г
v.
Каюмова Насиба Ашуровна,
К,арши давлат университети "Алгоритмлар ва дастурлаш технологиялари" кафедраси доценти, педагогика фанлари доктори (DSc)
ИНФОРМАТИКА ФАНИ ИЖТИМОИЙ ЩИСА СИФАТИДА
УУК: 378.147:004 DOI: 10.34920/SO/VOL_2023_ISSUE_1_3
КАЮМОВА Н.А. ИНФОРМАТИКА ФАНИ ИЖТИМОИЙ ЦОДИСА СИФАТИДА
Мак,олада фан, информатика фанининг жамиятдаги ва фанлар тизимидаги урни, информатика фанининг функциялари, илмийлиги мезонлари ва ижтимоий х,одиса эканлиги курсатиб берилган.
Таянч суз ва тушунчалар фан, информатика фани, ижтимоийлик, информатика фани конунлари, таснифи, QR-код, объективлик, х,акикийлик, рационаллик, мувофиклик, текшириш, мобиллик.
КАЮМОВА Н.А. ИНФОРМАТИКА КАК СОЦИАЛЬНОЕ ЯВЛЕНИЕ
В статье показаны роль науки информатики в обществе и системе наук, функции науки информатики, критерии ее научности и общественного феномена.
Ключевые слова и понятия: наука, информатика, социальность, законы и классификация информатики, QR-код, объективность, валидность, рациональность, соответствие, верификация, мобильность.
KAYUMOVA N.A COMPUTER SCIENCE AS A SOCIAL PHENOMENON
The article shows the role of computer science in society and the system of sciences, the functions of computer science, the criteria for its scientific character and social phenomenon.
Key words and concepts: science, informatics, sociality, laws and classification of informatics, QR-code, objectivity, validity, rationality, correspondence, verification, mobility.
Кириш.
Узбекистон Республикаси Президенти Шав-кат Мирзиёевнинг 2022 йил 20 декабрдаги Олий Мажлис ва Узбекистон халкига Муро-жаатномаси 2023 йилни "Инсонга эътибор ва сифатли таълим йили", деб номлашни таклиф этилиши Узбекистонда илм-фанга ва таълим сифатини оширилишига эътибор каратилиши назарда тутилиб, бу сох,ада самарали ишлар олиб борилмокда1.
Фан бу инсон томонидан объектив вокеликни билиш ва узгартиришга каратилган, фаолиятнинг тарихан шаклланган шакли булиб, у максадли танланган, тизим-лаштирилган фактлар, мантикий тасдикланган фаразлар, умумлаштирувчи назариялар, алох,ида конунлар, шунингдек, тадкикот усул-лари ёрдамида келтириб чикариладиган маънавий, рух,ий ишлаб чикариш натижаси х,исобланади. Фан асосида инсон бирор-бир вокеликни узгартиришга х,аракат килади. Шундан келиб чикиб айтадиган булсак бир вактлар, ХХ асрнинг 80 йилларида информатика деб вужудга келган фанни узлуксиз ривожланиб бориши натижасида унлаб фан-ларнинг вужудга келганлигини куришимиз мумкин.
Мавзунинг долзарблиги.
Информатика фанининг ривожлани-шига асос булиб хизмат килган француз олими А.М. Ампер, Б.Паскаль, америкалик Н. В.Колмогоров, англиялик Чарлз Беббидж, Дж.Буль тадкикотлари алох,ида таъкидлаб утиш жоиз булсада, бугунги кунда бу фаннинг кескин ривожланиб кетиши окибатида бир неча фанларнинг асоси булиб, уларнинг база-вий тушунчалари билан чамбарчас боFланиб янгидан янги фанларни вужудга келтирмокда. Хусусан, иктисодий информатика биотех-нологиялар, криптография, телекоммуникация ахборот тизимлари, ахборот хавфсизлиги, электрон таълим, масофали таълим ва х,.к. Юкоридагиларни х,исобга олиб информатика фанини биз бугунги кунда ижтимоий х,одиса эканлигини тушуниб етишимиз ва унинг имко-
1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлис ва Узбекистон халкига Мурожа-атномаси. 2022 йил. 20 декабрь// Узбекистон Республикаси Президентининг расмий веб сайти. www.president. uz.
ниятларидан уринли ва самарали файдалани-шимиз зарур булади.
