1. - С. 5-18
8.Chomsky N. Studies in Semantics in Generative Grammar. - Motion. The Hague, 1972. - 207 р.
9.Васильев Л.М. Современная лингвистическая семантика. Учеб. пособие для вузов. - М.: Высшая школа, 1990. - 176 с.
10.Jackendoff R. Semantics and Cognition. - Cambridge, MA: MIT Press. 1983. -283 p.
