CC BY
7Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 ТСХШЧ^КМ НАУКИ
2021 - 5.81
ИЩИЛОБ ДАР САНОАТ ВА ПЕШРАФТИ АНГЛИЯ ДАР ДАВРАИ ИНЦИЛОБИ
САНОАТЙ
БОЕВ СУГРОБ ГУЛМУРОДОВИЧ
н.и.п., донсенти кафедраи методикаи таълими технологияи Донишгохи давлатии
Бохтар ба номи Носири Хусрав
КАРИМОВ САЛОХ.ИДДИН НАСРИДДИНОВИЧ
омузгори кафедраи методикаи таълими технологияи Донишгохи давлатии Бохтар ба
номи Носири Хусрав
ТЕШАЛИЕВ МИРАЛИ ШЕРАЛИЕВИЧ
омузгори кафедраи методикаи таълими технологияи Донишгохд давлатии Бохтар ба
номи Носири Хусрав
НАБИЕВ АСАДУЛЛО ТИЛЛОЕВИЧ
омузгори кафедраи методикаи таълими технологияи Донишгохи давлатии Бохтар ба
номи Носири Хусрав
Аннотация: в статье раскрыты основные причины расширения и процветания отделных европейскых государств в период промишленного переварота. Роль и значение фундаментальных открытий в истории человечества. Фундаментальные открытыя и эффект этих открытий что они дают народу-первооткрывателю решающее преимущество перед другими народами. В статье, также указаны фундаментальные открытия которые превратили Англию в процветающую торговую державу и как промышленная революция происходило одновременно в разных отраслях производства и как Англия стала новым индустриальным обществом и превратилась в в «мастерскую мира»
Ключевые слова: фундаментальные открытые, первооткрыватель, достижения, капиталисты, посредничества, процветающая, промышленность.
Annotation: the article reveals the main reasons for the expansion and prosperity of individual European states during the industrial revolution. The role and significance of fundamental discoveries in the history of mankind. Fundamental discoveries and the effect of these discoveries is that they give the discoverer people a decisive advantage over other peoples. The article also indicates the fundamental discoveries that turned England into a prosperous trading power and how the industrial revolution took place simultaneously in different industries and how England became a new industrial society and turned into a "workshop of the world"
Key words: fundamental open, pioneer, achievements, capitalists, mediation, prosperous, industry.
Охири асри XVI ба шарофати ихтирооти фундаменталии голандихо номгузори шудааст. Ихтирооти голандихо такдири халкхоро дигаргун кард. Голандихо киштии чангие бо номи «Флайт» офариданд. Ин ихтироот ба голандихо хукумрониро дар бахру укёнусхо таъмин намуд. Флайт - киштии дароз , сутунхои баланд ва бодбонхои мукаммалдодашуда дошт ва аввалин киштие буд, ки идоракунии сукони дошт. Пеш аз голандихо дар бахр испанихо хукумронй мекарданд. Флайт аз хама чихат аз киштихои испанихо бартари дошт, суръати тез ва зуд тагир додани самти харакат ба ин кишти имконият медод, ки дар мухориба афзалият ба даст орад. Соли 1598 флоти харбии голандихо ба укёнуси Х,инд рох ёфт. То хол дар ин обхо португалихо ва испанихо хукумрони мекарданд. Муддати бист сол голандихо аз бахру укёнусхо ракибони худро меронданд ва кариб, ки тамоми савдои бахриро ба дасти худ гирифтанд. Корвони азими
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 ТСХШЧ^КМ НАУКИ
2021 - 5.81
киштихои боркаш бо молу матои осиёи ба пойтахти тозатаъсиси савдои чахони Амстердам меомаданд, баъд аз ин чо ба тамоми Аврупо равон карда мешуданд [2].
Бо ихтирооти ин кишти имкониятхои зиёде барои кашонидани хамлу накли борхои калонхачм пайдо гардид, ки пеш вакт ин кор имкон надошт. Голандихо ба халки бахрнавард ва савдогар табдил ёфтанд. Голандихо дар бахру укёнусхо 15 - хазор кишти доштанд, ки ин се баробар аз халкхои дигари аврупои зиёд буд. Даромади зиёд аз савдои миёнаравии хариду фуруши монополиста голандихоро сарватманд намуд. Савдогарон сармояи худро ба истехсолот сарфа мекарданд; хазорон корхона ва фабрикахои бофандагй бо ашёи хоме, ки аз дигар давлатхо оварда мешуд кор мекарданд ва голандихо махсулоти тайёрро ба бозорхои аврупои мебароварданд[3,4].