Мавзу буйича илмий манбаларнинг цисцача та^лили.
Баъзида фан тушунчаси инсон фаолия-тини бир сох,аси, вокеиликни назарий тизим-лаштириш, объектив билимларни ишлаб чикиш, ижтимоий онгнинг бир шакли, дунё-нинг илмий манзараси асосидаги билимлар-нинг микдори сифатида х,ам тавсифланади. А.Н.Огурцов узининг "Илмий тадкикот асос-лари" укув кулланмасида фан х,акида бир нечта тавсифлар беради2:
а) фан - табиат, жамият, тафаккур ва атроф-даги дунё х,акидаги билимларни ишлаб чикиш ва тизимлаштиришга каратилган инсон фао-лияти сох,аси, б)фан - олиб борилган фао-лият натижасида эгалланган тизимли илмий билимлар мажмуи эканлиги ва х,.к.
Л.А.Яшина х,ам тадкикотида фан ижтимоий онг шаклларидан бири булиб, ижтимоий институт х,исобланиши, у илмий ташкилотлар, илмий х,амжамият аъзолари уртасидаги муно-сабатлар тизими булиб узида илмий ахборот-лар тизими, фан нормалари ва кадриятларни ва бошкаларни мужассамлаштиришини курсатиб беради3.
Фан, илм, билим тушунчалари узаро боFлик тушунчалар булиб, илм -атамаси арабча суздан ташкил топган булиб, укиш, урганиш х,амда х,аётий тажриба асосида орттирилган билим ва малакалар мажмуи ифода килиш учун кулланилади. Одамзод илмни урганиш оркалигина х,осил килади. Урганиш эса киши-нинг тафаккури нарса ва х,одисаларга кучи етганича аниклик киритишидир. Илмни Одам боласи яратилгандан бошлаб тухтовсиз равишда урганади. Оёк кийимни туFри кий-ишдан то куёшнинг радиусини билишгача булган барча нарсалар илмдир.
ТуFри нафас олиш, нималарни истеъ-мол килишни билиш х,ам илмдир. Одам илм-
2 Огурцов А.Н. Основы научных исследований : Учеб.-метод. пособие. - Харьков : НТУ «ХПИ», 2008. -178 с. https://www.studmed.ru/ogurcov-an-osnovy-nauchnyh-issledovaniy_fa6ea. Электрон манба. 2023 йил 1 мартда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажа-рилган.
3 Яшина Л. А. Основы научных исследований : Учеб. пособие / - Сыктывкар : Изд-во СыктГУ 2007. - 71 с Электрон манба. 2023 йил 3 мартда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.
ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 1 (122)
сиз мавжуд була олмайди. Дунё юзини курган одам боласи бор экан у сунгги нафа-сигача унга х,амрох, буладиган эх,тиёжлар билан яшайди. Уша эх,тиёжларни яхширок ва сифатлирок кондириш учун эса унга бир канча воситалар керак булади, маса-лан: пул деб аталадиган нарсага эга булиш ва уни сарфлаш учун х,исоб-китобни билиш, фойда-зарарни аниклай олиш, акидага кура х,алол-х,аромни таниш талаб килинади. Булар-нинг барчаси албатта илмдир. Билим эса, бу мантикий ёки фактик асосланиши ва эмпирик ёки амалий жих,атдан тасдикланиши мумкин булган х,ар кандай нарсани билиш ёки тушу-нишдир1.
Информатика фани гуманитар, техник, табиий ва бошкалар фанларнинг анъана-вий шаклланиши тизимида уз урнига эга булиб, А.П.Ершов информатика «фундаментал табиатшунослик»дир деб таърифлаган булса, академик Б.Н.Наумов эса информатикага "ахборотнинг умумий хоссалари, жараёнлари, уни кайта ишлаш усуллари (йиFиш, саклаш, узгартириш, тах,рирлаш ва узатиш) ва восита-ларини урганувчи табиий фан"-деб таъриф-лайди2.
Академик А.А.Дородницын информатика таркибини аппарат, дастурий таъминот ва алгоритмлар - учта ажралмас ва мох,иятан боFланган кисмдан ташкил топади деб таъ-рифлайди3. Эндиликда информатика фани техник, дастурий таъминот ва алгоритмик воси-таларни урганишга оид булимларни уз ичига олиши курсатилади. Информатика фанини сох,аларда кулланилишини х,исобга олиб биз уни гуманитар (ижтимоий) фаннинг айрим хусусиятларига эга булишини унинг ижтимоий сох,ани ривожлантириш ва такомиллаш-тиришга кушган х,иссасини эътироф этиши-миз мумкин. Масалан, компьютер лингвисти-
1 Большая российская энциклопедия. Знания. https:// bigenc.ru/philosophy/text/1994642 Электрон манба. 2023 йил 3 мартда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.
2 Информатика как наука и как вид практической деятельности. Лекция 6. 1лНр:/^о^рКш/та^ет&т^гт/ 1ек6/1ек_6.1"^т. Электрон манба. 2023 йил 4 мартда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.
3 Информатика как наука и как вид практической деятельности. Лекция 6. 1лНр:/^о^рКш/та^ет&т^гт/ 1ек6/1ек_6.№т.
каси, электрон тижорат, давлат хизмати функ-цияларини бажариш, телематика ва бошкалар билан боFлик.
Телематика-бу компьютер тармоFидан объектларини бошкариш тизимига суровлар ва буйрукларни узатиш оркали ахборот ва моддий объектларни масофадан кузатиш ва манипуляция килиш учун дастурий ва аппарат тизимлари мажмуидир4. Масалан, автомобиль учун телематика мажмуаси GPS ёки GLONASS каби сунъий йу'лдош тизимларига урнатилган датчиклардан фойдаланган х,олда реал вакт режимида автомобилни бошкарилиши, унинг х,олати буйича статистик маълумотларни туплайдиган курилмадир. Унинг фойдали жих,ати шундаки, автомобиль билан бирор йул х,аракати хрдисаси руй берганда, тезкор-лик билан автомобилларни бошкарувчи таш-килотга ва суFурта ташкилотига хабар бери-лади ва х,.к5.
Шундай килиб, биз, информатикани табиий, математика, техник, ижтимоий фанларнинг тушунча ва конунлари, илмий билим-ларнинг мураккаб, фанлараро тармоFи сифа-тида курсатишимиз мумкин (1-расм).
Информатиканинг тизимли ривожланиши электрон таълим сох,асини мукаммал ривож-ланиб боришига олиб келмокда. Бунинг яккол мисоли сифатида 13.00.06 - электрон таълим назарияси ва методикаси ихтисослиги буйича фалсафа доктори (PhD) ва докторлик (DSc) илмий тадкикот ишларининг х,имоялари йулга куйилган. Бу сох,ада барча математика, кимё, тарих, филология ва бошка фанларни элек-тронлаштириб укитиш ва самарали натижа-ларга эришилган илмий тадкикотлар х,имоя килиниб, амалиётда жорий этилмокда6.
4 Что такое Телематика https://telematika.kstu. kg/?option = ru_more&id = 2 Электрон манба. 2023 йил 17 мартда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.
5 Как устроена телематика. https://www.ingos.ru/ company/blog/2018/telematics/ Электрон манба. 2023 йил 17 мартда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.
6 Kayumova, Nasiba, and Shoxista Fayziyeva. «USING SOFTWARE THAT CREATOR COMPUTER NETWORK MODELS.» CENTRAL ASIAN JOURNAL OF EDUCATION AND COMPUTER SCIENCES (CAJECS) 1.2 (2022): 61-65..
ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 1 (122)
1-расм. Фанлар тизимида информатиканинг урни1.
Табиий фанларнинг тушунча ва конунлари Математиканинг тушунча ва конунлари
ИНФОРМАТИКА
Техник фанларнинг тушунча ва конунлари Ижтимоий фанларнинг тушунча ва конунлари
Асосий цисм.
Хар бир фан уз функциясига эга булгани каби информатика фанининг х,ам функция-лари мавжуд ва куйидагилардан иборат:
• фан ва унинг мавзулари юзасидан фактларни туплаш, тавсифлаш, тах,лил килиш, умумлаштириш ва тушунтириш;
• фаннинг асосий тушунча ва конунлари асосида табиат, жамият, тафаккур ва билиш-нинг х,аракат конунларини очиб бериш;
• фан юзасидан мавжуд билимларни тизимлаштириш;
• фаннинг х,одиса ва жараёнларнинг мох,иятини тушунтириб бериш;
• фан билимлари асосида вокеалар, х,одисалар ва жараёнларни башорат килишга эришиш;
• олинган билимлардан амалий фойда-ланиш йуналишлари ва шаклларини белгилаш ва х,.к.