Мамлакатхои аврупои - пеш аз хама Англия ва Франсия кушиш мекарданд, ки аз савдогарон ва савдои миёнаравии голандихо халос шаванд ва флоти бахрии худро таъсис диханд. Лекин голандихо аз дастовардхои худ ва савдои миёнаравии монополистии худ даст кашидан намехостанд; бинобарин нимаи дуюми асри XVII дар таърих хамчун давраи чангхои бахри дохил шудааст; дар охир голандихо шикаст хурданд ва хукумрони нави бахру укёнусхо Англия гардид.
Англисхо ин голибияти худро бо дастоварди худ дар сохаи киштисозй ба даст оварданд; соли 1637 устои киштисоз Финеас Петт крейсери харби сохт «Ройял Соверен». Ин крейсер яке аз киштихои калонтарини чанги он вакт ба хисоб мерафт, гунчоишаш 1700 тонна 126 тупи артилерй дошт. Дар охирхои аср Англия зиёда аз 100 то чунин крейсери харби дошт; дар воцеъ, Петр I соли 1697, ки ба Голдандия барои омухтани санъати киштисозй омада буд, ноумед гашт, чунки устохои киштисозй голандй аз руи хисси пешаки кор мекунанд, аз накша истифода намебаранд ва у ба Англия рафта омузиши худро ба охир расонад. Флоти бахрии англисхо голандихоро ронда дар бахру укёнусхо хукумрон шуда савдои миёнаравиро ба дасти худ гирифт . Савдогарони голандй бо сармояи худ ба англия кучида номхои англисй кабул карда савдогарони англис шуданд. Англия давлати таракикарда гардид ва ин хама инкишоф ва тараккиёт ба крейсери харбй, ки онро ихтирокор Финеас Петт сохта буд, вобастагй дорад.
Дукумрони дар бахру укёнусхо англисхоро сохиби пулу сарват гардонид. Тараккиёт аз савдо ба сарватманд шудани точирон ва ба пайдо шудани маблаги зиёдати оварда расонд. Точирон ба сохибкори машгул шудан мехостанд. Аз дигар тараф дар натичаи мухочират ба Америка дар Англия норасоии кувваи кори ба назар мерасид. Пеш вактхо дар чунин шароит сарватмандони юнони барои корхонахои худ гуломонро харидори мекарданд, англисхо бошанд кушиш карданд, ки норасоии кувваи кориро бо дохил кардани мошинхо пур кунанд. Кушиши истифодаи мошинхоро дар корхонахои ресандагй аввалин маротиба дар асри XIII механики итолёвй Франческо Боридано карда буд; мошинаи у ба воситаи чархи обй кор карда 400 коргарро иваз мекард. Ин намуна нишон медихад, ки инкилоб дар истехсолот нисбатан пештар ба вучуд омаданаш мумкин буд, лекин дастгохи Боридано хамчун намунаи бехамто бе истифода монд, чунки дохил намудани мошинхо дар истехсолот ба зиддияти косибон оварда мерасонд, онхо аз бекор мондани худ метарсиданд. Соли 1579 ( дар Данциг) механике, ки дастгохи ресандагй сохта буд ба катл расонида шуд. Соли 1598 ихтирокори дастгохи бофандаги Вильям Ли аз Англия мачбур шуд фирор кунад. Соли 1733 бофанда Джон Кей «Мокуи парон» - ро ихтиро кард, лекин уро низ бофандагон таъкиб намуда хонаи уро хароб карданд ва у мачбур шуд, ки ба Франсия гурезад. Ба ин нигох накарда бисёре аз бофандагон мошинаи ихтирокардаи Джон Кейро истифода мекарданд - онхоро низ косибон ба лату куб гирифтор карданд, соли 1767 дар Лондон байни бофандагон задухурди калоне ба миён омад. Соли 1765 бофанда ва дуредгар Харгривс чархи ресмонресии механикиро ихтиро кард ва онро ба номи духтари худ «Дженни» гузошт; дастгохи Харгривс хосилнокии мехнати бофандаро 20 - бор зиёд мекард. Коргарон ба хонаи у даромада дастгохи уро шикастанд - лекин ба ин мухолифат нигох накарда, баъд аз чанд вакт дастгохи «Дженни» аз тарафи бофандагон истифода шуд. Соли 1769 Ричард Аркрайт мошинаи ресандагие, ки бо харакатовар аз чархи обй ба хисоб гирифта шуда
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ
2021 - 5.81
буд, ихтиро карда, ичозатнома гирифт, аз хамин давра сар карда мошинхоро дар корхонахои бофандагй истифода мекардаги шуданд, ихтирокорон бошанд дастгирии пуливу молии сарватмандонро сохиб шуданд [5,6].