Олимлар табиат ва бутун коинот кандай ишлашини тасвирлаш учун куплаб воситалар-дан фойдаланадилар. Шундан келиб чикиб, х,ар бир фаннинг узига хос конунлари бор-лиги аникланган. Аник фанларда маълум бир конунни математик куринишларда ифода-лаш маъкул деб топилган. Масалан, физи-када Ньютон конуни (F = ma), Кулон конуни (F = ( ml* m2 ) / r2)), электр токини сакланиш конуни ва х,.к. astranomiyada Kepler qonunlari: 1-конун. Хар бир сайёра эллипс буйлаб х,аракатланади, унинг х,амма сайёралар учун умумий булган фокусида Куёш ётади. 2-конун. Куёшдан сайёрага утказилган радиус-вектор тенг вактлар ичида тенг юзалар чизади. Бу конун сайёра х,аракат ё'лидаги ихтиёрий
1 Информатика как наука и как вид практической деятельности. Лекция 6. http://sdo.uspi.ru/mathem&inform/ lek6/lek_6.htm. Электрон манба. 2023 йил 17 мартда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажа-рилган.
нуктада оладиган тезликни ифодалайди. Унга мувофик сайёралар Куёшга якин пайтида тезрок х,аракат килади. 3-конун. Сайёралар-нинг Куёш атрофида айланиш даври квадрат-ларининг нисбати уларнинг куёшдан уртача узоклиги кублари нисбатига тенг ва х,.к.
Математикада масалани ечиш конунлари, кушишнинг урин алмаштириш конуни (a+v=v+a), купайтиришнинг урин алмаштириш конуни (a*v=v*a), купайтиришнинг ва кушишнинг ассоциативлик конуни (a*b*c=a*(b*c)= ёки a+b+c=a+(b+c)) ва бошка конунларни келтиришимиз мумкин.
Информатика фани х,ам уз конунларига эга. Бунга мисол сифатида биз ахборотларнинг эквивалентлигини, барча ахборотлар компью-терда 0 ва 1 оркали танилиши ва кайта ишла-нишини, компьютер дастурларидаги операци-яларнинг кетма-кетликда, тартибли бажари-лиши, дастур буйрукларини кабул килинган тартибда ёзиш, ахборотларни кидириш, кабул килиш, тах,рирлаш, узатиш конунлари, ахборотларни х,имоялаш конунлари, коинотда ахборотнинг шаклланиши ва унинг структу-равий элементларини, инфляцион оламдаги заррачаларнинг шаклланиши х,акида тахмин-ларни, мураккаб тизимларни ва коинотни идрок этишни, идрокнинг чегараланган имко-ниятлари ва бошкаларни келтиришимиз мумкин. Аник мисол келтирамиз:
1. Телеграмм ва e-mailдан папкани бир фойдаланувчидан бошкасига факат .zip, yoki, .rar кенгайтмасида архивлаб, сикилгандан кейингина жунатиш мумкинлиги;
2. Хар кандай электрон почтага, фойда-ланувчи уз аккаунтига логин ва пароль оркали кириш кераклиги;
3. Фойдаланувчи ихтиёрий кидирувни браузерлар(Google Chrom, Yandex, Firefox,
ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 1 (122)
2-расм. Математика фанининг халк,аро таснифи1.
• 53. Differensial geometriya.
53А. Klassik differensial geometriya 53A45. Vektor va tenzor analiz
Opera, Mozilla ва бошка)и оркалигина амалга оширишнинг мумкинлиги.
4. Хар бир веб сах,ифа яратувчиси аввало уз домен ва хостингига эга булиши кераклиги ва х,.к.
Ижтимоий (гуманитар) сузи лотинчадан х,уманус-инсоний, х,омо -одам сузидан-инсон ва унинг жамиятдаги х,аётига ихтисослашти-рилиши булиб, ижтимоий фанлар-жамият, унинг ижтимоий гурух,лари ва шахсларини урганадиган фанлар гурух,идир. Информати-канинг ижтимоий х,одиса эканлиги шундаки, бугунги кунда х,ар бир хонадон информатика ва ахборот технологияларисиз уз х,аётини тасаввур эта олмаяпти.
Асрлар давомида бир бутун булиб шак-лланган фан х,ам уз навбатида бир неча кисмларга таснифланади. Масалан матема-тикада Математик фанлар таснифи (MPK, Mathematics Subject Classification, MSC)-бу математика булимлари ва математик тадкикотлар йуналишлари учун алфавит-ракамли таснифлаш тизими булиб, иккита асосий математик шарх,лар маълумотлар базаси томонидан ишлаб чикилган ва фой-даланилади. Математик шарх,лар Америка томонидан бошкарилиб Математика жами-яти ва Европа математика жамияти томони-дан ишлаб чикилган. Таснифлагич уч дара-жали иерархияга гурух,ланган 5 мингдан ортик элементларни уз ичига олади, уларнинг х,ар бири маълум бир математик тадкикот мавзу-сини акс эттиради2.
Математикада фанлар таснифи уч дара-жали иерархик тузилишга эга. Биринчи дара-
1 Математическая предметная классификация. https:// ru.wikipedia.org/wiki/Математическая_предметная_клас-сификация. Электрон манба. 2023 йил 17 мартда муро-жаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.
2 Математическая предметная классификация. https://
ru.wikipedia.org/wiki/Математическая_предметная_клас-сификация. Электрон манба. 2023 йил 4 мартда муро-жаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.
жали классификатор икки унлик ракам, иккинчи даража - бош лотин х,арфи, учинчи даража - икки унлик ракам. Таснифлагич камида иккита ракамни уз ичига олиши керак, масалан, 05 - комбинаторика ва х,оказо. Масалан (2-расм):
Расмий, илмий фан сифатида информатика фани узининг киска тарихига карамай, жамият ривожида фундаментал х,исса кушмокда. Дарх,акикат, информатика гуманитар, табиий, техник ва электроника билан бирга инсо-ният тарихининг ахборот асри деб аталади-ган х,озирги даврининг фундаментал фанлар-дан бирига айланмокда. Шундай булсада уни х,али ракамли таснифи мавжуд эмас, факат булимлар буйича таснифлашимиз мумкин (3-расм).
Инсоннинг барча билимини икки турга булиш мумкин:
• оддий билим (илм) - х,аёт давомида барча одамлар томонидан уз-узидан амалга оширилади. Бундай билимлар инсоннинг реал х,аёт шароитларига мослашиши учун зарур булган куникмаларни эгаллашга каратилган.
• илмий билим - таъсир механизми х,али тулик очилмаган ^одисаларни урганишни уз ичига олади. Олинган маълумотлар тубдан янги булади3.
Илмий билимларнинг белгилари ёки мезонлари 1930-йилларда Моритз Шлик бошчилигида Вена доирасининг мантикий позитивизми вакиллари томонидан ишлаб чикилган. Уларни яратишда олимлар томонидан кузланган асосий максад илмий наза-рия ва фаразларни текшириш кобилияти туфайли илмий билимларни турли метафизик карашлардан ажратиш эди. Вена доираси вакиллари куйидаги билимларнинг илмийлиги мезонларини чикканликлари боис биз уни информатика фани доирасида ёритамиз:
• Объективлик: илмий билим объектив х,акикатнинг ифодаси булиши ва уни узлаштирадиган субъектнинг уз кизикишлари, фикр ва x1ис-туЙFулардан мустакил булиши керак; Информатика фани х,ам объектив-лик асосида узлуксиз ривожланиб бормокда. Мисол сифатида биз жамиятимизнинг х,ар бир шахси х,акидаги маълумотлар(туFилганлиги,
3 Ilmiylik тта - mezonlar. https://genpen.ru/uz/gogol/ chto-takoe-nauchnost
ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 1 (122)
22 ОЛИИ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ
3-расм. Информатика фанининг таснифланиши1.
Назарий информатика
Сунъий интеллект
Математик мантик Х,исоблаш математикаси Ахборотлар назарияси Тизимли та^лил Карорлар кабул килиш
Компьютер лингвистикаси
Психолингвистика
Робототехника
Телематика
Эксперт тизимлари
Дастурлаш
Амалий информатика
Компьютер технологиялари
Кибернетика
яшаш манзили, оила аъзолари, унинг номи-даги мол-мулки, иш жойи, оладиган маоши, умумий даромади, кредитининг бор йуклиги ва бошкалар)ни санокли минутларда билиб олишнинг мумкинлигини келтиришимиз мумкин.