Аввалин мошинхоро механикхои худомуз аз масолехи чубй бе хисобкунихои мухандисй сохта буданд. Техника новобаста аз илм пеш рафта инкишоф меёфт. Баъд аз он, ки мухолифати байни коргарон ва мошинхо заиф гардид, мошинхои нав яке пайи дигар ихтироъ мегардиданд. Соли 1774-1779 Самуэл Кромптон мошинаи ресмонресиеро ихтироъ кард, ки аз мошинаи бофандагии Аркрайт дида, нисбатан матои босифат мебофт. Соли 1784 Эдмунд Картрайт дастгохи бофандагие, ихтироъ кард, ки хосилнокии мехнати бофандагонро 40 бор зиёд мекард.
Пайдо шудани дастгоххои харротй, мошинхои бугй, паровозхо ва цаторахои бо буг харакаткунанда аз хама тараф зиндагии одамонро тагйир дод. Пайдо шудани фабрикахое, ки мицдори зиёди матоъхои арзонро истехсол мекарданд, косибонеро, ки дар хонахо ё корхонахои хурд матоъ истехсол мекарданд, бенаво ва муфлис гардонд. Соли 1811 дар шахри Ноттингем шуриши косибон сар зад, онхо дар фабрикахо мошинхои бофандагиро шикаста, вайрон мекарданд. Шуришчиёнро "луддитхо" меномиданд. Шуриш саркуб карда шуд. Кореро, ки коргарон дар фабрикахо ичро мекарданд, бе тайёри ё омузиш ичро кардан мумкин буд, аммо кори косибиро фацат хунармандон ичро карда метавонистанд. Сохибони фабрикахо бештар занхо ва кудаконро кироя карда, дар 12 - 13 соати корй пули ночиз медоданд. Одамони бекор ва камбагал бисёр буданд. Баъд аз шуриши "Гуруснагон" соли 1795 ба ин одамон кумак пулй чудо намуданд, ки ба ду нон дар як руз баробар буд. Ахолй дар гирду атрофи фабрикахо чамъ мешуданд ва оцибат дехахо ба шахрхои азим табдил ёфтанд. Соли 1844 дар шахри Лондон 2,5 млн. одам зиндагй мекард. Илова бар ин коргарон дар хонахои серодам зиндагонй мекарданд. Кисми зиёди ахолии Англияро коргарон ташкил мекарданд; ин чамъияти нави саноатй буд, ки ба Англияи асри XVIII монанд набуд [6].
Сохаи асосии истехсолоти Англия дар ниммаи якуми асри XIX ин истехсоли матоъхои пахтагин буд. Мошинхои нав имконияти гирифтани даромади зиёд то 300 % ва аз ин хам зиёдро таъмин намуд. Ин инкишофи бузурги саноатй бофандагй буд. Истехсоли матоъхо даххо маротиба зиёд карда шуд. Локин барои фабрикахои нав ашёи хом - пахта лозим буд; дар аввал нахи пахта гаронбахо буд, чунки коркарди пахта дастй ичро карда мешуд. Соли 1806 америкой Эли Уитни мошинаи пахтатозакуниро сохт, ки баъд аз ин дар иёлотхои чанубии америка "давраи пахта" фаро расид. Дар ин иёлотхо хочагихои калони пахтакорй таъсис гардиданд (хлопковые плантации), ки дар ин заминхо гуломонй зангй кор мекарданд. Хамин тариц инкишофи гуломдорй дар Америка бевосита ба инцилоб дар саноат алоцаманд аст.
Солхои 1840 Англия ба "корхонаи чахонй" табдил ёфт, аз нисф зиёди истехсолоти металл, матоъхои пахтагин ва цисмхои асосии мошинхо ба сахми онхо афтида буд. Матоъхои арзони англисхо тамоми чахонро фаро гирифт, ки ин ба цашоцшавии хунармандон дар Англия ва дигар кишвархо, аз чумла дар бисёре аз давлатхои Аврупо ва Осиё боис гардид. Дар Хиндустон аз гуруснагй миллионхо бофандагон халок шуданд; шахрхои зиёди косибон ва бофандагон ба монанди Дакка ва Ахмадобод аз байн рафтанд. Даромаде, ки пеш вацт косибон дар Аврупо ва Осиё аз руи он арзи вучуд доштанд, акнун ба Англия мерафт. Бисёре аз давлатхо кушиш карданд, ки аз мудохилаи мачбурии Англия халос шаванд; аммо Англия дар чавоб "озодии тичорат" эълон кард; онхо бо хар рох - цисман бо истифода аз мудохилаи харбй, монеахои гумрукиро бекор мекарданд.
Соли 1870 дар инкишофи ицтисодиётй чахон дигаргунии цатъй фаро расид, ин дигаргуни бо васеъшавии бузурги бозори чахонй алоцаманд буд. Дар давраи гузашта сохтумони азими роххои охан боис гардид, ки якчанд давлатхо ва ицлимхои дигар ба савдои чахонй дохил шаванд; пайдо шудани пароходхо интицоли борхоро дар бахру уцёнусхо нисбатан арзон намуд. Дар бозорхои чахонй ба мицдори зиёд гандуми русхо ва
Impact Factor: SJIF 2G2G - 5.497 ТЕХНИЧЕСКИЕ НАуКИ
2G21 - 5.81
амеpикоиxо воpид гаpдид - наpхи гандyм якуним ду маpотиба коxиш ёфт. Ин вок;еаxоpо оддатан "бyxpони кишоваpзони чаxон" меноманд. Бyxpони агpаpй бисёpе аз заминдоpонpо даp авpyпо ба ;ашшо;и гиpифтоp каpд, лекин ин боис гаpдид, ки коpгаpон бо нони аpзон таъмин шаванд. Аз xамин ва;т тахассуси ис^^лот даp авpyпо ба назаp гиpифта шуд. Бисёpе аз давлатxои авpyпой аз xисоби мубодилаи молxои ис^^лии худ ба озyк;авоpй зиндагонй мекаpданд. Афзоиши аxолй акнун ба андозаи замищои коpам тоб оваpда наметавонист, мусибат ва бyxpоне, ки аз баpзиёдии аxолй ба вучуд омада буд, даp гузашта монданд. Ба чои цонущои таъpихии пештаpа, цонущои чамъияти саноатии нав омад [4].
Инкилоб даp саноат ба дасти авpyпоиxо яpок;и нав дод - милти; ва тyпxои аpтилеpии пулодй . Кайxо боз маълум буд, ки милтик; бо милаи печдоp ба rap xаpакати чаpхзананда медщанд, ки аз ин сабаб дypии паpвози тиp зиёд гаpдида, зичии гyлyлаxо 12 маpотиба меафзояд. Лекин бо rap nyp каpдани мила, меxнати зиёдpо талаб мекаpд, Fайp аз ин зyдтиpпаpонии ин милтик; суст буд , он даp як да;и;а як тиp мепаpонд.
Соли 1808 бо даpхости Напалеон яpок;созй фаpонсавй Полй милти;и такмилдодашyдаpо сохт, ки он бо тиpи ;^азй, ки даp он боpyт ва капсулаи алангагиpанда чойгиp каpда шуда буд, тиp мезад. Тиppо даp дохили милла заpбазан ба капсула заpба зада оташ мегиpонд. Агаp Напалеон ба ва;таш ин милто^о ба Чанговаpонаш дастpас менамуд, ypо маFлyб каpдан дyшвоp буд. Сабаби асосии дастpас нагаpдидани чунин милтик; он буд, ки баpои сохтани заpбазан ва ;исми заpбаpасон ба патpон, асбоби да;и; лозим буд, аммо Полй ингуна дастгоxи хаppотй надошт. Баъдтаp ва;те, ки дастгоx бо гиpаи ихтиpокаpдаи Модсли пайдо шуд, ёpдамчии Полй олмонй Дpейзе милти;и сyзандоppо ихтиpоъ каpд, ки соли 1841 цушущои пpyссия бо ин милти; мyсаллаx каpда шуданд. Милти;и олмонй Дpейзе даp як да;и;а 9 - то rap холй мекаpд, аммо милти^ои суфтамиллаи дигаp давлатxо 5 - маpотиба камтаp тиp мезаданд. Дypпаpвозии тиp 800 метppо ташкил медод, яъне он 3 - маpотиба аз милти^ои суфтамиллаи дигаp давлатxо дypтаp паpвоз мекаpд [2,5].