• Хацицийлик: билимлар фактлар ва мантикий хулосалар билан тасдикланган булиши далилсиз маълумотларнинг илмий х,исобланмаслиги; Юкоридаги мисолда х,акикийликни биз х,ар бир киши учун алох,ида QR код оркали тасдикланишини келтиришимиз мумкин. QR-код (Quick Response Code) -тезкор аникланадиган код х,исобланади. Ушбу код объект х,акидаги маълумотни узида мужассам этиб, Японияда ихтиро килинган ва факат автомобиль саноатида ишлатил-
Тизимли дастурлар Амалий дастурлар
Автоматлиштирилган:
- тадкикот тизимлари
- лойих,алаш тизимлари
- бошкарув тизимлари;
- идентификация тизимлари
- укитиш тизимлари ва
Математик лингвистика Бионика Геотизимлар Гомеостатика Автоматик бошкарув
ган. Аммо вакт утиши билан бу тизимнинг афзалликлари, хусусан, маълумотни тезкор аниклайдиган кобилияти мавжудлиги туфайли нафакат автомобиль сох,асида, балки бошка йуналишларда ишлатилиб келинмокда. QR-кодда 4296 belgigacha (simvol) bo'lishi mumkin2.
• Рационаллик: илмий билим факат одамларнинг эътикоди ва x1ис-туЙFуларига асосланиши мумкин эмас. У х,ар доим далил-ларнинг ^акикатини исботлаш учун зарур асосларни беради. Илмий назария Fояси жуда оддий, тушунарли булиши керак; Мисол учун, QR-код оркали объектларнинг маълумотидан фойдаланишни амалга оширилиши рационал-ликни ифодалайди.
1 Муаллиф томонидан тайёрланган.
2 QR-kod nima, undan qanday foydalanish mumkin. https://www.spot.uz/oz/2021/07/16/qr-code/
• Махсус атамалардан фойдаланиш:
илмий билим фан томонидан шакллантирил-ган тушунчаларда ифодаланади. Аник таъриф-лар х,ам кузатилаётган х,одисаларни яхширок тасвирлаши ва таснифлашига ёрдам бериши керак. Хар бир фаннинг узини махсус атама-лари мавжуд булади. Информатикада бунга мисол килиб, юкоридаги мисолдан фойда-ланиладиган атамаларга: давлат хизматлари портали, mygov.uz, QR-kod, QR-online, Wi-Fi (internet), router, Smartfon ва бошка атамалар ишлатилишини айтишимиз мумкин.
• Мувофицлик. Ушбу мезон бир хил концепция доирасида бир-бирига карама-карши маълумотлардан фойдаланишни инкор килади. Бунда шахс х,акидаги х,ар бир маълу-мот реал х,олат билан айнан мувофик келиши кузатилади, бошкача булиши мумкин эмас.
• Текшириш мумкинлиги: илмий билимлар фактлари келажакда такрорланиши мумкин булган бошкариладиган тажриба-ларга асосланган булиши керак. Бу мезон, х,ар кандай назарияни куллашни чеклашга ёрдам беради, кайси х,олларда у тасдикланганлигини ва кайси х,олларда ундан фойдаланиш максадга мувофик эмаслигини курсатади. Барча фанлардаги сингари информатикада х,ам мавжуд илмий билимларни текшириш имконияти мавжуд, амалиётда уз исботини топмаган билимлар тезда фойдаланишдан чикиб кетади.
• Мобиллик: Фан доимо ривожла-ниб бормокда, шунинг учун баъзи маълумот-лар туFри ёки нотуFри булиши мумкинлигини тан олиш мух,им. Шуни тан олиш керакки, олимлар томонидан олинган хулосалар яку-ний эмас. вакт утиши билан уларни кушимча равишда тулдириш ёки бутунлай рад этиш мумкин ва х,.к. Информатикада бунга куплаб мисоллар келтиришимиз мумкин. Шахс маъ-лумотларини (тугилганлиги, яшаш манзили, оила аъзолари, унинг номидаги мол-мулки, иш жойи, оладиган маоши, умумий даромади, кредитининг бор йуклиги ва бошкалар)ни санокли минутларда билиб олинишининг узи мобиллик булиб, у кишилар х,аётидаги баъзи муаммолар(пенсияга чикиш, ишга жойлашиш, болани боFчага куйиш, шахс х,акида маълу-мот олиш ва бошкаларни тезкор х,ал килишга ёрдам беради.
Хулоса ва таклифлар.
Хулоса сифатида шуни айтишимиз мум-кинки, биз бакалавр ва магистрларга информатика ва унинг назарий асосларини ургатиш жараёнида информатика фани бугунги кунда тезкорлик билан ривожланиши ва жамият аъзолари х,аётида уз урнига эга эканлигини ишонарли, реал вокеликлар асосида тушунти-ришга эришимиз лозим.
Жамиятни тезкорлик билан ахборотла-шуви шахснинг ахборот эркинлигини кенгай-тириб, ижтимоий ахборотдан умумий инсон мулки сифатида фойдаланиш имкониятлари яратилаётганлиги информатиканинг ижтимо-ийлашувига олиб келмокда. Шу билан бирга информатикани куйидаги хусусиятларини алох,ида курсатишимиз лозим:
1. Бугунги ахборот технологияларининг ривожланиши жамият ва информатиканинг глобал биргаликдаги эволюцияси натижаси эканлиги;
2. Бандлик сох,асида ахборот устуворлиги мавжуд булган жамият томон борилаётган-лиги;
3. Глобал ахборот цивилизацияси туфайли бутун инсониятни "ахборот етишмас-лиги" муаммосини ечими топилаётганлиги;
4. Жамият автоматлаштирилган ишлаб чикариш ва билимлардан фойдаланишда, яъни сунъий интеллектга асосланган информатика воситаларини яратиш ва ундан фойдаланишни йулга куйилиши кераклиги;
5. Хар бир инсон юкори даражадаги ахборотга эга булган жамиятда маданият ва билимлар банкларидан универсал фойдаланиш эркинлигининг мавжудлиги ва х,.к.
Биз ахборот жамияти деганда ахборот-лаштириш жараёнларининг ажралмас нати-жасини, бутун инсоният цивилизацияси-нинг келажакдаги сифат х,олатини тушуни-шимиз, бунда ахборотдан ресурс ва ривож-ланиш омили сифатида тулик фойдаланиш, х,ар иккаласининг х,ам инсонпарвар-ликка йуналтирилган ахборот эх,тиёжларини кондириш кераклиги, жамият ва х,ар бир шахс ижтимоий тараккиётини х,ар томонлама хавф-сиз таъминланишига эришганимиздагина информатикани ижтимоийлашувига эришган буламиз.
ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 1 (122)
с 24 ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ у
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлис ва Узбекистон халк,ига Мурожаатномаси. 2022 йил 20 декабрь // Узбекистон Республикаси Президентининг расмий веб сайти. www.president.uz.
2. Ilmiylik nima - mezonlar. https://genpen.ru/uz/gogol/chto-takoe-nauchnost
3. QR-kod nima, undan qanday foydalanish mumkin. https://www.spot.uz/ oz/2021/07/16/qr-code/
4. Большая российская энциклопедия. Знания. https://bigenc.ru/philosophy/ text/1994642
5. Информатика как наука и как вид практической деятельности. Лекция 6. http:// sdo.uspi.ru/mathem&inform/lek6/lek_6.htm.
6. Kayumova, Nasiba, and Shoxista Fayziyeva. «USING SOFTWARE THAT CREATOR COMPUTER NETWORK MODELS.» CENTRAL ASIAN JOURNAL OF EDUCATION AND COMPUTER SCIENCES (CAJECS) 1.2 (2022): 61-65..
7. Как устроена телематика. https://www.ingos.ru/company/blog /2018/telematics/ Электрон манба. 2023 йил 17 мартда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.
8. Математическая предметная классификация. https://ru.wikipedia.org/wiki/Матема-тическая_предметная_ классификация.
9. Огурцов А.Н. Основы научных исследований : Учеб.-метод. пособие. - Харьков : НТУ «ХПИ», 2008. -178 с. https://www.studmed.ru/ogurcov-an-osnovy-nauchnyh-issledovaniy_fa6ea
10. Что такое Телематика https://telematika.kstu.kg/?option=ru_more&id=2 Электрон манба. 2023 йил 17 мартда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарил-ган.
11. Яшина Л. А. Основы научных исследований : Учеб. пособие / - Сыктывкар : Изд-во СыктГУ 2007. - 71 с.