Даp айни замон даp коpxои xаpбй боз як навоваpй ба ву;уъ омад, ки он асосан бо пайдоиши тущои аpтилеpии пулоди ба амал омада буд. Чуян хулаи чаpс, мypт ва зудшикан буд, баpои xамин тyпxои чуянй xангоми тиpпаpонй мунтазам поpа поpа мешуданд; тyпxои аpтилеpии пулоди имконияти бештаp истифода намудани rapy доpypо таъмин мекаpданд. Соли 1850 ихтиpокоp ва соxибкоpй англис Генpи Бессемеp конвеpтеpи бессемеpиpо ихтиpоъ намуд , баъдтаp соли 1860 Эмилт Маpтен кyppаи маpтениpо ихтиpоъ каpд. Ин ихтиpоотxо боис гаpдиданд, ки истеxсоли тyпxои аpтилеpии пулоди ба pоx монда шаванд. Даp Руссия аввалин тyпxои аpтилеpии пулодй даp заводи Златоустовск бо pоxбаpии П.М.Обухов тайёp каpда шудаанд; баъд аз он истеxсоли онxоpо даp заводи П.М.Обухов даp Петеpбypг ташкил намуданд. Яке аз мyваффак;иятxои калонpо даp истеxсоли тyпxои аpтилеpй коpхонадоpи олмонй Алфpед Кpyпп ноил гаpдид. Даp солxои 60 - ум Кpyпп истеxсоли оммавии тyпxои аpтилеpии pахпечдоp бо узви заpбаpасонpо ба pоx монд. Милти^ои Дpейзе ва тyпxои аpтилеpии Кpyпп Fалабаи Пpyссияpо даp чанг бо Австpия ва Фpансия таъмин намуд. Импеpияи бyзypг ва тавоной олмониxо ба тавлиди ин яpок;xои нав вобастагй доштанд [1,2].
Ихтиpои дастгоxxои бофандагй, мошинаи бyFЙ, киштиxое, ки бо мyxаppики бyFЙ xаpакат мекаpданд (паpовоз), к;атоpаxои бо бyF xаpакаткyнанда (паpоход), милти; ва тyпxои аpтилеpии зyдпаpон - ин xама кашфиётxои бунёдие буданд, ки ба пайдоиши доиpаи маданияти нави xамон чамъияте, ки тамаддуни саноатй номиданд, оваpда pасонд.
Мавчи нави маданият аз Англия мебаpомад; вай даpxол тамоми давлатxои авpyпоpо фаpо гиpифт - пеш аз xама Фаpонса ва Олмонpо. Даp авpyпо азнавсозии истеxсолот ва саноат аз py^ намyнаxои англисxо гyзаpонида шуд, даp маpxалаи аввал ин азнавсозй ба худ дохил намудани - дастгоxxо, мошищои бyFЙ ва pоxxои оxанpо даp баp
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 ТЕХНИЧЕСКИЕ НАуКИ
2021 - 5.81
мегирифт. Дар мархалаи дуюм азнавсозии сиёсй - соли 1848 Аврупоро мавчи инцилоб фаро мегирад, ки пеш аз хама онхо азнавсозиро дар истехсолот ва саноат бо намунаи англисхо, сарнагун кардани хокимияти мутлац ва гузаронидани ислохотро дар парламент талаб мекарданд. Руссия кушиш мекунад, ки азнавсозиро дар давлат пешгири кунад - чанг бо Англия ва Франсия сар мешавад, пайдоиши яроцхои нав, хусусан милтицхои рахапечдори зудпарон мачбур мекунанд, ки Руссия низ рохи ислохотро пеш гирад. Дар солхои 60 - ум гасби маданияти тамаддуни саноатй ба гасби харбй табдил меёбад - кашфиёти бунёди хама вацт мавчи музафариятхоро ба вучуд меоварад. Давраи чангхои мустамликавй огоз гардид; оцибат тамоми чахон байни давлатхои саноатии бузург тацсим карда шуд. Англия аз афзалияти худ истифода карда, империяи бузурги мустамликавиро бо ахолии 390 млн одам сохт.
АДАБИЁТ:
1. Бернал Дж. Наука в истории общества. М.: Изд-во Иностранной литературы,1956.735с.
2.Бесов Л.Н. История науки и техники с древнейших времен до конца XX века: Учебное пособие. Харьков: Изд-во Харьковского гос. политех. ун-та, 1996. 380 с.
3.Богаевский Б. Л. История техники, М.-Л., 1936
4.Вернадский В.И. Избранные труды по истории науки / Сост.: М.С. Бастракова и др.; Вступ. ст. С.Р. Микулинского; АН СССР, Ин-т истории естествознания и техники; Арх. АН СССР. М.: Наука, 1981. 359 с.
5.С. А. Нефедов.Лекции по истории науки и техники.Уральский государственный технический университет
6.Виргинский В.С. Очерки истории науки и техники XV - XIX веков: Пособие для учителя. М.: Просвещение, 1984. 287 с.
